Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 września 2005 r.
I UK 354/04
Wniosek o świadczenie emerytalno-rentowe podlega rozpoznaniu we-
dług stanu prawnego obowiązującego w dacie jego złożenia, chyba że co in-
nego wynika z przepisów szczególnych.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Myszka (sprawozdawca), Beata Gudowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 wrześ-
nia 2005 r. sprawy z odwołania Mirosławy C.-K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w C. o prawo do renty rodzinnej, na skutek kasacji organu
rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 14 stycznia 2004 r.
[...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z dnia 14 stycznia 2004 r. zmienił zaskarżony przez ubezpieczoną Mirosławę
C.-K. wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Często-
chowie z dnia 14 maja 2002 r. i poprzedzającą go decyzję, ustalając, że ubezpieczo-
na była nieprzerwanie uprawniona do górniczej renty wypadkowej po zmarłym mężu
Zbigniewie C., przy czym prawo do wypłaty świadczenia przysługuje od dnia 6 stycz-
nia 1998 r.
W sprawie tej organ rentowy decyzją z dnia 10 października 2000 r. odmówił
ubezpieczonej przyznania prawa do renty rodzinnej po zmarłym mężu, twierdząc, że
nie spełniła ona żadnego z warunków określonych w art. 70, 180 ust. 1 i 181 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach
2
i rentach lub ustawa). Wyrokiem z dnia 14 maja 2002 r. Sąd Okręgowy oddalił od-
wołanie ubezpieczonej po ustaleniu, na podstawie opinii biegłych lekarzy, że od
śmierci męża nie była ona nigdy niezdolna do pracy. Sąd ten rozpoznał sprawę na
gruncie art. 90 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach w związku z art. 26 ustawy z
dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób za-
wodowych (tekst jednolity: Dz.U. Z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm., powoływanej dalej
jako ustawa wypadkowa), zgodnie z którymi prawo do renty rodzinnej przysługiwa-
łoby ubezpieczonej tylko wówczas, gdyby udowodniła, że stała się niezdolna do
pracy po śmierci męża, nie później niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprze-
stania wychowywania syna Marcina.
W apelacji ubezpieczona zakwestionowała ustalenie, że w dacie śmierci jej
męża, który zmarł 16 stycznia 1976 r., nie była niezdolna do pracy, twierdząc, że była
niezdolna do pracy już przed grudniem 1975 r. Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację,
aczkolwiek z innych przyczyn niż w niej wskazane. Poza sporem w sprawie było to,
że Zbigniew C. zmarł wskutek wypadku przy pracy górniczej pod ziemią w dniu 16
stycznia 1976 r. Decyzją z dnia 11 marca 1976 r. organ rentowy przyznał rentę ro-
dzinną ubezpieczonej oraz jej synowi Marcinowi, urodzonemu 27 września 1972 r.,
na podstawie ustawy wypadkowej. Tymczasem przy ustalaniu uprawnień do renty
rodzinnej po zmarłym górniku miał zastosowanie art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 28 maja
1957 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z
1968 r. Nr 3, poz. 19 ze zm.), który przewidywał przyznanie prawa do górniczej renty
wdowiej - wdowie po pracowniku, który w chwili śmierci spełniał warunki do uzyska-
nia górniczej emerytury lub renty inwalidzkiej albo miał ustalone prawo do jednego z
tych świadczeń. Jedynym zatem warunkiem przyznania ubezpieczonej prawa do
górniczej renty wdowiej był fakt bycia wdową po zmarłym górniku, który spełniał te
przesłanki, a ten warunek ubezpieczona spełniała.
Stosownie do art. 19 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 28 maja 1957 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym górników - prawo do renty rodzinnej po pracowniku, który zmarł wsku-
tek wypadku w zatrudnienia, wdowa nabywała w pierwszej kolejności na podstawie
obowiązującej ustawy wypadkowej, a dopiero - gdyby nie spełniała wymaganych w
niej warunków - nabywała to świadczenie na podstawie ustawy o z.e.g. W art. 19 ust.
