Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 25 listopada 2005 r.
I UZP 3/05
Nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na pytanie prawne w sytuacji,
gdy wykładnia wskazanych w nim przepisów została już dokonana przez Sąd
Najwyższy, a sąd przedstawiający zagadnienie, nie powołuje się na możliwość
odmiennej interpretacji (art. 390 § 1 k.p.c.).
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 25 listopada 2005 r.
sprawy z odwołania Natalii P. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecz-
nego-Oddziałowi Regionalnemu w T.M. o ustalenie nieistnienia obowiązku zwrotu
świadczenia, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu
Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 lipca 2005 r. [...]
„Czy zachodzą podstawy do pozbawienia rolnika emerytury przyznanej mu w
trybie przepisów ustawy z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin (Dz.U. z 1989 r. nr 24, poz. 133 z póżn. zm.) w
przypadku gdy po 13 latach od daty podjęcia wypłaty świadczenia okazało się, że
rolnik w akcie notarialnym przekazującym następcy nieodpłatnie gospodarstwo rolne,
nie ujawnił w akcie tym wszystkich nieruchomości (gruntów) będących w posiadaniu
rolnika, a tym samym nie przekazał w sposób formalny całości gospodarstwa rolnego
w rozumieniu art. 59 ust. 1 w związku z art. 2 pkt 4 i 6 oraz art. 53 tej ustawy, przy
jednoczesnym faktycznym zaprzestaniu prowadzenia działalności rolniczej w dacie
przyznania świadczenia ?”
o d m ó w i ł podjęcia uchwały.
U z a s a d n i e n i e
2
Przedstawione zagadnienie prawne powstało w następującym stanie faktycz-
nym. Wnioskodawczyni Natalia P. i jej mąż Stanisław P. w dniu 6 września 1990 r.
złożyli wniosek o przyznanie emerytury rolniczej. Organ rentowy ustalając, że mał-
żonkowie spełniają warunki do tego świadczenia, decyzją z dnia 30 lipca 1990 r.
przyznał im prawo do emerytury zawieszając wypłatę świadczenia do czasu złożenia
aktu notarialnego. Umową z dnia 29 października 1990 r. zawartą w formie aktu
notarialnego Natalia i Stanisław P. przenieśli nieodpłatnie na rzecz swego następcy
własność oraz posiadanie gospodarstwa rolnego składającego się z różnych działek
o łącznej powierzchni 8 ha i 5 a, oświadczając, że nie są właścicielami i nie posiadają
innego gospodarstwa rolnego. Po złożeniu tego aktu organ rentowy podjął wypłatę
świadczenia. Stanisław P. zmarł w dniu 1 września 2000 r. Decyzją z dnia 10 paź-
dziernika 2000 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w T.M. przyznał wnio-
skodawczyni prawo do renty rodzinnej po mężu, który przed śmiercią podlegał ubez-
pieczeniu społecznemu z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Decyzję
przekazał do realizacji Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, która od 1
września 2000 r. wypłacała wnioskodawczyni ½ emerytury rolniczej w zbiegu z rentą
rodzinną. W czasie pobierania przez wnioskodawczynię emerytury rolniczej okazało
się, że małżonkowie P. byli posiadaczami dwóch nieruchomości rolnych, które nie
zostały uwidocznione w umowie notarialnej przekazującej gospodarstwo rolne na-
stępcy. Nabycie własności tych nieruchomości nastąpiło na podstawie ustawy z dnia
26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych z dniem 4
listopada 1971 r., z tym że postanowienie o nabyciu własności pierwszej z tych nie-
ruchomości zapadło w dniu 9 listopada 1999 r., a drugiej w dniu 10 czerwca 2003 r.
Po ujawnieniu tych okoliczności Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Od-
dział Regionalny w T.M. wstrzymała od dnia 1 września 2003 r. wypłatę emerytury
rolniczej, ustaliła, że świadczenie wypłacane od dnia 29 października 2000 r. było
nienależne i zobowiązała wnioskodawczynię do zwrotu emerytury pobranej w okresie
od 1 września 2000 r. do 31 sierpnia 2003 r. Kolejną decyzją z dnia 27 lutego 2004 r.
organ rentowy odmówił wypłacania wnioskodawczyni emerytury rolniczej w zbiegu z
rentą rodzinną, stwierdzając, że jest ona uprawniona do tego ostatniego świadczenia
jako korzystniejszego, które będzie wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych.
