Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 169/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bronisław Czech
SSN Tadeusz Żyznowski
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z powództwa Ireny G i Michała G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Państwa
przy udziale interwenienta ubocznego A.-N.sp. z o.o. w W.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 października 2005 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 14 października 2004 r., sygn. akt (...),
oddala kasację i zasądza od pozwanego na rzecz powodów
kwotę 3600 zł (trzy tysiące sześćset złotych) oraz na rzecz
interwenienta ubocznego kwotę 3600 zł (trzy tysiące sześćset
złotych) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo skierowane przeciwko
Skarbowi Państwa – Wojewodzie Ś. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym, nakazując wykreślenie z działu IV księgi wpisu
hipoteki przymusowej, dokonanego w dniu 20 października 1994 r. Wpisu tego
dokonano w celu zabezpieczenia wierzytelności pozwanego przysługującej mu
wobec Przedsiębiorstwa Państwowego z tytułu odpłatnego nabycia przez to
Przedsiębiorstwo własności budynków i budowli w trybie art. 2 ustawy z dnia 29
września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu
nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464), w brzmieniu nadanym mu ustawą z dnia 7
października 1992 r. zmieniającą ustawę o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i
wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. 1992 r., Nr 91, poz. 455).
Uznając, że Przedsiębiorstwo Państwowe zostało zlikwidowane w trybie art.
37 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.) oraz, że jego mienie zostało
wniesione do zawiązanej w dniu 25 czerwca 1993 r. Spółki z o.o., a wykreślenie
przedsiębiorstwa z rejestru nastąpiło dopiero w dniu 17 grudnia 1993 r., to Sąd
Rejonowy stwierdził, że w dacie złożenia wniosku o wpis hipoteki przymusowej
(23 września 1994 r.), jak również w dacie dokonania wpisu zgodnego z wnioskiem
(20 października 1994 r.), Przedsiębiorstwo Państwowe już nie istniało,
a wierzytelność Skarbu Państwa wobec tego przedsiębiorstwa wygasła i nie było
podstaw do dokonania wpisu hipoteki przymusowej. Przesądzało to w ocenie Sądu
o zasadności dochodzonego w tej sprawie żądania powodów, będących kolejnymi
nabywcami prawa wieczystego użytkowania nieruchomości i prawa własności
budynków obciążonych wpisem hipoteki przymusowej dokonanym w czasie,
w którym brak już było podstaw do dokonania tego wpisu.
W następstwie rozpoznania apelacji pozwanego Skarbu Państwa Sąd
drugiej instancji uznał Ministra Skarbu Państwa za podmiot właściwy do
reprezentowania interesów pozwanego z mocy art. 25 ust. 1 ustawy z dnia
4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. 2003 r., Nr 159, poz.
3
1548 ze zm.). Sąd odwoławczy skorygował zaskarżone orzeczenie jedynie w części
dotyczącej kosztów procesu, oddalając apelację w pozostałej części. Za trafne
uznał Sąd drugiej instancji ustalenie, że likwidacja Przedsiębiorstwa Państwowego
nastąpiła na podstawie art. 37 ust. 1 pkt 2 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych, a nie na podstawie art. 19 ust. 1 pkt 4 lit. b) i ust. 2 ustawy z dnia
25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych. W konsekwencji
powyższego Sąd ten uznał, że wierzytelność pozwanego wygasła z mocy art. 2 ust.
9 pkt 6 lit. b) powołanej wyżej ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy
o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, a zatem nie było podstaw
do dokonania spornego wpisu hipoteki przymusowej, skoro w dacie jego
dokonywania nie istniała już wierzytelność mająca być przedmiotem hipotecznego
zabezpieczenia, a więc nie istniała materialnoprawna podstawa do dokonania
kwestionowanego wpisu. Sąd odwoławczy podkreślił, że wpis hipoteki przymusowej
dokonany został w dniu 20 października 1994 r. bez materialnoprawnej podstawy,
a ponieważ wpis taki nie sanuje braków materialnoprawnych, to w ich następstwie
samo ustanowienie hipoteki jest nieważne.
