Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 12 lipca 2005 r.
II UZP 6/05
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Andrzej Kijowski, Barbara
Wagner (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wi-
śniewskiego, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 lipca 2005 r. sprawy z wniosku
Stanisława S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o
umorzenie należności z funduszu alimentacyjnego, na skutek zagadnienia prawnego
przedstawionego postanowieniem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 4 maja 2005 r. [...]
„1) Czy sprawy dotyczące umorzenia należności likwidowanego Funduszu
alimentacyjnego od osób zobowiązanych do alimentów oraz od osób które bezpod-
stawnie pobrały świadczenia z funduszu, a wynikające ze stosowania art. 68 ust. 1
Ustawy z dnia 28.11.2003 roku o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. nr 228, poz.
2255) należą do kategorii spraw o świadczenie z tytułu funduszu alimentacyjnego,
dla rozpoznania których właściwy jest sąd rejonowy zgodnie z dyspozycją art. 477"8"
§ 2 pkt 6 kpc, czy też do kategorii spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, dla
których właściwy jest sąd okręgowy,
2) czy z uwagi na fakt, że o umorzeniu należności z likwidowanego funduszu
decyduje, zgodnie z art. 68 ust. 3 cyt. ustawy z dnia 28.11.2003 roku, likwidator -
Prezes ZUS w drodze decyzji o charakterze uznaniowym, strona niezadowolona z tej
decyzji może wnieść odwołanie wyłącznie w trybie przewidzianym przepisami kpa(do
sądu administracyjnego), czy też podlega ona kontroli sądu pracy i ubezpieczeń
społecznych ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Sprawy dotyczące umorzenia należności likwidowanego Funduszu Ali-
mentacyjnego od osób zobowiązanych do alimentów oraz od osób, które bez-
podstawnie pobrały świadczenia z Funduszu (art. 68 ust. 1 ustawy z dnia 28
2
listopada 2003r. o świadczeniach rodzinnych, Dz.U. Nr 228, poz. 2255 ze zm.) są
sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych w rozumieniu art. 476 § 2 k.p.c.,
do rozpoznania których właściwy jest sąd okręgowy (art. 4778 § 1 k.p.c.).
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w następującym stanie sprawy. Stanisław S. wystąpił do organu rentowego
o umorzenie należności wobec funduszu alimentacyjnego w kwocie 20.065,50 zł za
okres od września 1998 r. do kwietnia 2004 r., powołując się na zły stan zdrowia i
brak możliwości finansowych spłaty zadłużenia. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-
Oddział w S. decyzją z dnia 24 czerwca 2004 r. odmówił umorzenia należności.
Zgodnie z art. 83 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-
czeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm., powoływanej dalej jako „ustawa
systemowa”) organ rentowy pouczył powoda o prawie odwołania się do sądu pracy.
Wyrokiem z dnia 16 grudnia 2004 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Gorzowie Wielkopolskim oddalił odwołanie Stanisława S.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gorzowie Wielkopol-
skim, rozpoznając apelację wniesioną przez powoda od powyższego wyroku uznał,
że rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyjaśnienia zagadnień prawnych budzących
poważne wątpliwości, które postanowieniem z dnia 4 maja 2005 r. przedstawił Są-
dowi Najwyższemu.
