Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 16 grudnia 2005 r., III CZP 116/05
Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela "A.-S.", S.A. w W. przy
uczestnictwie dłużników Moniki B. i Mariana B. wobec skargi dłużników na
czynności komornika rewiru II przy Sądzie Rejonowym dla Krakowa-Śródmieścia w
Krakowie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 16
grudnia 2005 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Krakowie postanowieniem z dnia 5 września 2005 r.:
"Czy w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego na podstawie art. 823
ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43,
poz. 296 ze zm.), w sprawie egzekucyjnej wszczętej przed nowelizacją ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133, poz.
882 ze zm.), dokonaną ustawą z dnia 24 września 2004 r. o zmianie ustawy o
komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie ustawy Kodeks postępowania
cywilnego (Dz.U. Nr 236, poz. 2356) – komornikowi przysługuje od dłużnika opłata
w wysokości 15% wartości egzekwowanego świadczenia, niezależnie od tego, czy
wyegzekwował on jakiekolwiek kwoty w rzeczywistości?"
podjął uchwałę:
Komornikowi nie przysługuje uprawnienie do pobrania opłaty
przewidzianej w art. 49 zdanie pierwsze ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o
komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133, poz. 882 ze zm.) w
brzmieniu sprzed dnia 13 listopada 2004 r., jeżeli postępowanie egzekucyjne
zostało wszczęte przed wejściem w życie ustawy z dnia 24 września 2004 r. o
zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 236, poz. 2356) i umorzone na
podstawie art. 823 k.p.c. bez wyegzekwowania żadnej kwoty.
Uzasadnienie
Wierzyciel wskazywał różne sposoby egzekucji i komornik podejmował różne
czynności, ale nie doprowadziły one do ściągnięcia nawet części egzekwowanej
należności pieniężnej. Wierzyciel złożył wniosek o zawieszenie postępowania
egzekucyjnego w związku z możliwością dobrowolnej spłaty zadłużenia przez
dłużnika. W lipcu 2003 r. komornik zawiesił postępowania egzekucyjne, a w dniu 14
września 2004 r. stwierdził umorzenie tego postępowania ex lege (art. 823 k.p.c.)
oraz ustalił koszty postępowania, w tym opłatę stosunkową. Według komornika,
podstawę domagania się opłaty stosunkowej stanowił art. 49 zdanie drugie ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U Nr 133, poz.
882 ze zm. – dalej: "u.k.s.egz."), stosowany analogicznie w razie umorzenia
postępowania egzekucyjnego ex lege. Sąd Rejonowy oddalił skargę dłużników na
czynności komornika, podzielając stanowisko komornika. W zażaleniu podnosili, że
możliwość pobrania opłaty stosunkowej może powstać jedynie w razie
wyegzekwowania świadczenia, natomiast opłata stosunkowa należy się w razie
umorzenia egzekucji na wniosek wierzyciela, a nie w przypadku umorzenia
egzekucji ex lege.