Wyrok Sądu odwoławczego pozwany zaskarżył w całości, opierając kasację
na obu podstawach kasacyjnych. Zarzucił naruszenie art. 67 § 2 k.p.c. w związku
z art. 25 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U.
tj. 1999 r., Nr 82, poz. 928) oraz w związku z art. 4 pkt 2, art. 23 ust. 1 pkt 8 i art.
200 ust. 5 i art. 4 pkt 9 ustawy o gospodarce nieruchomościami, przez sprzeczne
z prawem uznanie Ministra Skarbu Państwa jako właściwego w tej spawie
reprezentanta pozwanego. Zarzut naruszenia § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie uzasadniony został bezpodstawną oceną, że pełnomocnikom
powodów i interwenienta ubocznego należało się wynagrodzenie w wysokości
czterokrotności stawki minimalnej.
Zarzuty zgłoszone w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej obejmują
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 10 u.k.w.h. w związku z art. 2 ust.
9 pkt 6 lit. b) ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce
gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości i w zw. z art. 37 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia
4
13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz art. 19 ust. 1 pkt
4 lit. b) ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.
W uzasadnieniu kasacji pozwany wywodzi, że art. 25 ustawy o działach
administracji rządowej nie jest źródłem domniemania, iż wszelkie interesy Skarbu
Państwa chroni Minister Skarbu Państwa, a reprezentacja pozwanego w sprawach
dotyczących m. in. wpisów w księdze wieczystej została uregulowana w art. 23 ust.
1 pkt 8 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, z mocy
którego to przepisu właściwym reprezentantem pozwanego w tej sprawie jest
starosta.
W ocenie pozwanego, likwidacja przedsiębiorstwa państwowego nastąpiła
w trybie art. 19 ust. 1 pkt 4 b) ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, co
wyeliminowało możliwość wygaśnięcia wierzytelności hipotecznych na podstawie
art. 2 ust. 9 pkt 6 cyt. wcześniej ustawy. Pozwany akcentuje okoliczność, że zgodził
się na przejęcie i spłatę zabezpieczonych hipotecznie wierzytelności przez spółkę
z o.o. „A.-P.”, a spółka ta złożyła oświadczenie o przejęciu tego zobowiązania, co
oznacza że poczuwała się do następstwa prawnego po zlikwidowanym
przedsiębiorstwie państwowym.
Interwenient uboczny po stronie powodowej – A.-N. sp. z o.o. w odpowiedzi
na kasację wniosła o oddalenie kasacji (błędnie określonej „skargą kasacyjną”) oraz
o zasądzenie kosztów postępowania zgodnie z załączonym zestawieniem. W
uzasadnieniu tej odpowiedzi podkreślano m. in. trafność ustalenia Sądu, że
likwidacji przedsiębiorstwa państwowego dokonano w trybie tzw. prywatyzacji
likwidacyjnej, co przesądziło o wystąpieniu skutku w postaci wygaśnięcia
wierzytelności pozwanego przed datą złożenia wniosku o wpis hipoteki
przymusowej i przed datą dokonania tego wpisu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie zasługiwała na uwzględnienie wobec braku w niej
usprawiedliwionych podstaw. Sąd drugiej instancji nie dopuścił się naruszenia art.
67 § 2 k.p.c. przez uznanie, że Minister właściwy do spraw Skarbu Państwa jest
organem uprawnionym do reprezentowania pozwanego w niniejszej sprawie
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
5
Dochodzone w niniejszym procesie roszczenie wiąże się bowiem z działalnością
wymienionego Ministra, a to z mocy art. 25 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 4 września
1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. 2003 r., Nr 159, poz. 1548 ze zm.).
O zakresie działalności Ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa rozstrzyga
zakres obejmujący sprawy przypisane przez ustawodawcę Działowi Skarb
Państwa, których zakres przedmiotowy określił art. 25 ust. 1 ustawy
z uwzględnieniem ewentualnie odmiennej regulacji zawartej w przepisach
odrębnych (zob. uchwała SN z dnia 29 czerwca 2000 r., III CZP 19/00, OSP
2001/3/44; wyrok SN z dnia 30 stycznia 2001 r., I CKN 1058/98, niepubl.). Wbrew
prezentowanemu w kasacji stanowisku, wymienione w kasacji odrębne przepisy
ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. tj. 2004
r., Nr 261, poz. 2603), zwanej dalej „ugn”, nie regulują odmiennie reprezentacji
Skarbu Państwa w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym. I tak przepis art. 200 ust. 5 w zw. z art. 4 pkt 9 ugn. określa
starostę jako właściwy organ zobowiązany do windykacji określonych należności,
a nie do reprezentowania Skarbu Państwa w procesie, przedmiotem którego nie
jest żądanie zapłaty, lecz powództwo określone w art. 10 u.k.w.h.
