Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 grudnia 2005 r.
I UK 99/05
Całkowita niezdolność do pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzy-
stencji dziecka osoby ubezpieczonej w chwili jej śmierci uzasadnia nabycie
prawa do renty rodzinnej niezależnie od tego, w jakim okresie powstała (art. 63
ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm.), a jeżeli rencista zmarł wskutek choroby zawodowej to dziecku przysłu-
guje jednorazowe odszkodowania na podstawie art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 30
października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy
i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.).
Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN Józef Iwulski (sprawoz-
dawca), Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 8 grudnia 2005 r. sprawy
z odwołania Wiktora W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi
w C. o odszkodowanie, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Okrę-
gowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie z dnia 10 grudnia
2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 10 grudnia 2004 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Krakowie zmienił wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych dla Krakowa-Nowej Huty w Krakowie z dnia 28 maja 2004 r.
[...], w ten sposób, że przyznał Wiktorowi W. prawo do jednorazowego odszkodowa-
nia z tytułu śmierci jego matki wskutek choroby zawodowej. Podstawą faktyczną tego
rozstrzygnięcia jest ustalenie, że matka odwołującego się zmarła w dniu 22 lipca
2003 r. wskutek choroby zawodowej. W chwili śmierci była uprawniona do renty z
2
ubezpieczenia wypadkowego. Odwołujący się urodził się w dniu 30 października
1948 r. i po raz pierwszy stwierdzono u niego całkowitą niezdolność do pracy w dniu
2 lutego 1990 r., gdy miał ukończone 41 lat życia. Całkowitą niezdolność do pracy
oraz do samodzielnej egzystencji stwierdzono u ubezpieczonego od dnia 22 kwietnia
2003 r.
Sąd Okręgowy stwierdził, że przesłanki prawa do jednorazowego odszkodo-
wania członka rodziny ubezpieczonego, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub
choroby zawodowej określa art. 13 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubez-
pieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr
199, poz. 1673 ze zm.) oraz art. 68 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004
r. Nr 39, poz. 353 ze zm.). Odwołujący się powinien więc w dniu śmierci matki speł-
niać warunki do uzyskania renty rodzinnej. W tym dniu (22 lipca 2003 r.) odwołujący
się był już całkowicie niezdolny do pracy oraz do samodzielnej egzystencji (od dnia
22 kwietnia 2003 r.). Zdaniem Sądu Okręgowego, oznacza to, że spełnia on warunki
do uzyskania renty rodzinnej bez względu na wiek, w którym stał się niezdolny do
pracy.
Kasację od tego wyroku wniósł Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
Chrzanowie, który zarzucił naruszenie art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i ren-
tach w związku z art. 13 ust. 1 i ust. 2 pkt 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z
tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych przez przyjęcie, że „wymieniony w
ustawie emerytalnej warunek wieku dotyczy tylko całkowitej niezdolności do pracy,
natomiast istnienie całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej
egzystencji daje uprawnienia do renty rodzinnej niezależnie od tego, kiedy powstały”.