Wątpliwość Sądu odnosiła się do charakteru prawnego spraw dotyczących
umorzenia należności likwidowanego funduszu alimentacyjnego od osób zobowiąza-
nych do alimentów oraz od osób, które bezpodstawnie pobrały świadczenia z fundu-
szu oraz właściwości sądu lub organu uprawnionego do rozpatrywania odwołań w
tych sprawach. Sąd zwrócił uwagę, że zgodnie z art. 17 w związku z art. 18 ust. 1 i
ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (jednolity tekst:
Dz.U. z 1991 r. Nr 45, poz. 200 ze zm., powoływanej dalej jako „ustawa o funduszu”)
Zakład Ubezpieczeń Społecznych mógł w szczególnie uzasadnionych wypadkach w
drodze decyzji umorzyć należności funduszu od osób zobowiązanych do alimentów
oraz od osób, które bezpodstawnie pobrały świadczenia z tego funduszu. Od decyzji
tych przysługiwały środki odwoławcze przewidziane dla odwołań w sprawach o
świadczenia z ubezpieczeń społecznych. Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o
3
świadczeniach rodzinnych (Dz.U. Nr 228, poz. 2255 ze zm., powoływana dalej jako
„ustawa”), która uchyliła ustawę o funduszu alimentacyjnym, nie zawiera żadnych
przepisów dotyczących analogicznego choćby trybu postępowania w sprawach o
umorzenie zaległości wobec funduszu. Stanowi jedynie, że Prezes Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych jako likwidator funduszu może w szczególnie uzasadnionych
przypadkach związanych z sytuacją zdrowotną lub rodzinną osoby, przeciwko której
jest prowadzona egzekucja alimentów, lub osoby zobowiązanej do zwrotu bezpod-
stawnie pobranych świadczeń z funduszu, umorzyć, rozłożyć na raty lub odroczyć
termin płatności należności likwidowanego funduszu z tytułu wypłaconych lub bez-
podstawnie pobranych świadczeń (art. 68 ust. 1 ustawy).
W ocenie Sądu, do przyjęcia w tym stanie rzeczy są dwie możliwości. Według
pierwszej, w sprawach o umarzanie zaległości alimentacyjnych wobec funduszu na-
leży stosować przepisy ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzin-
nych, zwłaszcza jej art. 68 ust. 1 w związku z art. 66 ust. 2. Powołane przepisy
trzeba rozumieć w ten sposób, że od decyzji Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych jako likwidatora funduszu przysługuje odwołanie na zasadach analogicz-
nych jak w przepisach dotychczasowych, to jest jak w sprawach o świadczenia z
ubezpieczenia społecznego. Sprawy o bezpodstawnie pobrane świadczenia z fundu-
szu alimentacyjnego podlegają bowiem rozpatrzeniu i dochodzeniu na zasadach i w
trybie określonych w dotychczasowych przepisach. Pojęcie „sprawy o bezpodstawnie
pobrane świadczenie” należałoby wówczas rozumieć szeroko, a zatem nie tylko o
ustalenie czy dane świadczenie jest świadczeniem nienależnie pobranym, ale także
jako całokształt spraw związanych z egzekwowaniem zwrotu takiego świadczenia.
Zgodnie z drugim wariantem, w sprawach odwołań od decyzji dotyczących umarza-
nia zaległości wobec funduszu niedopuszczalna jest droga sądowa, albowiem
sprawy te nie należą ani do kategorii spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, ani
nie są to sprawy o świadczenie z (tytułu) funduszu alimentacyjnego. Przychylając się
do tej możliwości, Sąd podniósł, że decyzje będące przedmiotem badania wydawane
są przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który jest likwidatorem fundu-
szu reprezentującym Skarb Państwa i mają charakter uznaniowy. Ponadto, nie jest
kwestią sporną to, czy świadczenie pobrano bez podstawy prawnej, lecz to, czy
osoba zobowiązana do alimentacji w uzasadnionych przypadkach związanych z sy-
tuacją zdrowotną lub rodzinną może domagać się umorzenia, rozłożenia na raty lub
odroczenia terminu płatności niekwestionowanych zadłużeń wobec funduszu.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla prawidłowego rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gorzowie Wielkopol-
skim dwie główne kwestie wymagały rozważenia: pierwsza - czy „sprawa o umorze-
nie należności likwidowanego funduszu alimentacyjnego od osób zobowiązanych do
alimentów oraz od osób, które bezpodstawnie pobrały świadczenia” (art. 68 ust. 1
ustawy) jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c., rozpoznawaną w postępowa-
niu odrębnym jako sprawa z zakresu ubezpieczeń społecznych, a w razie odpowiedzi
pozytywnej, druga - jaki sąd jest rzeczowo właściwy do jej rozpoznania - okręgowy
(art. 4778
§ 1 k.p.c.) czy rejonowy (art. 4778
§ 2 pkt 6 k.p.c.).
Sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych należą formalnie do spraw cywil-
nych. W postępowaniu przedsądowym rozpoznawane są - co do zasady - w trybie
administracyjnym, wedle ogólnych reguł przewidzianych w Kodeksie postępowania
administracyjnego (niekiedy ze zmianami wynikającymi z ustaw szczególnych) i roz-
strzygane w formie decyzji. Jednak kontrola legalności tychże decyzji powierzona
została normatywnie sądownictwu powszechnemu, a nie administracyjnemu. W sta-
nie faktycznym rozpoznawanej sprawy wątpliwość co do jej charakteru, a w konse-
kwencji właściwości sądu - cywilnego lub administracyjnego, jest przeto niewielka.
Także dlatego, że sprawami sądowoadministracyjnymi są „sprawy z zakresu kontroli
działalności administracji publicznej” (art. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo
o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.).
Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest wprawdzie państwową jednostką organizacyj-
ną, ale nie jest organem administracji publicznej, choć w zakresie działalności mery-
torycznej przysługują mu środki prawne właściwe organom administracji państwowej
(art. 66 ust. 1 i 4 ustawy systemowej).
Proceduralne pojęcie sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych jest swoiste
i tylko częściowo do jej zdefiniowania mogą być przydatne przepisy prawa material-
nego. Określając je ustawodawca posłużył się kryteriami przedmiotowo - podmioto-
wymi. Nie miejsce tu na szerszy (skomplikowany) wywód o pojęciu „sprawy z zakre-
su ubezpieczeń społecznych”; jest on dla podjęcia uchwały w niniejszej sprawie
zbędny. Wystarczy stwierdzenie, że sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych
są - między innymi - sprawy, w których wniesiono odwołanie od decyzji organów ren-
5
towych dotyczących ubezpieczeń społecznych, ubezpieczenia rodzinnego, emerytur i
rent, innych świadczeń w sprawach należących do właściwości Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, odszkodowań przysługujących w razie wypadków i chorób pozostają-
cych w związku ze służbą wojskową albo służbą w Milicji Obywatelskiej lub Służbie
Więziennej (art. 476 § 2 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym od 1 maja 2004 r. do 5
lutego 2005 r.). Są nimi jednak także wszystkie inne sprawy, które ustawy szczegól-
ne poddają kognicji sądów powszechnych do rozpoznania w postępowaniu odręb-
nym, choćby postępowania sądowego nie poprzedzało postępowanie administracyj-
ne zakończone decyzją (np. sprawy o roszczenia ze stosunków prawnych między
członkami otwartych funduszy emerytalnych a tymi funduszami i ich organami - art.
90 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emery-
talnych, Dz.U. Nr 139, poz. 934 ze zm.). Dziś więc „sprawa z zakresu ubezpieczeń
społecznych” to raczej - jakkolwiek nie każda - „sprawa z zakresu zabezpieczeń spo-
łecznych”.
Z dniem 1 maja 2004 r. weszła w życie ustawa z 28 listopada 2003 r. o świad-
czeniach rodzinnych. Z tą też datą utraciła moc ustawa z dnia 18 lipca 1974 r. o fun-
duszu alimentacyjnym (art. 71 pkt 1 ustawy). Ustawą zmienione zostały niektóre
przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, w tym, ważny w rozpoznawanej sprawie,
art. 476 § 2 i § 5. Zmiana § 2 polegała na skreśleniu jego punktu 3, zgodnie z którym,
przez sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozumiało się sprawy, w których
wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych „dotyczących świadczeń z fun-
duszu alimentacyjnego”. Nowe brzmienie nadano literze c punktu 2 § 5, zawierają-
cego definicję ubezpieczonego; nie jest już nim osoba ubiegająca się o świadczenie
z funduszu alimentacyjnego. Pozostał jednak w mocy, obowiązujący od 1 paździer-
nika 2001 r., art. 4778
§ 2 pkt 6 k.p.c., wedle którego sprawy „o świadczenie z tytułu
funduszu alimentacyjnego” - jako sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych - na-
leżą do właściwości sądów rejonowych.