Odwołanie wnioskodawczyni od tych decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Piotrkowie Trybunalskim z
3
dnia 27 września 2004 r. Sąd ustalił, że wnioskodawczyni i jej mąż nie prowadzili
działalności rolniczej na działkach, które nie były objęte aktem notarialnym o przeka-
zaniu gospodarstwa rolnego następcy. Działki te faktycznie zostały przekazane sy-
nowi w posiadanie. Jednakże wnioskodawczyni nie nabyła prawa do emerytury na
podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133
ze zm.), gdyż nie został spełniony warunek określony w art. 59 tej ustawy. Przepis
ten wymagał przekazania w określonej formie całego gospodarstwa rolnego (wszyst-
kich gruntów wchodzących w skład tego gospodarstwa). Wnioskodawczyni nie wy-
zbyła się całego gospodarstwa w formie prawem przewidzianej zatajając posiadanie
działek w dniu podpisania umowy z następcą. Na poparcie tego stanowiska Sąd
Okręgowy powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1992 r., III
CZP 136/91 (OSNC 1992 nr 7-8, poz. 127), zgodnie z którą strony zawierające
umowę sprzedaży gospodarstwa rolnego w trybie i na zasadach określonych w art.
59 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. nie mogły wyłączyć z nabywanego przez
osobę fizyczną gospodarstwa rolnego jednego ze składników tego gospodarstwa. W
uchwale z dnia 19 grudnia 1986 r., II CZP 89/86 (OSNC 1988 nr 1, poz. 8), Sąd Naj-
wyższy wyraził pogląd, że umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy za-
warta w formie aktu notarialnego, którą rolnik przekazał jedynie część gospodarstwa
rolnego, jest nieważna. Nieprzekazanie następcy w umowie wszystkich nieruchomo-
ści wchodzących w skład gospodarstwa rolnego ma nie tylko ten skutek, że rolnik nie
otrzyma emerytury, ale jeszcze dalej idący, a mianowicie, że cała umowa o przeka-
zaniu gospodarstwa następcy jako sprzeczna z ustawą z dnia 14 grudnia 1982 r. jest
nieważna. W wyroku z dnia 2 lipca 1998 r., II UKN 125/98 (OSNAPiUS 1999 nr 13,
poz.434), Sąd Najwyższy stwierdził, że z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r.
Nr 7, poz. 25 ze zm.) decyzje ustalające warunkowo prawo do świadczeń z ubezpie-
czenia społecznego rolników indywidualnych utraciły moc, jeżeli warunki nabycia
prawa nie zostały spełnione przed wejściem w życie ustawy, to jest przed 1 stycznia
1991 r.
Rozpoznając apelację wnioskodawczyni od tego wyroku Sąd Apelacyjny-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi powziął wątpliwości co do wykładni prze-
pisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indy-
widualnych i członków ich rodzin, w szczególności art. 21 ust. 1, 53 i 59, co do skut-
4
ków prawnych pominięcia w umowie o przekazaniu gospodarstwa rolnego w zamian
za prawo do emerytury niektórych działek (nieruchomości) będących w posiadaniu
zbywcy, przy jednoczesnym faktycznym przekazaniu całości gospodarstwa. Sąd
Apelacyjny nie kwestionuje trafności orzeczeń Sądu Najwyższego, na które powołuje
się Sąd pierwszej instancji. Stwierdza jednak, iż nie można nie zauważyć, że orze-
czenia te zapadły w odmiennych stanach faktycznych, a nadto sama ustawa była
realizowana w innych warunkach ustrojowych, w których prawo do emerytury rolni-
czej przyznawanej i wypłacanej według zasad w niej określonych, przy zachowaniu
innych przesłanek ustawowych, uzależnione było od wyzbycia się gospodarstwa rol-
nego, to jest nieodpłatnego przekazania następcy własności i posiadania majątku
wchodzącego w skład tego gospodarstwa. W aktualnym stanie prawnym przepisy nie
przewidują uzależnienia prawa do emerytury od wyzbycia się gospodarstwa rolnego.
