Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 września 2005 r.
II PK 20/05
Prawo do odprawy pieniężnej przewidzianej w art. 921
§ 1 k.p. ocenia się
według stanu prawnego obowiązującego w dniu ustania stosunku pracy. Prze-
pis art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach roz-
wiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.) ma zastosowanie
do pracownika, którego stosunek pracy ustał przed dniem 1 lipca 2003 r.,
choćby prawo do renty nabył po tej dacie ze względu na pobieranie zasiłku
chorobowego (art. 100 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353 ze zm.).
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Beata Gudowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 września 2005 r.
sprawy z powództwa Krzysztofa S. przeciwko Krajowej Spółce Cukrowej SA w T. o
zapłatę, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu z dnia 28 października 2004 r. [...]
1. z m i e n i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejono-
wego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu z dnia 27 sierpnia 2004 r.
[...] i powództwo oddalił,
2. nie obciążył powoda kosztami postępowania na rzecz pozwanej.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 27 sierpnia 2004 r. [...] Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Toruniu zasądził od pozwanej Krajowej Spółki Cukrowej SA w
T. na rzecz powoda Krzysztofa S. kwotę 19.218 zł tytułem odprawy rentowej. Sąd
ustalił, że powód był zatrudniony u pozwanej z wynagrodzeniem w kwocie 6.566,67
2
zł miesięcznie. Dnia 30 czerwca 2003 r. umowa o pracę została rozwiązana z przy-
czyn dotyczących pracodawcy. W związku z rozwiązaniem umowy powód otrzymał
rekompensatę na podstawie układu zbiorowego pracy, dodatkową odprawę na pod-
stawie decyzji zarządu oraz odprawę na podstawie art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia
1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z
przyczyn dotyczących zakładu pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980
ze zm.). Od dnia 25 czerwca 2003 r. do 21 grudnia 2003 r. powód pozostawał na
zwolnieniu lekarskim i pobierał zasiłek chorobowy, a w dniu 22 grudnia 2003 r. nabył
prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy. Oceniając stan faktyczny Sąd uznał,
że stosunek pracy powoda ustał w związku z przejściem na rentę. Pobierał bowiem
zasiłek chorobowy nieprzerwanie do czasu ustalenia prawa do renty. W orzecznic-
twie Sądu Najwyższego zostało utrwalone stanowisko, iż w sytuacji, gdy stosunek
pracy został rozwiązany w trakcie pobierania przez pracownika zasiłku chorobowego,
a bezpośrednio po zakończeniu jego pobierania pracownik przeszedł na rentę z po-
wodu niezdolności do pracy, pracodawca jest zobowiązany do wypłaty pracownikowi
odprawy rentowej na podstawie art. 921
§ 1 k.p. (uchwała Sądu Najwyższego z dnia
17 stycznia 2000 r., III ZP 18/99, OSNAPiUS 2000 nr 24, poz. 888). Umowa o pracę
z powodem została rozwiązana z przyczyn dotyczących pracodawcy. Zgodnie z art.
8 ust. 1 i 2 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosun-
ków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy przysługiwała mu odprawa pie-
niężna. Przepis art. 8 ust. 4 miał brzmienie: w razie zbiegu prawa do odprawy prze-
widzianej w ust. 1 i jednorazowej odprawy pieniężnej w związku z przejściem na
emeryturę lub rentę inwalidzką, pracownikowi przysługuje jedna, korzystniejsza dla
niego odprawa. Ten ostatni przepis został uchylony z dniem 1 lipca 2003 r. z mocy
art. 15 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. Nr
90, poz. 844 ze zm.) i w momencie nabycia przez powoda uprawnień do renty już nie
obowiązywał. Zdarzeniem prawnym, które powodowało nabyciem przez powoda
uprawnień do odprawy było jego przejście na rentę. Zdarzenie to nastąpiło dopiero w
dniu 22 grudnia 2003 r. Z istoty roszczenia o odprawę emerytalną wynika, że staje
się ono wymagalne w chwili przejścia na emeryturę. Prawo do odprawy nie może
wystąpić w okresie poprzedzającym przyznanie powodowi prawa do renty i nie jest
możliwe orzekanie o prawie powoda na podstawie przepisów z daty rozwiązania
umowy o pracę. W dniu nabycia przez powoda uprawnień rentowych nie obowiązy-
3
wał nakaz wypłaty tylko jednej odprawy, a zatem pomimo tego, że powód otrzymał
już odprawę z tytułu zwolnień grupowych, miał prawo uzyskać także odprawę rento-
wą. Wysokość tej odprawy została ustalona na podstawie postanowienia układu
zbiorowego pracy przewidującego odprawę w kwocie odpowiadającej sześciokrot-
nemu przeciętnemu wynagrodzeniu pracowników pozwanej.