Zdaniem organu rentowego, brzmienie art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej wska-
zuje, że prawo do renty rodzinnej przyznawanej w drodze wyjątku bez względu na
wiek, zarówno w przypadku orzeczonej całkowitej niezdolności do pracy, jak i całko-
witej niezdolności do pracy oraz samodzielnej egzystencji, jest uzależnione od okre-
sów, w których one powstały, wymienionych w punktach 1 i 2 tego przepisu. Ubezpie-
czony miał po raz pierwszy stwierdzoną całkowitą niezdolność do pracy w dniu 2 lu-
tego 1990 r., gdy miał skończone 41 lat , natomiast całkowitą niezdolność do pracy i
samodzielnej egzystencji stwierdzono u niego od dnia 22 kwietnia 2003 r. Zatem nie
spełnił warunku określonego art. 68 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy emerytalnej. Stąd też nie
przysługuje mu prawo do jednorazowego odszkodowania z tytułu śmierci matki
3
wskutek choroby zawodowej. Organ rentowy powołał wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 16 września 1998 r., II UKN 219/98, uważając, że wynika z niego (na gruncie tak
samo brzmiącego art. 39 poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.),
że inwalidztwo I i II grupy powinno powstać we wskazanych okresach życia. Inaczej
natomiast orzekł Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 22 stycznia 2001 r.,
III AUa 170/00.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, członkom rodziny
ubezpieczonego, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej,
przysługuje jednorazowe odszkodowanie; odszkodowanie to przysługuje również w
razie śmierci wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej rencisty, który był
uprawniony do renty z ubezpieczenia wypadkowego. Członkami rodziny uprawnio-
nymi do jednorazowego odszkodowania są dzieci własne, dzieci drugiego małżonka,
dzieci przysposobione oraz przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem
pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny za-
stępczej, spełniające w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty warunki uzyskania
renty rodzinnej. Odwołującemu się jako synowi rencistki zmarłej wskutek choroby
zawodowej przysługuje więc jednorazowe odszkodowanie, jeżeli w chwili jej śmierci
(22 lipca 2003 r.) spełniał warunki uzyskania renty rodzinnej. Dla oceny spełnienia
tych przesłanek należy odwołać się do art. 68 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach.
Zgodnie z tym przepisem, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przyspo-
sobione mają prawo do renty rodzinnej: 1) do ukończenia 16 lat; 2) do ukończenia
nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia
25 lat życia, albo 3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do
pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie,
o którym mowa w pkt 1 lub 2. W przypadku odwołującego się rozważenia wymaga
spełnienie warunków, o których mowa w art. 68 ust. 1 pkt 3 tej ustawy, gdyż w chwili
śmierci matki z pewnością nie spełniał przesłanek określonych w art. 68 ust. 1 pkt 1 i
2 oraz art. 68 ust. 2. Przesłanki wynikające z art. 68 ust. 1 pkt 3 tej ustawy polegają
na tym, że prawo do renty rodzinnej nabywa dziecko, które stało się całkowicie nie-
4
zdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy
w okresie do ukończenia 16 lat lub do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły
16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia. Odwołujący się nie stał
się niezdolny do pracy w tych okresach (po raz pierwszy stwierdzono u niego całko-
witą niezdolność do pracy w dniu 2 lutego 1990 r., gdy miał ukończone 41 lat życia).
Prawo do renty rodzinnej nabyłby więc tylko w razie uznania, że w jego przypadku
warunek „stania się niezdolnym do pracy we wskazanych okresach” nie ma zastoso-
wania ze względu na to, iż nie tylko jest całkowicie niezdolny do pracy, ale także jest
niezdolny do samodzielnej egzystencji. Inaczej mówiąc, należy dokonać wykładni
przepisu przez ocenę, czy warunek „stania się niezdolnym do pracy we wskazanych
okresach” dotyczy tylko przypadku, gdy mamy do czynienia wyłącznie z całkowitą
niezdolnością do pracy (bo tak jest niewątpliwie), czy też warunek ten dotyczy także
całkowitej niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji. Przy
pierwszym odczytaniu przepisu można odnieść wrażenie, że warunek ten dotyczy
obu tych przypadków. Nie potwierdza tego jednak wykładnia logiczna. Przepis skon-
struowany jest bowiem w ten sposób, że dwa rodzaje niezdolności do pracy, a więc
całkowita niezdolność do pracy i całkowita niezdolność do pracy połączona z niezdol-
nością do samodzielnej egzystencji, stanowią elementy alternatywy zwykłej, do której
na zasadzie koniunkcji dołączony jest trzeci element, czyli warunek „stania się nie-
zdolnym do pracy we wskazanych okresach”. W takim zdaniu złożonym, trzeci ele-
ment (warunek) z pewnością dotyczy drugiego elementu alternatywy oraz może, ale
nie musi dotyczyć pierwszego jej elementu. Z punktu widzenia logiki formalnej można
więc twierdzić zarówno, że osoba całkowicie niezdolna do pracy oraz niezdolna do
samodzielnej egzystencji musi spełnić warunek stania się niezdolną do pracy we
wskazanych okresach, jak i że nie musi spełniać tego warunku. Oznacza to, że wy-
kładnia językowo-logiczna nie daje jednoznacznej odpowiedzi w rozważanej kwestii.