Obecnie, gdyby ustawodawca uzależniał możliwość uzyskania emerytury od przenie-
sienia własności gospodarstwa rolnego na następcę, to niewątpliwie takie przepisy
byłyby kwestionowane przed Trybunałem Konstytucyjnym jako niezgodne z Konsty-
tucją RP. Wnioskodawczyni pobierała emeryturę na podstawie art. 21 ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r., który to przepis przyznawał prawo do emerytury rolnikowi mają-
cemu odpowiednio długi okres prowadzenia gospodarstwa rolnego w wieku niższym
od wieku emerytalnego (60 lat mężczyzna i 55 lat kobieta) pod warunkiem przekaza-
nia gospodarstwa rolnego zstępnemu.Przepis art. 59 ust.1 tej ustawy przewidywał
szczególną formę dla czynności przekazania gospodarstwa rolnego zstępnemu, a
mianowicie jeżeli w skład gospodarstwa rolnego wchodziła własność i posiadanie
gruntów rolnych wymagana była forma aktu notarialnego. Z kolei przepis art. 53
stanowił, że jeżeli rolnik lub jego małżonek są właścicielami lub posiadaczami kilku
gospodarstw rolnych, przekazaniu podlegają wszystkie gospodarstwa.
Wnioskodawczyni i jej mąż umową sporządzoną w wymaganej formie aktu
notarialnego przekazali swojemu zstępnemu nieodpłatnie gospodarstwo rolne,
wskazując w umowie wyłącznie te nieruchomości rolne, na które posiadali tytuły
własności oraz grunty, które zostały ujawnione w ewidencji, jako pozostające w ich
posiadaniu. Nie przekazali natomiast formalnie (a jedynie faktycznie) działek
będących w ich posiadaniu, co do których nie mieli tytułu prawnego. Następca
przejmując gospodarstwo rolne już od momentu zawarcia umowy przekazania
gospodarstwa rolnego prowadził działalność na wszystkich gruntach będących we
władaniu zbywców, a przynajmniej miał taką możliwość, gdyż zbywcy zaprzestali
5
prowadzenia działalności rolniczej. Stąd też zdaniem Sądu Apelacyjnego należy roz-
ważyć, jaki cel zamierzał osiągnąć ustawodawca przez uzależnienie prawa do eme-
rytury od przekazania w formie aktu notarialnego całości gospodarstwa rolnego na-
stępcy. W obecnym stanie prawnym na gruncie art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 20 grud-
nia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników prawo do świadczenia dla osób
chcących przejść na emeryturę przed osiągnięciem wieku emerytalnego (60 lat dla
kobiet i 65 lat dla mężczyzn) uzależnione jest od zaprzestania działalności rolniczej a
nie od nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego zstępnemu. Jak się wydaje
celem przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. uzależniających prawo do eme-
rytury od wyzbycia się całego gospodarstwa rolnego na rzecz następcy było również
doprowadzenie do zaprzestania przez rolnika chcącego skorzystać z prawa do eme-
rytury prowadzenia działalności rolniczej. W rozpoznawanej sprawie cel ten został
osiągnięty. Przyjęcie stanowiska Sądu Okręgowego oraz zastosowanej przez Sąd
Najwyższy w powoływanej uchwale z dnia 19 grudnia 1986 r. wykładni przepisów
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. prowadziłoby do stwierdzenia bezwzględnej nie-
ważności umowy przekazania następcy gospodarstwa rolnego na podstawie art. 58 §
1 k.c., a to z kolei rodziłoby po stronie nabywcy obowiązek zwrotu gospodarstwa, co
aktualnie nie byłoby w pełni możliwe. Późniejsze uzyskanie przez wnioskodawczynię
tytułu własności na pominięte w akcie notarialnym nieruchomości - zdaniem Sądu
Apelacyjnego - nie ma wpływu na uzyskane prawo do emerytury, bowiem postano-
wienia stwierdzające nabycie własności w drodze uwłaszczenia nie stanowią dowodu
na to, że nieruchomości te nadal stanowiły przedmiot działalności rolniczej oraz na
to, że przez cały okres od przekazania gospodarstwa następcy do daty uzyskania
postanowień pozostawały w jej posiadaniu. Orzeczenia te określają jedynie stan
posiadania na dzień 4 listopada 1971 r. Przez sam fakt uzyskania tytułu własności
gospodarstwa rolnego wnioskodawczyni nie stała się rolnikiem. W związku z tym
wątpliwościami Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 15 lipca 2005 r. przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne: czy za-
chodzą podstawy do pozbawienia rolnika emerytury przyznanej mu w trybie przepi-
sów ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywi-
dualnych w przypadku, gdy po 13 latach od daty podjęcia wypłaty świadczenia oka-
zało się, że rolnik nie ujawnił w akcie tych wszystkich nieruchomości (gruntów) będą-
cych w posiadaniu rolnika, a tym samym nie przekazał w sposób formalny całości
gospodarstwa rolnego w rozumieniu art. 59 ust. 1 w związku z art. 2 pkt 4 i 6 oraz art.