Przed 1 maja 2004 r., zgodnie z art. 18 ust. 3 ustawy o funduszu alimentacyj-
nym, od wydanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzji przewidzianych w
tej ustawie przysługiwały środki odwoławcze przewidziane dla odwołań w sprawach o
świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Decyzje zaś przewidziane w ustawie
można było podzielić na trzy zasadnicze grupy: (a) w przedmiocie świadczeń z fun-
duszu, a więc dotyczące przyznania świadczenia - ustalenia prawa, wysokości i
zmiany wysokości, wstrzymania i zaprzestania jego wypłaty oraz odstąpienia od wy-
6
dania decyzji o zaprzestaniu wypłaty świadczenia (art. 7, 11, 12); (b) dotyczące
zwrotu bezpodstawnie pobranych świadczeń (art. 10); (c) odnoszące się do umorze-
nia należności funduszu od osób zobowiązanych do alimentów oraz od osób, które
bezpodstawnie pobrały świadczenia (art. 17). Wszystkie one podlegały zaskarżeniu
odwołaniem do sądu powszechnego. Wszystkie sprawy wszczęte wskutek odwołania
od tych decyzji były więc niewątpliwie sprawami z zakresu ubezpieczeń społecznych
(art. 476 § 2 pkt 3 i 4 k.p.c.).
Do 1 października 2001 r. art. 4778
k.p.c. w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych ustanawiał wyłączną właściwość sądów wojewódzkich (okręgowych).
Od tej daty utrzymano generalną właściwość rzeczową tych sądów (§ 1), jednak
„sprawy o świadczenia z tytułu funduszu alimentacyjnego” przekazane zostały do
właściwości sądów rejonowych (§ 2 pkt 6). Przez „sprawy o świadczenia z tytułu fun-
duszu alimentacyjnego”, choć sformułowanie to jest mało precyzyjne, należało rozu-
mieć „sprawy w przedmiocie świadczeń z funduszu alimentacyjnego”. Nadal bowiem
obowiązywał art. 476 § 2 pkt 3 k.p.c., wobec czego sprawami z zakresu ubezpieczeń
społecznych były w dalszym ciągu sprawy, w których wniesiono odwołania od decyzji
dotyczących „świadczeń z funduszu alimentacyjnego”. Spraw „o świadczenia z tytułu
funduszu alimentacyjnego” nie można więc było identyfikować (rodzajowo) ze spra-
wami „dotyczącymi świadczeń z funduszu alimentacyjnego”. Skoro tylko sprawy z
odwołania od decyzji w przedmiocie świadczeń z funduszu alimentacyjnego (sprawy
„o świadczenia z tytułu funduszu alimentacyjnego”) podlegały właściwości rzeczowej
sądów rejonowych, to pozostałe dwie kategorie spraw, tj. o zwrot bezpodstawnie po-
branych świadczeń oraz o umorzenie należności funduszu od osób zobowiązanych
do alimentów i od osób, które bezpodstawnie pobrały świadczenia, należały do wła-
ściwości rzeczowej sądów okręgowych.
Z dniem 1 maja 2004 r. fundusz alimentacyjny przeszedł w stan likwidacji; jego
aktywa i pasywa stały się aktywami i pasywami Skarbu Państwa, a likwidatorem fun-
duszu „w zakresie spraw o świadczenia z funduszu, do których prawo powstało
przed dniem wejścia ustawy w życie” został Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych (art. 63 ustawy). Do jego kompetencji należy, między innymi, prowadzenie bie-
żących spraw, ściąganie wierzytelności i wykonywanie zobowiązań likwidowanego
funduszu oraz reprezentowanie w tych sprawach Skarbu Państwa (art. 64 ust. 2
ustawy). Sprawy o świadczenia z funduszu, do których prawo powstało do dnia wej-
ścia ustawy w życie, podlegają rozpatrzeniu na zasadach i w trybie określonych w
7
dotychczasowych przepisach (art. 65 ustawy). Na zasadach i w trybie określonych w
dotychczasowych przepisach podlegają rozpatrzeniu i dochodzeniu także sprawy o
bezpodstawnie pobrane świadczenia z funduszu (art. 66 ust. 2 ustawy). Likwidator
może w szczególnie uzasadnionych przypadkach związanych z sytuacją zdrowotną
lub rodzinną osoby, przeciwko której jest prowadzona egzekucja alimentów, lub
osoby zobowiązanej do zwrotu bezpodstawnie pobranych świadczeń, umorzyć, roz-
łożyć na raty lub odroczyć termin płatności należności likwidowanego funduszu z ty-
tułu wypłaconych lub bezpodstawnie pobranych świadczeń (art. 68 ust.1 ustawy), z
tym że umorzenie wymaga zgody ministra właściwego do spraw finansów publicz-
nych (ust. 2). W odniesieniu do tej kategorii spraw, w przeciwieństwie do spraw o
świadczenia oraz o bezpodstawne pobranie świadczeń, ustawodawca nie określił
wyraźnie zasad i trybu ich rozpatrzenia i dochodzenia. Nie ma żadnego racjonalnego
wytłumaczenia dlaczego to akurat te sprawy miałyby podlegać rozpatrzeniu oraz do-
chodzeniu na zasadach i w trybie innym niż dotychczasowy.