Przepisem odrębnym regulującym odmiennie reprezentację Skarbu Państwa
w sprawie niniejszej również nie jest – wbrew stanowisku skarżącego – art. 23 ust.
1 pkt 8 ugn w zw. z art. 4 pkt 2 ugn. Pierwszy z wymienionych przepisów
zobowiązuje starostów, wykonujących zadania z zakresu administracji rządowej, do
gospodarowania zasobem nieruchomości Skarbu Państwa, który to zasób obejmuje
nieruchomości, stanowiące przedmiot własności Skarbu Państwa, a które nie
zostały oddane w użytkowanie wieczyste. Z takimi nieruchomościami nie wiąże się
dochodzone w niniejszej sprawie roszczenie powodów, co wyklucza uznanie
starosty za zobowiązanego na podstawie tego przepisu do podejmowania w tej
sprawie czynności w postępowaniu sądowym. Ponadto skarżący wskazuje na
starostę jako właściwe statio fisci błędnie powołując się na art. 23 ust. 1 pkt 8 ugn,
który właściwość tego organu przewiduje m. in. w sprawach o wpis w księdze
wieczystej. Niniejsza sprawa, w której przedmiotem rozpoznania jest powództwo
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, nie jest
oczywiście sprawą o wpis w księdze wieczystej, jak to błędnie sugeruje się
6
w uzasadnieniu kasacji. W tej sytuacji, a więc w braku odmiennej regulacji
w przepisach odrębnych, przepis art. 25 ust. 1 i 2 cyt. ustawy o działach
administracji rządowej przesądza o obowiązku wymienionego w nim Ministra
reprezentowania Skarbu Państwa w niniejszej sprawie. Zakres jego obowiązku
reprezentacji, wynikający z art. 25 ust. 1 ustawy, obejmuje, obok spraw
dotyczących gospodarowania mieniem Skarbu Państwa, także sprawy ochrony
interesów Skarbu Państwa (v. uzasadnienie wyroku SN z dnia 29 stycznia 2003 r,
sygn. akt I CKN 1256/00, niepubl). Rację ma więc Sąd odwoławczy, który
czynności przeciwdziałające ingerencji w mienie Skarbu Państwa, a więc czynności
zmierzające do zachowania tego mienia poprzez sprzeciwianie się żądaniu
wykreślenia hipoteki przymusowej, kwalifikuje jako przejaw realizacji ochrony
interesów Skarbu Państwa. Z kolei sprawy dotyczące m. in. takiego przedmiotu
sporu objęte są Działem Skarbu Państwa, w którym to zakresie właściwy Minister
zobowiązany jest do reprezentowania Skarbu Państwa z mocy art. 25 ust.
2 ustawy. W tym stanie rzeczy jako bezzasadny należało ocenić zarzut kasacji
naruszenia art. 67 § 2 k.p.c., uzasadniony sprzecznym z prawem ustaleniem
reprezentanta pozwanego w osobie Ministra Skarbu Państwa.
Bezzasadny okazał się również zarzut naruszenia przez Sąd odwoławczy
§ 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. Nr. 163, poz. 1348). Sąd drugiej
instancji na s. 16 uzasadnienia zaskarżonego wyroku wskazał na motywy, którymi
kierował się korzystając ze swego uprawnienia przyznania stronom zwiększonych
do czterokrotnej stawki minimalnej wynagrodzeń za czynności ich pełnomocników
procesowych. Strona skarżąca, określając jako bezpodstawną ocenę Sądu
w przedmiocie przyznania tego wynagrodzenia w wysokości czterokrotności stawki
minimalnej, nawet nie wskazała w kasacji żadnych argumentów na poparcie swego
zarzutu, że ocena Sądu dokonana w tym przedmiocie jest bezpodstawna.