Znaczących wskazówek w analizowanym problemie nie dostarcza wykładnia
historyczna. Treść poprzednio obowiązujących przepisów stanowiących odpowiedniki
art. 68 ustawy o emeryturach i rentach była bardzo podobna, pomijając kwestie na-
zewnictwa. Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.),
dzieci własne, przysposobione i pasierbowie miały prawo do renty rodzinnej, jeżeli: 1)
były stanu wolnego, 2) nie przekroczyły 16 lat życia, a w razie uczęszczania do
szkoły - 24 lat, a bez względu na wiek, gdy stały się inwalidami I grupy (odpowiednik
5
całkowitej niezdolności do pracy połączonej z niezdolnością do samodzielnej egzy-
stencji) lub II grupy (odpowiednik całkowitej niezdolności do pracy): a) przed ukoń-
czeniem 16 lat życia lub b) w czasie uczęszczania do szkoły przed ukończeniem 24
lat. Według art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin (tekst pierwotny w brzmieniu sprzed nowelizacji doko-
nanej ustawą z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu
emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym, Dz.U. Nr 100, poz. 461), dzieci własne,
dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej: 1)
do ukończenia 16 lat życia, 2) do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16
lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo 3) bez względu na
wiek, jeżeli stały się inwalidami I grupy (odpowiednik całkowitej niezdolności do pracy
połączonej z niezdolnością do samodzielnej egzystencji) lub II grupy (odpowiednik
całkowitej niezdolności do pracy) w okresie, o którym mowa w pkt 1 lub 2. W przepi-
sach tych występowała więc taka sama konstrukcja zdania złożonego przepisu (dwa
rodzaje niezdolności do pracy stanowiące elementy alternatywy zwykłej, do której na
zasadzie koniunkcji dołączony był trzeci element wskazujący wiek, w którym koniecz-
ne było powstanie inwalidztwa). W tym miejscu trzeba wskazać, że wbrew twierdze-
niom zawartym w kasacji, w orzecznictwie sądowym nie występuje rozbieżność. Po-
wołany w kasacji wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1998 r., II UKN
219/98 (OSNAPiUS 1999 nr 18, poz. 596), stwierdza bowiem, że brak inwalidztwa II
grupy w okresie nauki w szkole, w sytuacji gdy 17-letni uczeń nie kontynuował nauki,
uniemożliwia przyznanie renty rodzinnej wnioskodawcy, który stał się inwalidą dopie-
ro w 40 roku życia. Wyrok ten dotyczy więc inwalidztwa II grupy (całkowitej niezdol-
ności do pracy), a nie inwalidztwa I grupy (całkowitej niezdolności do pracy połączo-
nej z niezdolnością do samodzielnej egzystencji). Jak wyżej wskazano przy inwalidz-
twie II grupy dla nabycia prawa do renty rodzinnej niewątpliwie konieczne jest speł-
nienie dodatkowego warunku dotyczącego powstania tego inwalidztwa w określonym
wieku.