2 tej ustawy zostało zawarte wyraźne i szczególne unormowanie, zgodnie z którym
prawo do górniczej renty wdowiej nie było uzależnione od spełnienia warunków okre-
ślonych w art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopa-
3
trzeniu emerytalnym (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.). W konsekwencji prawo to przysłu-
giwało wdowie po mężu-górniku zmarłym wskutek wypadku w zatrudnieniu bez po-
trzeby wypełnienia jakichkolwiek dodatkowych warunków, np. osiągnięcia określone-
go wieku, stanu inwalidztwa, wychowywania dzieci, itp. Takie zasady obowiązywały
także pod rządem kolejnej ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym górników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 30, poz. 154 ze zm.).
Spełnienie dodatkowych warunków nabycia prawa do renty rodzinnej określonych w
przepisach ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowni-
ków i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) wymagane było od osób wymienio-
nych w art. 15 pkt 2 ustawy z 1 lutego o z.e.g., lecz nie od wdowy, w przeciwnym
razie niecelowe byłoby „wyodrębnianie wdowy w odrębnym punkcie”.
Kolejne szczególne unormowanie prawa do wdowiej renty rodzinnej zawierał
art. 19 ust. 3 ustawy o z.e.g. z 1957 r., według którego wdowa, która zawarła związek
małżeński z rencistą, nabywała prawo do górniczej renty wdowiej, jeżeli: 1) małżeń-
stwo trwało co najmniej 3 lata lub 2) śmierć rencisty nastąpiła wskutek wypadku albo
3) z małżeństwa tego lub ze związku istniejącego przed zawarciem małżeństwa zro-
dziło się dziecko. Poza sporem jest, że z małżeństwa ze Zbigniewem C. urodził się w
dniu 27 września 1972 r. syn Marcin. Bezsporne jest to, że ubezpieczona w dniu 14
marca 1991 r. zawarła powtórny związek małżeński, a jej małżonkiem jest rencista,
który miał taki status także przed zawarciem tego małżeństwa. Oznaczało to, że
ubezpieczona zachowała prawo do renty rodzinnej wdowiej na podstawie art. 19 ust.
3 ustawy o z.e.g. z 1957 r. Równocześnie pod rządem art. 33 w związku z art. 36
ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin - nie było podstaw do zawieszenia tego prawa lub wstrzymania
wypłaty renty rodzinnej. Ustawa wypadkowa nie regulowała samodzielnie zasad na-
bywania tego prawa, ale odsyłała do przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracow-
ników i ich rodzin - art. 24 ust. 1 pkt 3 i 5 ( w brzmieniu pierwotnym) i art. 25 ust. 1 pkt
3 i 5 (w brzmieniu obowiązującym). Oznaczało to, że ubezpieczona nabyła prawo do
renty rodzinnej po spełnieniu warunków określonych w art. 19 ust. 1 i 3 ustawy o
z.e.g. z 1957 r. i nigdy nie zachodziły podstawy do zawieszenia wypłaty tego świad-
czenia, przeto wstrzymanie tej wypłaty decyzją z dnia 1 lutego 1991 r., w związku z
ukończeniem przez syna Marcina 18 lat życia, było wynikiem błędu organu rentowe-
go. Pomimo tego błędu Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Częstochowie wyrokiem z dnia 24 listopada 1997 r. [...] oddalił odwołanie ubezpie-
4
czonej od decyzji organu rentowego odmawiającej ubezpieczonej wznowienia wy-
płaty górniczej renty rodzinnej z uwagi na zawarcie ponownego związku małżeńskie-
go i niewykazanie przesłanek: 1) ukończenia 50 lat życia, 2) całkowitej lub częścio-
wej niezdolności do pracy, 3) wychowywania co najmniej jednego z dzieci, wnuków
lub rodzeństwa, uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu. Co prawda,
wniosek ubezpieczonej z dnia 8 września 2000 r. dotyczył przyznania renty rodzinnej
górniczej, to nie było podstaw do jego rozpoznania na podstawie art. 70 ustawy o
emeryturach i rentach, „skoro ubezpieczona takie prawo posiadała”. Dlatego podst-
awę rozpoznania jej wniosku stanowił art. 135 ust. 1 tej ustawy.