6
53 tej ustawy, przy jednoczesnym faktycznym zaprzestaniu prowadzenia działalności
rolniczej w dacie przyznania świadczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sformułowanie zagadnienia prawnego nie pozwala na udzielenie odpowiedzi
na zadane pytanie. Określenie użyte w pierwszej części pytania „czy zachodzą pod-
stawy do pozbawienia rolnika emerytury” nie jest określeniem ustawowym. Przepisy
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity
tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) regulujące postępowanie z zakresu ubez-
pieczenia społecznego rolników nie przewidują możliwości pozbawienia rolnika przy-
znanego uprzednio świadczenia. Możliwe jest natomiast ponowne ustalenie prawa
do świadczeń na podstawie art. 44 ust. 2 tej ustawy, który stanowi, że prawo do
świadczeń z ubezpieczenia lub ich wysokość ustala się ponownie, na wniosek osoby
zainteresowanej albo z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji zostaną przed-
stawione nowe dowody lub ujawnione nowe okoliczności, mające wpływ na prawo do
świadczeń lub ich wysokość. Jeżeli zagadnienie sformułuje się przy użyciu określeń
ustawowych, chodziłoby w nim o udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy istnieją pod-
stawy do odmowy przyznania rolnikowi emerytury w drodze ponownego ustalenia
prawa do świadczeń, jeżeli zostaną ujawnione okoliczności świadczące o tym, że
rolnik nie spełniał jednego z wymaganych do przyznania emerytury warunków - nie
przekazał w sposób formalny całości gospodarstwa rolnego. Brak spełnienia tego
warunku w formie wymaganej przepisami art. 53 i art. 59 ust. 1 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. wynika nie tylko ze sformułowania zagadnienia ale także z uzasad-
nienia postanowienia. Sąd Apelacyjny bowiem nie kwestionuje poglądów Sądu Naj-
wyższego zaprezentowanych w orzeczeniach zacytowanych w uzasadnieniu wyroku
Sądu pierwszej instancji, Stwierdza się w nich, że niedopełnienie wymogu formalne-
go przekazania aktem notarialnym wszystkich nieruchomości wchodzących w skład
gospodarstwa rolnego oznacza, że nie nastąpiło przekazanie gospodarstwa rolnego
następcy. Wątpliwości Sądu Apelacyjnego dotyczą ewentualnej nieważności umowy
o przekazaniu gospodarstwa rolnego, jednakże ocena ważności umowy przeniesie-
nia własności nie jest przedmiotem niniejszego postępowania. Chodzi w nim o ocenę
spełnienia jednego z warunków, od których przepisy art. 15 ust. 1 i art. 21 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. uzależniały prawo do emerytury rolniczej. Dokonana przez
7
Sąd Najwyższy w powołanych orzeczeniach wykładnia przepisów oparta jest na ich
literalnej treści. Zgodnie z definicją zawartą w art. 2 pkt 6 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. przez przekazanie gospodarstwa rolnego rozumie się nieodpłatne przenie-
sienie posiadania, a jeżeli rolnik jest właścicielem - także własności gospodarstwa na
rzecz następcy. Przepis art. 53 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. stanowił, że jeżeli
rolnik lub jego małżonek są właścicielami lub posiadaczami kilku gospodarstw rol-
nych, przekazaniu podlegają wszystkie gospodarstwa. Stosownie do treści art. 59
przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, albo innej osobie oraz sprzedaż nastę-
puje w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego (ust. 1), natomiast przeka-
zanie gospodarstwa rolnego przez rolnika będącego tylko posiadaczem następuje w
drodze umowy sporządzonej przez terenowy organ administracji państwowej stopnia