Apelacja pozwanej od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu Okręgo-
wego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Toruniu z dnia 28 października
2004 r. [...]. Sąd Okręgowy podzielił pogląd prawny Sądu pierwszej instancji, że
roszczenie o wypłatę odprawy rentowej staje się wymagalne z chwilą ustania stosun-
ku pracy, jeżeli w chwili ustania stosunku pracy uprawnienia pracownika są stwier-
dzone decyzją organu rentowego, lub z chwilą ustalenia uprawnień pracownika do
renty przez organ rentowy. W chwili przyznania powodowi renty nie obowiązywał już
przepis art. 8 ust. 4 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, a zatem powód uzyskał
prawo do odprawy przewidzianej w tej ustawie jak i do odprawy przewidzianej w art.
921
§ 1 k.p. Prawo do odprawy rentowej nie może powostać w okresie poprzedzają-
cym przyznanie powodowi prawa do renty i nie jest możliwe orzekanie o prawie po-
woda na podstawie przepisów z daty rozwiązania umowy o pracę. Nie można prze-
cież zastosować przepisów, które obowiązywały w czasie, kiedy roszczenie w ogóle
jeszcze nie istniało i nie wiadomo było czy powstanie. Pogląd prawny wyrażony w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia 1989 r., I PKN 508/97 (OSNAPiUS 1999
nr 8, poz. 267), w którym stwierdzono, że roszczenie o zapłatę odprawy emerytalnej
jest wymagalne od dnia rozwiązania stosunku pracy, także wtedy, gdy orzeczenie
przyznające emeryturę lub rentę zostało wydane później, odnosi się do stanu fak-
tycznego, w którym wyrokiem sądu przyznano pracownikowi emeryturę od dnia roz-
wiązania stosunku pracy. W przedmiotowej sprawie powód nie uzyskał prawa do
renty w dniu rozwiązania stosunku pracy lecz kilka miesięcy później.
Od tego wyroku wniosła kasację pozwana i opierając ją na podstawie naru-
szenia prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art.
921
k.p. w związku z art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych
zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących
zakładu pracy w brzmieniu obowiązującym do dnia 30 czerwca 2003 r. wniosła o
zmianę zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej in-
stancji i oddalenie powództwa ewentualnie o uchylenie obu wyroków i przekazanie
4
sprawy Sądowi Rejonowemu w Toruniu do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu
kasacji powołała się na utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego prezentujące po-
gląd, że pracownik nie traci prawa do odprawy rentowej, jeżeli renta została przyzna-
na pracownikowi po długotrwałej chorobie rozpoczętej przed zakończeniem stosunku
pracy. Zdaniem skarżącej prawo do odprawy rentowej powstało w dniu rozwiązania
stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy. Obowiązywał wówczas przepis
art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. przewidujący w razie zbiegu prawa do
dwu odpraw jedną odprawę korzystniejszą dla pracownika. Pozwana spełniła wymóg
art. 921
k.p. i wypłaciła powodowi jedną, korzystniejszą odprawę. Sąd Apelacyjny nie
uzasadnił wyczerpująco, dlaczego uznał, że do ustalenia prawa do odprawy istotny
jest stan prawny z daty przyznania świadczenia rentowego. Gdyby iść tokiem rozu-
mowania Sądu, to zakładając hipotetycznie, że w dniu 22 grudnia 2003 r. nastąpiłoby
w drodze zmiany Kodeksu pracy uchylenie przepisu o odprawie, a pracodawca
zmieniłby w tym zakresie układ zbiorowy, to pracownik nie otrzymałby w ogóle od-
prawy. Zdaniem skarżącej do powoda ma zastosowanie stan prawny z dnia rozwią-
zania umowy o pracę, to jest 30 czerwca 2003 r., gdyż przepis art. 921
k.p. mówi o