Z uwagi jednak na powagę rzeczy osądzonej prawomocnym wyrokiem Sądu
Wojewódzkiego z dnia 24 listopada 1997 r., wypłata przysługującego ubezpieczonej
świadczenia mogła być wznowiona od dnia następnego po uprawomocnieniu się
tego orzeczenia, tj. od dnia 6 stycznia 1998 r. (art. 135 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach). W takich okolicznościach sprawy zbędne było prowadzenie postępowania
dowodowego w celu ustalenia niezdolności ubezpieczonej do pracy, a oparcie wyro-
ku Sądu pierwszej instancji na art. 70 ustawy o emeryturach i rentach było dotknięte
błędem.
W kasacji organ rentowy podniósł zarzut nieważności postępowania apelacyj-
nego „przez rozpoznanie roszczeń ubezpieczonej w zakresie objętym prawomocnym
wyrokiem Sądu wydanym w sprawie tożsamej podmiotowo i przedmiotowo”, wno-
sząc o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji
do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania. Zdaniem strony
skarżącej Sąd Apelacyjny „w sposób rażąco sprzeczny z przepisami polskiego prawa
procesowego powołał się na instytucję nieznaną temu prawu przyjmując, że powaga
rzeczy osądzonej, zgodnie z art. 119 par. 1 pkt. 2 kpc, istnieje do czasu uprawomoc-
nienia się wyroku orzekającego co do istoty sprawy”. W razie wystąpienia błędu „w
następstwie orzeczenia sądu (organu odwoławczego), powołany przepis art. 133
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych stanowi, że miesiąc złożenia wniosku o ponowne rozpoznanie sprawy
stanowi datę graniczną, od której ustala się wsteczny okres wypłaty świadczenia”.
Ponadto w sprawach zakończonych prawomocnym wyrokiem Sądu, „takie ponowne
rozpoznanie sprawy zakończonej stwierdzeniem błędu orzeczenia i jego weryfikacją,
może nastąpić jedynie w ramach wznowienia postępowania sądowego (art. 399 i
nast. kpc)”. Istotne znaczenie ma jednak to, że w zakresie podstaw do wznowienia
5
wypłaty do renty rodzinnej nie nastąpiła zmiana okoliczności, które zaistniałyby po
uprawomocnieniu się wyroku z dnia 24 listopada 1997 r., które mogłyby wpłynąć na
wyłączenie reżimu powagi rzeczy osądzonej. Nie zostały też przedstawione nowe
dowody lub ujawnione okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które mają
wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość, aby prawo ubezpieczonej mogło
być ustalone ponownie w trybie art. 114 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach.
Również w orzecznictwie Sądu Najwyższego występuje rozbieżność co do oceny
powagi rzeczy osądzonej prawomocnym wyrokiem. Z jednej strony przyjmuje się, że
decyzja organu rentowego nie jest dotknięta błędem, jeżeli nie zostanie wzruszony
prawomocny wyrok oddalający odwołanie od tej decyzji (wyrok z dnia 19 czerwca
1998 r., II UKN 99/98, OSNAPiUS 1999 nr 12, poz. 407), z drugiej, można spotkać
krańcowo odmienną tezę, że prawomocny wyrok sądowy nie stanowi przeszkody do
nabycia prawa do świadczenia emerytalno-rentowego, z ograniczeniem jego wypłaty,
stosownie do art. 101 ust. 2 ustawy o z.e.p. (wyrok z dnia 18 listopada 1997 r., II
UKN 324/97, OSNAPiUS 1998 nr 6, poz. 488). Tego rodzaju sprzeczność interpreta-
cji „wymaga podjęcia rozstrzygnięcia stanowiącego podstawę prawidłowej wykładni
wskazanych uregulowań”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawa kasacji bezpośrednio nawiązuje do zarzutu nieważności postępo-
wania przez rozpoznanie roszczeń ubezpieczonej w zakresie objętym postępowa-
niem zakończonym wyrokiem Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Częstochowie z dnia 27 lipca 1997 r. [...], który uprawomocnił się w
dniu 5 stycznia 1998 r. w sprawie „tożsamej przedmiotowo i podmiotowo”, ale po-
średnio podważa też zasadność merytorycznego rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego,
które zapadło na gruncie skomplikowanego i zmieniającego się stanu prawnego. Po-
dzielenie kasacyjnego zarzutu powagi rzeczy osądzonej zaskarżonym wyrokiem za-
leży w istocie rzeczy przede wszystkim od zweryfikowania prawidłowości konstatacji
Sądu Apelacyjnego zawartej w zaskarżonym orzeczeniu, że w stosunku do ubezpie-
czonej nigdy nie było podstaw do zawieszenia lub wstrzymania wypłaty spornej
wdowiej górniczej renty rodzinnej.