podstawowego (ust. 2). Sąd Apelacyjny nie powołuje się na możliwość innej inter-
pretacji, w szczególności takiej, że z przepisów miałoby wynikać, iż przekazanie
posiadania niektórych nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego
może nastąpić w innej formie niż akt notarialny, także w formie ustnej umowy rolnika
z następcą. Jeżeli pytanie Sądu Apelacyjnego rozumie się w sposób przedstawiony
na wstępie, to jest czy niespełnienie jednego z warunków wymaganych do uzyskania
prawa do świadczenia uzasadnia odmowę przyznania tego prawa, to odpowiedź jest
oczywista. Prawo do świadczeń, a więc także prawo do emerytury rolniczej na pod-
stawie ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indy-
widualnych i członków ich rodzin, powstaje po spełnieniu łącznie wszystkich wyma-
ganych warunków. W przypadku niespełnienia chociażby jednego z warunków prawo
do emerytury nie przysługuje. Wynika to wprost z treści przepisu art. 15 ust. 1 niebu-
dzącej wątpliwości interpretacyjnych. Jeżeli okoliczności świadczące o braku jednego
z warunków ujawnią się po uprawomocnieniu się decyzji przyznającej świadczenie,
powołany na wstępie przepis art. 44 ust. 2 ustawy z dnia 10 grudnia 1990 r. uprawnia
organ rentowy do odmowy przyznania prawa do świadczenia w drodze ponownego
ustalenia tego prawa. Fakt, że ujawnienie takich okoliczności nastąpiło po 13 latach,
nie jest przeszkodą do ponownego ustalenia prawa do świadczeń. To także wynika w
sposób oczywisty z treści przepisu, który nie zakreśla żadnego terminu do ponow-
nego ustalenia prawa do świadczeń. Zgodnie z art. 390 § 1 k.p.c. do rozstrzygnięcia
Sądu Najwyższego może być przedstawione zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości. Nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na przedstawione zagadnienie
prawne w sytuacji, gdy wykładnia przepisów została już dokonana przez Sąd Naj-
8
wyższy, a sąd przedstawiający to zagadnienie nie powołuje się na możliwość od-
miennej interpretacji.
Z końcowej części pytania i jego uzasadnienia można wnosić, że wątpliwości
Sądu Apelacyjnego dotyczą nie tylko wykładni przepisów art. 53 i art. 59 ust. 1
ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., lecz także ich stosowania w sytuacji, gdy stan
prawny uległ zmianie. Przepis art. 19 ust. 2 obecnie obowiązującej ustawy z dnia 10
grudnia 1990 r. nie uzależnia bowiem przyznania prawa do emerytury od wyzbycia
się przez rolnika własności lub posiadania gospodarstwa rolnego, a jedynie prawo do
emerytury w wieku niższym od wymaganego uzależnia od zaprzestania działalności
rolniczej. W tym zakresie pytanie nie ma charakteru ogólnego lecz odnosi się do
konkretnej sytuacji wnioskodawczyni. Przyznano jej bowiem prawo do emerytury na
podstawie art. 21 ust. 1 poprzednio obowiązującej ustawy, który był przepisem
szczególnym w stosunku do ogólnych zasad nabywania przez rolnika prawa do eme-
rytury określonych w art. 15 ust. 1. Przepis art. 21 ust. 1 pozwalał na przyznanie
prawa do emerytury rolnikowi w wieku niższym od wymaganego przy wprowadzeniu
dodatkowych warunków - dłuższego okresu prowadzenia gospodarstwa rolnego i
przekazania gospodarstwa rolnego zstępnemu (a nie innej osobie). Odpowiednikiem
tego przepisu w ustawie z dnia 10 grudnia 1990 r. jest przepis art. 19 ust. 2, który
pozwala na przyznanie emerytury rolnikowi w wieku niższym od wymaganego przy
wydłużonym w stosunku do wymaganego okresie ubezpieczenia pod warunkiem za-
przestania prowadzenia działalności rolniczej. Ten ostatni warunek dotyczy tylko
szczególnej sytuacji nieosiągnięcia przez rolnika wymaganego wieku emerytalnego.