Kwestią wpadkową, aczkolwiek istotną, jest zagadnienie czy likwidatora fun-
duszu - Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych można uznać za organ rentowy,
skoro wedle definicji ustawowej organami rentowymi do 1 lipca 2004 r. były oddziały
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i Biuro Rent Zagranicznych Zakładu, a od tej daty
są jednostki organizacyjne Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określone w przepi-
sach o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwe do wydawania decyzji w spra-
wach świadczeń (art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c. w brzmieniu sprzed i po zmianie ustawą z
dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 121, poz. 1264).
Zgodnie z art. 67 ust. 1 ustawy systemowej, w skład Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych wchodzą Centrala i terenowe jednostki organizacyjne. Według art. 72 tejże
ustawy, organami Zakładu Ubezpieczeń Społecznych są: Prezes, Zarząd oraz Rada
Nadzorcza. Statut Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, będący załącznikiem do roz-
porządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 4 października 1999 r. w spra-
wie nadania statutu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 80, poz. 914 ze
zm.), w § 3 ust. 6 stanowi, że Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wykonuje
zadania należące do zakresu jego działania przy pomocy jednostek organizacyjnych
Centrali Zakładu oraz przy pomocy terenowych jednostek organizacyjnych ZUS.
Oznacza to, że przez użyty w art. 476 § 4 pkt 1 k.p.c. zwrot „jednostka organizacyjna
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określona w przepisach o systemie ubezpieczeń
8
społecznych” należy rozumieć Centralę ZUS i terenowe jednostki organizacyjne ZUS
wykonujące zadania (kompetencje) „własne”, a także zlecone im przez Prezesa Za-
kładu. Bez znaczenia jest przy tym okoliczność, że decyzja podejmowana jest przez
Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na zasadzie swobodnego uznania. Po
pierwsze, swobodne uznanie w administracji nie jest tożsame z woluntaryzmem (do-
wolnością), gdyż jego granice wyznaczają przepisy prawa (art. 68 ust. 1 ustawy), a
nadto interes społeczny i słuszny interes obywateli (art. 7 k.p.a. w związku z art. 180
k.p.a.). Po drugie, Sąd Najwyższy wielokrotnie wyrażał pogląd prawny, że decyzje
tego rodzaju, oprócz wyraźnie wyłączonych spod kognicji sądów przepisami szcze-
gólnymi (np. art. 83 ust. 4 ustawy systemowej), podlegają sądowej kontroli (por. np.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2004 r., II UK 403/03, OSNP 2005 nr 3,
poz. 44 czy z dnia 24 listopada 2004 r., I UK 3/04, OSNP 2005 nr 8, poz. 116).
Wszystko to oznacza, że w okresie likwidacji funduszu alimentacyjnego
sprawy wymienione w art. 68 ust. 1 ustawy o świadczeniach rodzinnych nie utraciły
charakteru spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, a od decyzji Prezesa Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych ich dotyczących przysługuje odwołanie do sądu okręgo-
wego.
Zasadność przyjętej tu wykładni potwierdza nowelizacja, przez art. 27 pkt 34
ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych
oraz zaliczce alimentacyjnej (Dz.U. Nr 86, poz. 732), art. 68 ustawy o świadczeniach
rodzinnych. Dodany do art. 68 ustęp 3 stanowi wprost, że „od decyzji likwidatora, w
sprawach określonych w ust. 1, przysługuje odwołanie do Sądu Okręgowego - Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, w terminie i według zasad określonych w przepi-
sach Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących spraw z zakresu ubezpieczeń
społecznych”. Przepis ten obowiązuje od 1 czerwca 2005 r.
Z podanych wyżej względów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi na przedsta-
wione mu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne jak w uchwale.
========================================