W rozpoznawanej sprawie istotne jest to, że organ rentowy wstrzymał ubez-
pieczonej wypłatę renty rodzinnej już w dniu 8 lutego 1991 r., a ubezpieczona nie
6
zaskarżyła do sądu ubezpieczeń społecznych tej negatywnej decyzji rentowej. Na-
stępnie dopiero w dniu 11 września 1997 r. ubezpieczona złożyła kolejny wniosek
rentowy, który, jak przyjął w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny,
został rozpoznany na podstawie przepisów prawa obowiązujących w dacie złożenia
tego wniosku, a w szczególności na gruncie art. 19 ust. 3 ustawy z dnia 1 lutego
1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z
1995 r. Nr 30, poz. 154 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o z.e.g. z 1 lutego
1983 r.). Przepis ten stanowił, iż w razie zawarcia ponownego związku małżeńskiego
przez wdowę uprawnioną do górniczej renty rodzinnej - prawo do takiej renty ulega
zawieszeniu na czas trwania małżeństwa, chyba że wdowa spełniała jeden z nastę-
pujących warunków: 1) osiągnęła wiek 50 lat życia, 2) jest inwalidką, 3) wychowuje
co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa, uprawnione do renty rodzinnej
po zmarłym mężu. Skoro w sprawie bezsporne było, że ubezpieczona zawarła po-
wtórny związek małżeński w dniu 14 marca 1991 r., a zatem pod rządem obowiązy-
wania powołanego przepisu, przeto zawarte w nim dyspozycje miały zastosowanie
do oceny jej uprawnień do górniczej wdowiej renty rodzinnej, która wprawdzie była jej
wcześniej przyznana w oparciu o art. 19 ust. 1-3 ustawy o z dnia 28 maja 1957 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1968 r. Nr 3,
poz. 19 ze zm., dalej powoływana jako ustawa o z.e.g. z 28 maja 1957 r.), ale na-
stępnie wypłata tego świadczenia była „wstrzymana” decyzją z dnia 8 lutego 1991 r.,
której ubezpieczona nie zaskarżyła do sądu.
Na gruncie art. 14 w związku z art. 15 pkt 1 ustawy o z.e.g. z 1 lutego 1983 r.
górnicza renta rodzinna przysługiwała wdowie bez potrzeby spełniania dodatkowych
wymagań dotyczących osób wymienionych w art. 15 pkt 2 tej ustawy. Do oceny ów-
czesnego prawa ubezpieczonej do górniczej renty rodzinnej powinny znaleźć zasto-
sowanie dyspozycje jej art. 22, który stanowił, że wdowom pobierającym górnicze
renty wdowie na podstawie przepisów ustawy z dnia 28 maja 1957 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym górników i ich rodzin, przyznaje się odpowiednie renty określone w
ustawie o z.e.g. z 1 lutego 1983 r. Zdaje się, że formalna decyzja w tym zakresie nie
została wydana. Równocześnie prawomocny wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Częstochowie z dnia 27 lipca 1997 r. [...] był
wydany po rozpoznaniu odwołania ubezpieczonej od kolejnej decyzji z dnia 29 wrze-
nia 1997 r. z uwzględnieniem art. 19 ust. 3 tej ustawy. Oznaczało to w każdym razie,
że normy zawarte w tym przepisie wpływały na ocenę uprawnień do górniczej wdo-
7
wiej renty rodzinnej ubezpieczonej, stanowiąc, że zawarcie ponownego związku mał-
żeńskiego przez wdowę było ustawową okolicznością powodującą zawieszenie
prawa wdowy do górniczej renty rodzinnej na czas trwania ponownego małżeństwa -
w razie niespełniania wymagań określonych w pkt 1-3 tego przepisu. Ponadto ubez-
pieczona nigdy nie składała wniosku o wznowienie wypłaty renty rodzinnej, do której
prawo mogło być wcześniej zawieszone z powodu zawarcia związku małżeńskiego
(por. art. 19 ust. 1 oraz art. 22 ustawy o z.e.g. 1 lutego 1983 r. w związku z art. 119
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin, Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), a kolejny wniosek rentowy z 8 września 2000 r.
uzasadniała osiągnięciem 60 roku życia, zaś odwołanie od negatywnej decyzji ren-
towej - także twierdzeniem o niezdolności do pracy w chwili śmierci Zbigniewa C.