Natomiast nabycie prawa do emerytury na zasadach ogólnych (art. 19 ust. 1) wyma-
ga spełnienia jedynie dwóch warunków - osiągnięcia wieku emerytalnego (60 lat ko-
bieta i 65 lat mężczyzna) i posiadania wymaganego okresu ubezpieczenia (100
kwartałów). Nie jest wymagane ani przekazanie (zbycie) gospodarstwa rolnego ani
zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej. Jeżeli wątpliwości Sądu Apelacyjne-
go dotyczą kwestii, czy warunki do nabycia prawa do emerytury przyznanej przed
wejściem w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. należy oceniać przy zastosowa-
niu regulacji zawartych w tej ustawie, przy jednoczesnym zachowaniu uprawnień
przysługujących na podstawie przepisów dotychczasowych, to Sąd ten nie wskazał
żadnych argumentów przemawiających za tego rodzaju stosowaniem prawa.
W stanie faktycznym niniejszej sprawy nie ma wątpliwości, co do tego, że
wnioskodawczyni spełniła warunki wymagane do przyznania emerytury na podstawie
9
ustawy z dnia 10 grudnia 1990 r., z tym że od oceny stanu faktycznego zależy
stwierdzenie czy warunki te zostały spełnione w dniu wejścia w życie ustawy (art. 19
ust. 2), czy też w dniu osiągnięcia wieku 60 lat (art. 19 ust. 1). Ponowne ustalenie
prawa do świadczeń, niezbyt precyzyjnie określone w pierwszej decyzji organu ren-
towego, nie polega na odmowie przyznania wnioskodawczyni prawa do emerytury.
Organ rentowy stwierdził jedynie, że wnioskodawczyni nie nabyła tego prawa w dacie
określonej w decyzji przyznającej świadczenie (29 października 1990 r.) i nie speł-
niała warunków do tego świadczenia w dniu utraty mocy obowiązującej ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. to jest w dniu 31 grudnia 1990 r. Z treści decyzji można wnosić, że
zdaniem organu rentowego wnioskodawczyni nie była uprawniona do emerytury
także po wejściu w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r., gdyż świadczenie wypła-
cane po dniu 1 stycznia 1991 r. zostało także uznane za nienależne, chociaż nie
podlegało zwrotowi. Natomiast z drugiej decyzji wynika, że organ rentowy nie negu-
jąc prawa wnioskodawczyni do emerytury rolniczej stwierdza, iż nie przysługuje jej
prawo do pobierania dwóch zbiegających się świadczeń, lecz jednego z tych świad-
czeń - renty rodzinnej z pracowniczego systemu ubezpieczenia, która jest świadcze-
niem korzystniejszym. Prawo do korzystania z dwóch zbiegających się świadczeń
uzależnione jest od tego, czy prawo do emerytury rolniczej wnioskodawczyni nabyła
pod rządem ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., czy też warunki do nabycia tego prawa
spełniła pod rządem ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. Ubezpieczenie społeczne rol-
ników na podstawie pierwszej z tych ustaw było niezależne od ubezpieczenia w in-
nym systemie ubezpieczeń społecznych i można było podlegać ubezpieczeniu jed-
nocześnie w dwóch systemach. Konsekwencją tego było prawo do świadczeń z obu
systemów i zgodnie z art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. w przypadku
zbiegu prawa do świadczeń rolnikowi przysługiwało wybrane przez niego świadcze-
nie powiększone o połowę drugiego. Natomiast przepis art. 16 ust. 3 aktualnie obo-
wiązującej ustawy wyłącza prawo do ubezpieczenia emerytalno-rentowego rolnika,
który podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu, a zgodnie z art. 33 ust. 2 w razie
zbiegu prawa do emerytury lub renty rolniczej z prawem do emerytury lub renty z
innego ubezpieczenia społecznego, uprawnionemu wypłaca się jedno, wybrane
przez niego świadczenie. Na podstawie art. 107 przepisy dotychczasowe, czyli prze-
pisy ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. mają zastosowanie w razie zbiegu z innym
świadczeniem emerytury lub renty z ubezpieczenia społecznego rolników indywidu-
alnych. Warunki do emerytury lub renty z ubezpieczenia społecznego rolników indy-
10
widualnych musiały być spełnione pod rządem ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., aby
można było stosować przepis art. 35 ust. 2 tej ustawy. Dlatego istotne jest rozstrzy-
gnięcie, czy wnioskodawczyni spełniła wszystkie warunki wymagane ustawą z dnia
14 grudnia 1982 r., w tym sporny warunek przekazania gospodarstwa rolnego na-
stępcy.