Konieczne w tej sytuacji jest przeprowadzenie wykładni funkcjonalnej i syste-
mowej. W tym zakresie należy stwierdzić, że oba analizowane rodzaje niezdolności
do pracy (grupy inwalidztwa) różnią się w sposób zasadniczy. Zgodnie z art. 12 ust. 2
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do
wykonywania jakiejkolwiek pracy. W przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności
6
organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomo-
cy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych orzeka się niezdol-
ność do samodzielnej egzystencji (art. 13 ust. 5 tej ustawy). Całkowita niezdolność
do pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji to kwalifikowana dodatko-
wym elementem całkowita niezdolność do pracy. A więc każda całkowita niezdolność
do pracy oraz niezdolność do samodzielnej egzystencji jest równocześnie całkowitą
(zwykłą) niezdolnością do pracy. Wracając do treści art. 68 ust. 1 ustawy o emerytu-
rach i rentach można więc stwierdzić, że wyodrębnienie w nim obu tych rodzajów
niezdolności do pracy ma logiczny sens tylko wówczas, gdy przyjmie się, że wystę-
puje zróżnicowanie w warunkach nabycia prawa do renty rodzinnej. Gdyby oba te
rodzaje niezdolności do pracy były połączone z tym samym warunkiem dotyczącym
wieku, to wystarczające byłoby połączenie go z całkowitą niezdolnością do pracy,
gdyż takie sformułowanie objęłoby oba przypadki (niepotrzebne byłoby dodatkowe
wymienianie całkowitej niezdolności do pracy oraz niezdolności do samodzielnej eg-
zystencji). Oba rodzaje niezdolności do pracy różnią się jednak nie tylko wskazaną
cechą polegającą na konieczności stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby
w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. W istocie różne są też możliwości
podjęcia pracy, gdyż całkowita niezdolność do pracy wcale nie oznacza tego w po-
tocznym znaczeniu. Taka kwalifikacja prawna stanu zdrowia wyklucza możliwość
świadczenia pracy w normalnych warunkach. Osoba taka może jednak świadczyć
pracę w warunkach chronionych (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o re-
habilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U.
Nr 123, poz. 776 ze zm. w związku z art. 13 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach). Takiego też przypadku (świadczenia pracy w warunkach
chronionych) dotyczy regulacja przewidująca zawieszenie lub zmniejszenie renty z
tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 104 ust. 8 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r.). Świadczenie pracy w warunkach chronionych jest natomiast praktycznie
wykluczone w przypadku całkowitej niezdolności do pracy oraz do samodzielnej
egzystencji. Jak wyżej wskazano, niezdolność do samodzielnej egzystencji orzeka
się w przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodują-
cym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu
podstawowych potrzeb życiowych. Przysługuje wówczas dodatek pielęgnacyjny (art.
75 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.). Skoro w takim przypadku niezdolny do
pracy wymaga stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu
7
podstawowych potrzeb życiowych, to praktycznie niemożliwe jest podjęcie przez
niego nie tylko pracy w zwykłych warunkach, ale także pracy w warunkach chronio-
nych. Prowadzi to do wniosku, że warunki nabycia prawa do renty rodzinnej powinny
być zróżnicowane dla tych rodzajów niezdolności do pracy ze względu na istotne
(relewantne) różnice między nimi z punktu widzenia funkcji renty rodzinnej. Przysłu-
guje ona bowiem osobom, które ze względów zdrowotnych lub społecznych nie są w
stanie samodzielnie się utrzymać, przy założeniu, że przed śmiercią ubezpieczonego
pokrywał on przynajmniej częściowo koszty ich utrzymania. Inaczej mówiąc, osoba
niezdolna do samodzielnej egzystencji powinna być traktowana w zakresie nabycia
prawa do renty rodzinnej w sposób uprzywilejowany w stosunku do osoby, która jest
„tylko” całkowicie niezdolna do pracy, a w istocie zdolna do pracy w warunkach chro-
nionych, a w każdym razie nie ponosi kosztów pomocy osoby trzeciej w opiece w
zakresie zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych. Można wręcz stwierdzić,
że gdyby w przypadku obu rodzajów niezdolności do pracy warunki nabycia prawa
do renty rodzinnej były takie same, to oznaczałoby to nierówne traktowanie w prawie.
Dlatego należy przyjąć, że całkowita niezdolność do pracy oraz niezdolność
do samodzielnej egzystencji dziecka osoby ubezpieczonego w chwili jej śmierci
oznacza nabycie prawa do renty rodzinnej niezależnie od tego, w jakim okresie po-
wstała (art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach; tak trafnie Sąd Apelacyjny
w Katowicach w wyroku z dnia 22 lutego 2001 r., III AUa 1750/00, Wokanda 2002 nr
9, poz. 38), a jeżeli rencista zmarł wskutek choroby zawodowej, to dziecku przysłu-
guje jednorazowe odszkodowanie na podstawie art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 30 paź-
dziernika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych. Z tych względów kasacja podlegała oddaleniu na mocy art. 39312
k.p.c.
========================================