Równocześnie powołanie przez Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku dys-
pozycji art. 19 ust. 3 ustawy o z.e.g. z 28 maja 1957 r., jako podstawy prawnej nie-
przerwanego zachowania przez ubezpieczoną prawa do wdowiej górniczej renty ro-
dzinnej, było chybione, albowiem regulacje te umożliwiały nabycie prawa do renty
rodzinnej z tytułu okoliczności wynikających z ponownego związku małżeńskiego z
rencistą, jeżeli: 1) to małżeństwo trwało co najmniej 3 lata lub 2) śmierć rencisty na-
stąpiła wskutek wypadku albo 3) z małżeństwa tego lub ze związku istniejącego
przed zawarciem tego małżeństwa zrodziło się dziecko. Takie przesłanki nie miały
znaczenia do oceny uprawnień ubezpieczonej do wdowiej górniczej renty rodzinnej,
których dochodzi ona przecież po zmarłym jej pierwszym mężu, a nie z tytułu po-
nownego związku małżeńskiego zawartego z rencistą.
Powyższe mogłoby prowadzić do uznania kasacyjnego zarzutu powagi rzeczy
osądzonej w tożsamej przedmiotowo i podmiotowo sprawie o wdowią górniczą rentę
rodziną, tyle że równocześnie sprawa nie została wystarczająco wyjaśniona dla pra-
widłowego wyrokowania, zważywszy że jej przedmiotem było odwołanie od kolejnej
(nowej) decyzji rentowej z dnia 10 października 2000 r., wydanej wskutek rozpozna-
nia kolejnego wniosku ubezpieczonej z dnia 15 września 2000 r. (data wpływu) o
przyznanie jej prawa do renty rodzinnej górniczej po zmarłym mężu Zbigniewie C. Z
uwagi na datę złożenia tego wniosku rentowego wymagał on zweryfikowania na
gruncie aktualnie obowiązujących przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, tj. pod
rządem ustawy o emeryturach i rentach, co wymaga uzupełniającego sądowego ro-
zeznania tej sprawy na gruncie art. 180 ust. 1 pkt 1, a w szczególności art.181 pkt 2
tej ustawy. Wnioski o świadczenia emerytalno-rentowe podlegają bowiem rozpozna-
8
niu według stanu prawnego obowiązującego w dacie ich złożenia, chyba że z regula-
cji szczególnych lub intertemporalnych wynika, że mogą być stosowane inne zasady.
W takich okolicznościach sprawy Sąd Najwyższy nie może jednak zastępować Sądu
niższej instancji w należytym rozeznaniu sprawy, chociaż sygnalizuje, że prawne
aspekty przysługiwania wdowie prawa do górniczej renty rodzinnej na podstawie art.
181 ustawy o emeryturach i rentach stały się już przedmiotem wypowiedzi judykatury
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2005 r., I UK 169/04, OSNP 2005 nr
18, poz. 288). Równocześnie skład orzekający Sądu Najwyższego nie wyklucza pra-
widłowości tego kierunku judykatury w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych, która uznaje, że prawomocny wyrok sądowy nie może stanowić przeszkody w
ustaleniu prawa do świadczeń emerytralno-rentowych, które przysługują nieprzerwa-
nie po spełnieniu wymagań ustawowych (ex lege), jeżeli uprzednia odmowa była na-
stępstwem błędu organu rentowego lub odwoławczego albo niewystarczającego ro-
zeznania przysługiwania ustawowych uprawnień do świadczeń emerytalno-rento-
wych z uwzględnieniem obowiązującego stanu prawnego w dacie złożenia wniosku o
ich ponowne ustalenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1997 r., II
UKN 324/97, OSNAPiUS 1998 nr 16, poz. 488).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji.
========================================