Nie jest zgodne z zasadami stosowania prawa w przypadku zmiany stanu
prawnego stosowanie przepisów dotychczasowych tylko w zakresie określonych w
nim przywilejów, przy jednoczesnym stosowaniu nowych przepisów w zakresie znie-
sienia dotychczasowych rygorów z pominięciem zniesienia przywilejów. Z uzasad-
nienia zagadnienia prawnego nie wynika, aby Sąd Apelacyjny brał pod uwagę wprost
taką możliwość. Można raczej wnioskować, że Sąd ten nie widzi celu rygoryzmu w
zakresie wyzbycia się gospodarstwa rolnego w poprzedniej ustawie skoro w nowej
ustawie odstąpiono od takich rozwiązań. Jednakże zmiana koncepcji w zakresie
funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników i świadczeń z tego ubezpiecze-
nia nie oznacza, że poprzednie rozwiązania były sprzeczne z konstytucyjnym po-
rządkiem prawnym czy też niesłuszne lub niesprawiedliwe. Wprowadzenie ustawą z
dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach
dla rolników i ich rodzin (Dz.U. Nr 32, poz. 140) ubezpieczenia społecznego rolników,
którzy dotychczas nie korzystali z zaopatrzenia emerytalnego, było jednym z ele-
mentów polityki rolnej i żywnościowej Państwa. Państwo mając na celu zapewnienie
większej efektywności gospodarstw rolnych, przyjęło na siebie obowiązek wypłaty
świadczeń rolnikom spełniającym do nich warunki, zanim został zgromadzony fun-
dusz ze składek na ubezpieczenie. Chodziło o to, aby rolnicy, którzy ze względu na
wiek lub stan zdrowia nie byli zdolni do efektywnej pracy przekazywali swoje gospo-
darstwa następcom lub Państwu. Przekazanie gospodarstwa rolnego było więc jed-
nym z warunków uzyskania prawa do emerytury lub renty. Ta sama zasada została
utrzymana w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r., która uzależniała prawo do świad-
czeń od wyzbycia się przez rolnika własności i posiadania gospodarstwa rolnego. W
obecnie obowiązującej ustawie odstąpiono od tej zasady i prawo do emerytury lub
renty nie jest uzależnione od przekazania gospodarstwa rolnego. Jednakże zasada
ta w pewnym zakresie obowiązuje nadal przy wypłacie świadczeń. Rolnik, który
spełnił warunki do emerytury lub renty lecz nie przekazał gospodarstwa rolnego,
otrzymuje jedynie część składkową tego świadczenia. Natomiast warunkiem wypłaty
części uzupełniającej (znacznie przewyższającej część składkową) jest zaprzestanie
11
działalności rolniczej (art. 28). Nie jest wprawdzie konieczne wyzbycie się własności,
jednakże przeniesienie posiadania wszystkich nieruchomości wchodzących w skład
gospodarstwa obwarowane jest wymaganiami formalnymi (art. 28 ust. 4 pkt 3). Prze-
niesienia posiadania w sposób nieformalny nie jest zaprzestaniem prowadzenia
działalności rolniczej, podobnie jak nieformalne przeniesienia posiadania nierucho-
mości pod rządem ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. nie jest przekazaniem gospodar-
stwa rolnego w rozumieniu przepisów tej ustawy. W obu ustawach funkcjonują rygo-
rystyczne wymogi formalne, zatem nie można mówić o wątpliwościach co do tego,
czy należy stosować przepisy zawierające takie wymogi.
Skoro nie zostały wskazane istotne wątpliwości co do wykładni i stosowania
prawa Sąd Najwyższy na podstawie art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o
Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052) odmówił podjęcia uchwały.
========================================