W sytuacji, w której zarzuty dotyczące naruszenia przepisów postępowania
okazały się chybione, oceny zarzutów sformułowanych w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej należało dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego,
będącego podstawą orzekania dla Sądu drugiej instancji.
7
Strona skarżąca nie zakwestionowała skutecznie oceny prawnej dokonanej
przez Sąd drugiej instancji, a mianowicie tej że likwidacja Przedsiębiorstwa
Państwowego, zakończona w 1993 r., została w rzeczywistości dokonana na
podstawie art. 37 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.), a nie na podstawie
art. 19 ust. 1 pkt 4 lit. b) ustawy z dnia 25 września 1981 r., o przedsiębiorstwach
państwowych (Dz.U. tj. 2002 r., Nr 112, poz. 981 ze zm.). Podjęta w kasacji próba
samodzielnego modyfikowania tej oceny i sformułowania własnej odmiennej oceny
prawnej trybu likwidacji przedsiębiorstwa nie mogła więc odnieść zamierzonego
przez skarżącego skutku w sytuacji, w której skarżący nie wskazał na naruszenie
przez Sąd żadnego z przepisów procesowych w następstwie dokonanej oceny
zastosowanego trybu likwidacji przedsiębiorstwa państwowego, przyjętej za
prawidłową przez Sąd drugiej instancji.
W tej sytuacji jako nietrafny ocenić należało zarzut błędnej wykładni
i niewłaściwego zastosowania art. 2 ust. 9 pkt. 6 lit. b) ustawy z dnia 29 września
1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości
(Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze zm.), bowiem uzasadnienie tego zarzutu zasadza się
jedynie na bezskutecznym w ramach tej podstawy kasacyjnej kwestionowaniu
przyjętej przez Sąd odwoławczy oceny trybu dokonania likwidacji przedsiębiorstwa
państwowego, bez równoczesnego wskazania przepisu procesowego który miałby
zostać naruszony dokonaniem wadliwej – w ocenie skarżącego – kwalifikacji.
W ustalonym zatem i skutecznie nie podważonym stanie faktycznym istniały więc
przesłanki do zastosowania art. 2 ust. 9 pkt 6 lit. b) powołanej ustawy, skutkiem
czego było wygaśnięcie wierzytelności przed dniem złożenia wniosku o wpis
hipoteki przymusowej, a tym bardziej przed dniem dokonania tego wpisu (zob.
uzasadnienie postanowienia SN z dnia 14 grudnia 1999 r., II CKN 617/98, niepubl.).
W tej sytuacji trafnie uznał Sąd odwoławczy, że wpis hipoteki przymusowej
w dniu 20 października 1994 r. dokonany został w chwili, w której nie istniała już, bo
wcześniej została wygaszona, wierzytelność którą miała zabezpieczać wpisana
hipoteka. Wobec powyższego zasadnie przyjął Sąd drugiej instancji, że wpis
hipoteki przymusowej dokonany został bez materialnoprawnej podstawy,
konsekwencją czego jest uznanie nieważności ustanowionej w takiej sytuacji
8
hipoteki. Wpis hipoteki świadczył więc o niezgodności między stanem prawnym
ujawnionym w księdze wieczystej, a rzeczywistym stanem prawnym, co
przesądzało o zasadności uwzględnionego żądania powodów usunięcia tej
niezgodności. Wobec powyższego nietrafny okazał się również zarzut błędnej
wykładni i niewłaściwego zastosowania art. 10 ust. 1 u.k.w.h., którego to przepisu
Sąd odwoławczy nawet w ogóle nie interpretował, natomiast dokonał prawidłowej
jego subsumpcji w ustalonym stanie faktycznym.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39312
k.p.c., znajdującego w niniejszej sprawie zastosowanie z mocy art. 3 ustawy
z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 2005 r., Dz.U. Nr 13, poz.
98).
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98
§ 1 i § 3 k.p.c. oraz na podstawie § 6 pkt 7 i § 13 ust. 4 pkt 2 i 3 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 w sprawie opłat za czynności
adwokackie (Dz.U. Nr 163, poz. 1348).
jc