pracowniku a nie o byłym pracowniku. Przyznanie prawa do emerytury lub renty po-
woduje jedynie powstanie wymagalności roszczenia. Sąd Najwyższy w swoich orze-
czeniach poszedł tak daleko, że uznał, iż mimo dużej odległości czasowej między
przyznaniem świadczenia a rozwiązaniem umowy o pracę roszczenie o wypłatę od-
prawy pracownik ma od daty rozwiązania umowy o pracę.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uzasadniony jest zarzut błędnej wykładni art. 921
k.p.c. Przepis ten w § 1 sta-
nowi, że pracownikowi spełniającemu warunki do renty z tytułu niezdolności do pracy
lub emerytury, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę lub
emeryturę, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wyna-
grodzenia. Prawo do odprawy uzależnione jest w pierwszym rzędzie od spełnienia
przez pracownika warunków do emerytury lub renty. Warunki te określone są w
ustawie z dnia 17 grudnia 1989 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) i są nimi w
przypadku emerytury - wiek emerytalny i okres ubezpieczenia (art. 27), a w przypad-
ku renty - niezdolność do pracy i odpowiedni okres ubezpieczenia (art. 57). Spełnie-
5
nie tych warunków wymagane jest w czasie trwania stosunku pracy, najpóźniej w
dniu jego rozwiązania, gdyż w dalszej kolejności przepis uzależnia prawo do odpra-
wy od ustania stosunku pracy w związku z przejściem pracownika na emeryturę lub
rentę. Aby uznać, że ustanie stosunku pracy nastąpiło w związku z przejściem na
emeryturę lub rentę, pracownik musi wyrazić wolę skorzystania ze świadczenia, do
którego nabył prawo, przez złożenie stosowanego wniosku w organie rentowym.
Prawo do emerytury lub renty powstaje z dniem spełnienia warunków wyma-
ganych do nabycia tego prawa (art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach).
Prawo do świadczeń powstaje niezależnie od tego, czy uprawniony chce z niego
skorzystać czy też nie, wystarczy, że spełni wymagane warunki. Powstanie prawa do
świadczeń nie jest więc uzależnione od decyzji organu rentowego. Spełnienie wa-
runków do emerytury lub renty, o którym mowa w art. 921
§ 1 k.p., oznacza nabycie
prawa do tego świadczenia z mocy ustawy a nie decyzji organu rentowego. W przy-
padku prawa do renty powstaje ono w dniu powstania niezdolności do pracy, jeżeli w
dniu tym spełnione zostały pozostałe wymagane warunki. Przepis art. 100 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach zawiera zastrzeżenie, że w stosunku do ubezpieczo-
nego, który pobiera zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne prawo do
emerytury lub renty powstaje po zaprzestaniu pobierania tych świadczeń. Przepis ten
ma na celu wyłączenie podwójnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego i w
związku z tym prawo do emerytury lub renty pracownika pobierającego takie świad-
czenia powstaje później niż w dniu spełnienia warunków do powstania tego prawa. W
sytuacji, gdy przepis art. 921
k.p. uzależnia prawo do odprawy od spełnienia warun-
ków do emerytury lub renty, data przyznania tego świadczenia nie ma znaczenia,
jeżeli pracownik spełnił wszystkie warunki przed ustaniem stosunku pracy, w przy-
padku prawa do renty - warunek niezdolności do pracy. Powołane w zaskarżonym
wyroku i w kasacji orzecznictwo Sądu Najwyższego opiera się na założeniu, że pra-
cownik, który zaczął pobierać zasiłek chorobowy w czasie trwania stosunku pracy,
spełnił warunek niezdolności do pracy w dacie przyznania mu zasiłku, jeżeli choroba
okazała się długotrwała i po upływie okresu zasiłkowego przyznano mu prawo do
renty. Pracownik taki spełniał więc warunki do renty z tytułu niezdolności do pracy w
dniu ustania stosunku pracy.