Sąd Okręgowy – rozpoznając zażalenie dłużników – powziął wątpliwość co do
tego, czy istnieją podstawy do obciążenia dłużnika opłatą stosunkową w razie
umorzenia postępowania z mocy prawa (art. 823 k.p.c.) bez wyegzekwowania
przez komornika jakichkolwiek kwot od dłużnika. Sąd nie miał wątpliwości, że dla
rozstrzygnięcia tego zagadnienia miarodajny jest stan prawny ukształtowany przed
zmianą ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji,
dokonaną ustawą z dnia 24 września 2004 r. o zmianie ustawy o komornikach
sądowych i egzekucji oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz.U Nr 236, poz. 2356. – dalej: „ustawa z dnia 24 września 2004 r."), w którym
obowiązywał przepis art. 49 zdanie drugie, przewidujący możliwość pobierania
opłaty stosunkowej również w razie umorzenia postępowania na wniosek
wierzyciela. W praktyce przyjmowano możliwość zastosowania tego przepisu także
do umorzenia postępowania egzekucyjnego ex lege (art. 823 k.p.c.; argumentum a
simili), po wejściu w życie ustawy z dnia 24 września 2004 r. Trybunał
Konstytucyjny stwierdził jednak niezgodność art. 49 zdanie drugie i trzecie w
związku z art. 45 ust. 2 u.k.s.egz. z Konstytucją (wyrok z dnia 17 maja 2005 r., P
6/04, OTK-A Zb.Urz. 2005, nr 5, poz. 50). (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego właściwy jest
stan prawny obowiązujący w chwili wszczęcia egzekucji (art. 4 ust. 1 ustawy z dnia
24 września 2004 r.). Jak wynika z dokonanych ustaleń, postępowanie egzekucyjne
zostało wszczęte i umorzone w okresie, w którym art. 45 i 49 u.k.s.egz., mające w
omawianym zakresie znaczenie podstawowe, obowiązywały w brzmieniu
ukształtowanym od dnia 1 stycznia 2002 r., po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia
18 września 2001 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o
zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U z 2001 r. Nr 130, poz. 1452), a w
odniesieniu do art. 45 – w brzmieniu przyjętym po dniu 10 marca 2003 r. (wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lutego 2003 r., K 28/02, Dz.U z 2003 r. Nr 41,
poz. 361). Rozstrzygnięcia zatem wymaga kwestia, czy komornikowi przysługiwała
opłata stosunkowa przewidziana w art. 49 zdanie drugie u.k.s.egz. w brzmieniu
sprzed dnia 13 listopada 2004 r., tj. przed datą wejścia w życie ustawy z dnia 24
września 2004 r. Zgodnie z art. 45 ust. 2 u.k.s.egz., za dokonaną egzekucję
świadczeń pieniężnych komornik pobiera od dłużnika opłatę stosunkową w
wysokości 15% wartości wyegzekwowanego świadczenia. Przepis art. 49 określał
wysokość całej opłaty stosunkowej – przy uwzględnieniu „wartości egzekwowanego
świadczenia" – przy czym opłatę tę komornik pobierał także w razie umorzenia
postępowania na wniosek wierzyciela złożony przed upływem roku od dnia
otrzymania wniosku o wszczęcie egzekucji.
Należy zwrócić uwagę, że w stanie prawnym ukształtowanym przed dniem
wejścia w życie ustawy z dnia 24 września 2004 r. wyraźnie została
wyeksponowana zasada powiązania opłaty stosunkowej – obciążającej dłużnika – z
zasadą tzw. efektywnej egzekucji (wyegzekwowanie świadczenia w całości lub w
części), a nie z samym faktem jej prowadzenia przez komornika, niezależnie od
wyniku. Świadczyć o tym może przede wszystkim kategoryczne brzmienie art. 45
ust. 2 u.k.s.egz. (verba legis: „za dokonaną egzekucję świadczeń pieniężnych”;
„15% wartości egzekwowanego świadczenia"), a także brzmienie art. 49 zdanie
drugie u.k.s.egz. (verba legis: "15 % wartości egzekwowanego świadczenia").
Niewyegzekwowanie żądanej kwoty świadczenia pieniężnego objętego egzekucją
eliminuje zatem możliwość stosownego obliczania opłaty stosunkowej i obciążania
nią dłużnika. Na omawiany aspekt egzekucji komorniczej zwrócono także uwagę w
orzecznictwie Sądu Najwyższego, kształtującego się w okresie po nowelizacji
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji dokonanej
po dniu 1 stycznia 2002 r., a więc w stanie prawnym, w którym pojawiło się
przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawne.
W uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2005 r., III
CZP 42/05 (nie publ.) stwierdzono, że w związku z egzekucją świadczeń
pieniężnych komornik pobiera opłatę tylko od dłużnika, przy czym uzależnienie jej
wysokości od „wartości wyegzekwowanego roszczenia" uniemożliwia pobranie jej
wówczas, gdy roszczenie nie zostało wyegzekwowane (np. w razie umorzenia
postępowania egzekucyjnego). W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia
4 sierpnia 2005 r., III CZP 51/05 (OSNC 2006, nr 7-8, poz. 115) zawarta została
myśl, że przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i
egzekucji nie przewidują możliwości pobrania przez komornika od wierzyciela
opłaty egzekucyjnej m.in. w razie umorzenia postępowania egzekucyjnego,
niezależnie od przyczyny i podstawy umorzenia. W postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 57/03 ("Prokuratura i Prawo" 2004,
nr 4, poz. 34) stwierdzono, że między uregulowaniami zawartymi w art. 45 ust. 2 i
art. 49 zdanie pierwsze u.k.s.egz. istnieje wyraźna sprzeczność, ponieważ w art. 45
ust. 2 opłata jest limitowana wysokością „wyegzekwowanego świadczenia",
natomiast w art. 49 upoważniono komornika do pobrania całej opłaty także wtedy,
gdy nie wyegzekwował nawet części należności przed umorzeniem egzekucji.
Co więcej, w orzecznictwie Sądu Najwyższego eksponowano trafne
stanowisko, że w art. 49 zdanie drugie u.k.s.egz. (przed zmianą) przewidziano
jedyne odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 45 ust. 2 w razie umorzenia
postępowania egzekucyjnego na wniosek wierzyciela, złożony w okresie
przewidzianym w tym przepisie (por. np. uzasadnienie uchwały z dnia 4 sierpnia
2005 r., III CZP 51/05). Należy zaakceptować takie stanowisko, co prowadzi do
stwierdzenia, że dokonywane wcześniej – wskazane przez Sąd Okręgowy – próby
wykładni art. 49 ust. 2 u.k.s.egz., służące uzasadnieniu praktyki możliwości
pobierania opłaty stosunkowej od dłużnika także w razie umorzenia egzekucji
ex lege, nie mogą być uznane za uzasadnione w stanie prawnym obowiązującym
przed dniem 13 listopada 2004 r.
Reguła powiązania możliwości pobierania opłaty egzekucyjnej z
wyegzekwowaniem świadczenia w toku egzekucji komorniczej wyeksponowana
została także w uzasadnieniu wyroku Trybunału Konstytucyjnego dnia 17 maja
2005 r., P 6/04, w którym stwierdzono niekonstytucyjność art. 49 zdanie drugie i
trzecie w związku z art. 45 ust. 2 u.k.s.egz. w brzmieniu sprzed dnia 13 listopada
2004 r., tj. do chwili wejścia w życie ustawy z dnia 24 września 2004 r. Skoro zatem
zakwestionowana została możliwość pobierania w omawianym okresie opłat
stosunkowych przez komornika w razie umorzenia egzekucji na wniosek
wierzyciela, to tym bardziej brak podstaw prawnych do obciążania dłużnika takimi
opłatami w przypadku umorzenia egzekucji z innych przyczyn, w tym – ex lege (art.
823 k.c.). Tracą także normatywny punkt oparcia wspomniane już ewentualne próby
posługiwania się np. interpretacją a simili dla uzasadnienia rozszerzenia możliwych
przypadków pobierania opłaty stosunkowej od dłużnika. Fakt obowiązywania de
lege lata odmiennego stanu prawnego (art. 49 zdanie drugie i trzecie w nowym
ujęciu) nie może być brany pod uwagę dla rozstrzygnięcia przestawionego Sądowi
Najwyższemu zagadnienia prawnego, skoro ostatecznie została zakwestionowana
sama myśl legislacyjna leżąca u podstaw redakcji tych przepisów.
W tej sytuacji należy stwierdzić, że komornikowi nie przysługiwało uprawnienie
do pobrania opłaty przewidzianej w art. 49 zdanie pierwsze u.k.s.egz. w brzmieniu
sprzed dnia 13 listopada 2004 r., jeżeli postępowanie egzekucyjne zostało wszczęte
przed wejściem w życie ustawy z dnia 24 września 2004 r. i następnie umorzone na
podstawie art. 823 k.p.c. bez wyegzekwowania żadnej kwoty. W związku z tym
udzielono odpowiedzi na zgłoszone zagadnienie prawne, jak na wstępie.