Pracownik spełniający w dniu rozwiązania umowy o pracę wszystkie warunki
określone w art. 921
§ 1 k.p. nabywa w tym dniu prawo do odprawy. Inną kwestią jest
udowodnienie spełnienia tych warunków, gdyż sprawdzenie tego w dacie ustania
6
stosunku pracy jest niemożliwe. W przypadku prawa do renty procedura ustalania
niezdolności do pracy jest sformalizowana (art. 14 ustawy o emeryturach i rentach) i
nie jest możliwe stwierdzenie niezdolności do pracy bez przeprowadzenia tej proce-
dury. Decyzja organu rentowego przyznająca prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy potwierdza spełnienie przez pracownika dwóch wymagań określonych w art.
921
§ 1 k.p. - spełnienie w dacie ustania stosunku pracy warunków określonych w art.
57 ustawy o emeryturach i rentach i związek przejścia na rentę z ustaniem stosunku
pracy. Decyzja ta nie kształtuje prawa do renty a jedynie potwierdza istnienie tego
prawa. Dlatego przyznanie prawa do renty decyzją organu rentowego nie jest zda-
rzeniem, z którym związany jest skutek w postaci prawa do odprawy przewidzianej w
art. 921
§ 1 k.p. Zdarzeniem tym jest ustanie stosunku pracy w warunkach określo-
nych w tym przepisie. Prawo do odprawy pieniężnej ocenia się według stanu praw-
nego obowiązującego w dniu ustania stosunku pracy. Z tym dniem powstaje zobo-
wiązanie pracodawcy do wypłacania odprawy.
Błędne jest stwierdzenie Sądu Okręgowego, że nie można zastosować prze-
pisów, które obowiązywały w czasie, kiedy roszczenie jeszcze nie istniało i nie wia-
domo było czy powstanie. Prawo do odprawy powstało bowiem z dniem ustania sto-
sunku pracy, natomiast nie było wiadome ani pracodawcy ani pracownikowi, że
prawo to istnieje. Wymagalność wierzytelności z tytułu odprawy jest inną kwestią. W
powołanym przez Sąd Okręgowy wyroku z dnia 9 kwietnia 1998 r., I PKN 508/97,
Sąd Najwyższy stwierdził, że roszczenie o zapłatę odprawy emerytalnej jest wyma-
galne od dnia rozwiązania stosunku pracy, także wtedy, gdy orzeczenie przyznające
emeryturę zostało wydane później. Można również przyjąć pogląd, że obowiązek
wypłaty odprawy powstaje w dniu, kiedy pracodawca dowiedział się o istnieniu wie-
rzytelności, a więc o przejściu pracownika na emeryturę lub rentę, do których to
świadczeń spełnił warunki przed ustaniem stosunku pracy. Wówczas decydowałaby
data przyznania świadczenia przez organ rentowy. Kwestia wymagalności ( terminu
zapłaty) jest rzeczą drugorzędną, w sytuacji gdy spór dotyczy daty powstania prawa.
W przypadku powoda prawo do odprawy powstało w dniu 30 czerwca 2003 r.,
kiedy obowiązywał przepis art. 8 ust. 4 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczegól-
nych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczą-
cych zakładu pracy. Przepis ten przewidywał w razie zbiegu prawa do odprawy okre-
ślonej w art. 8 ust. 1 i odprawy emerytalnej jedną odprawę, korzystniejszą dla pra-
cownika. Przepis używał określenia „zbiegu prawa do odprawy”, co oznacza, że za-
7
równo prawo do jednej jak i do drugiej odprawy powstaje w tym samym czasie - w
dniu rozwiązania stosunku pracy. Gdyby przyjąć pogląd Sądu Okręgowego, że
prawo do odprawy emerytalnej może powstać po ustaniu stosunku pracy - w dacie
oznaczonej w decyzji organu rentowego jako data przyznania świadczenia - należa-
łoby uznać, że także pod rządem art. 8 ust. 4 wydanie przez organ rentowy decyzji o
przyznaniu świadczenia z datą późniejszą niż data ustania stosunku pracy, upraw-
niałoby pracownika do drugiej odprawy. Nie byłoby bowiem zbiegu prawa do każdej z
odpraw - jedno prawo powstałoby wcześniej a drugie później. Taka interpretacja
prowadziłaby do nierówności pracowników wobec prawa, gdyż ich uprawnienia by-
łyby uzależnione od czynników niezwiązanych ze stosunkiem pracy.
Zasadą jest stosowanie prawa obowiązującego w dacie zdarzenia, z którym
związane są określone skutki prawne. Roszczenia pracownika związane z ustaniem
stosunku pracy oceniane są według stanu prawnego obowiązującego w dacie tego
zdarzenia, gdyż zmiany wprowadzone po tej dacie nie dotyczą nieistniejącego już
stosunku pracy. W przeciwnym razie, jak słusznie podnosi się w kasacji, zmiana
układu zbiorowego po rozwiązaniu z pracownikiem stosunku pracy, miałaby wpływ
na uprawnienia pracownika, chociaż nie jest on już stroną stosunku pracy. Gdyby
uprawnienia do odprawy pracownika, który sam rozwiązuje stosunek pracy w
związku z przejściem na rentę, były oceniane według stanu prawnego obowiązujące-
go w dacie przyznania prawa do renty, uchylenie między datą ustania stosunku pracy
a datą przyznania renty postanowienia układu zbiorowego przewidującego korzyst-
niejszą niż ustawowa odprawę, pozbawiłoby pracownika prawa, które nabył w czasie
trwania stosunku pracy. Te same zasady dotyczą wprowadzenia zmiany prawa ko-
rzystniejszej dla pracownika. Korzystniejsze uregulowania mogą być stosowane do
byłego pracownika tylko wówczas, gdy stanowi tak przepis wprowadzający zmiany.
Nie można więc było w stosunku do powoda zastosować przepisu art. 8 ustawy o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy w brzmieniu, jaki ten przepis miał od 1 lipca 2003 r. - bez
ust. 4, który z tą datą został skreślony. Sąd Okręgowy zajął się zresztą zmianą tego
przepisu tylko w zakresie skreślenia ust. 4, pomijając, że z dniem 1 lipca 2003 r.
ustawą z dnia 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie nie-
których innych ustaw (Dz.U. Nr 135, poz.1146) wprowadzona została inna zmiana do
art. 8 ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, na podstawie której ust. 3 pkt 4 uzyskał
8
nowe brzmienie. Zgodnie z nową regulacją odprawa pieniężna z tej ustawy nie przy-
sługuje pracownikowi, który nabył prawo do emerytury lub renty. Ta zmiana nie doty-
czy powoda, którego stosunek pracy ustał przed jej wprowadzeniem i podobnie nie
dotyczy go zmiana polegająca na skreśleniu ust. 4.
Przyznanie powodowi prawa do odprawy w związku z przejściem na rentę na-
stąpiło w wyniku błędnej wykładni prawa. Mimo że powód spełnił warunki do nabycia
tego prawa, jego zbieg z prawem do odprawy przewidzianej w art. 8 ust. 1 ustawy o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy, uprawnia powoda tylko do jednej odprawy, która została
mu wypłacona. Żądanie pozwu okazało się więc nieuzasadnione. Z tych przyczyn
Sąd Najwyższy zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu pierw-
szej instancji i powództwo oddalił. Na podstawie art. 102 k.p.c. Sąd Najwyższy nie
obciążył powoda kosztami procesu na rzecz pozwanej, gdyż wobec istotnych wątpli-
wości co do interpretacji przepisów prawa mógł on działać w usprawiedliwionym
przekonaniu o zasadności jego roszczeń.
========================================