Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 11 STYCZNIA 2006 R .
I KZP 53/05
Zawarte w art. 60 § 4 k.k. sformułowanie „niezależnie od wyjaśnień
złożonych w swojej sprawie” oznacza, że warunkiem koniecznym, umożli-
wiającym zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary, na podstawie
przesłanek wskazanych w tym przepisie, jest jedynie złożenie wyjaśnień w
swojej sprawie, nie zaś określona treść tych wyjaśnień.
Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik.
Sędziowie SN: T. Grzegorczyk, W. Kozielewicz (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.
Sąd Najwyższy w sprawie Łukasza Z. i Jacka T., po rozpoznaniu,
przedstawionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w
K., postanowieniem z dnia 3 listopada 2005 r., zagadnienia prawnego wy-
magającego zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy określenie użyte w art. 60 § 4 k.k.: „niezależnie od wyjaśnień złożo-
nych w swojej sprawie”, oznacza, że sprawca zobowiązany jest do złożenia
pełnych i wyczerpujących wyjaśnień w swojej sprawie, w których przyznaje
się do winy czy też nie jest to warunkiem koniecznym do zastosowania art.
60 § 4 k.k.?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
2
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu pytanie prawne zostało sformu-
łowane w następującej sytuacji procesowej.
Sąd Okręgowy w N. rozpoznawał sprawę oskarżonych Jacka T., któ-
remu zarzucono popełnienie przestępstwa określonego w art. 18 § 3 k.k. w
zw. z art. 148 § 2 pkt 4 k.k. i Łukasza Z., któremu zarzucono popełnienie
przestępstwa z art. 18 § 2 k.k. w zw. z art. 148 § 2 pkt 4 k.k.
Na rozprawie głównej prokurator złożył wniosek o zastosowanie nad-
zwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art. 60 § 4 k.k. wskazując, że
obaj oskarżeni, niezależnie od wyjaśnień składanych w swojej sprawie,
ujawnili przed organami ścigania i przedstawili istotne, nieznane wcześniej
tym organom, okoliczności przestępstw zagrożonych karami przekraczają-
cymi 5 lat pozbawienia wolności, a dane te zostały pozytywnie zweryfiko-
wane. Jak stwierdził prokurator, wyjaśnienia i zeznania złożone przez Jac-
ka T. i Łukasza Z. pozwoliły na postawienie zarzutów kilkunastu osobom.
Prokurator wniósł o zastosowanie wobec oskarżonych instytucji nadzwy-
czajnego złagodzenia kary z art. 60 § 4 k.k. i wymierzenie oskarżonemu
Jackowi T. kary 4 lat pozbawienia wolności, a Łukaszowi Z. kary 4 lat i 6
miesięcy pozbawienia wolności.
Sąd Okręgowy w N. nie uwzględnił wniosku prokuratora o nadzwy-
czajne złagodzenie kar wobec obu oskarżonych na mocy art. 60 § 4 k.k.
Skazał wyrokiem z dnia 10 maja 2005 r.:
- Jacka T., za czyn wyczerpujący znamiona przestępstwa z art. 18 § 3
k.k. w zw. z art. 148 § 2 pkt 4 k.k., przy zastosowaniu art. 60 § 2 i § 6 pkt
1 k.k. i art. 22 § 2 k.k., na karę 4 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności,
- Łukasza Z., za czyn wyczerpujący znamiona przestępstwa z art. 18 § 2
k.k. w zw. z art. 148 § 2 pkt 4 k.k., przy zastosowaniu art. 60 § 1 i § 2
3
oraz § 6 pkt 1 k.k. i art. 22 § 2 k.k., na karę 5 lat i 6 miesięcy pozbawie-
nia wolności.
Sąd Okręgowy w N. uznał, że nie jest możliwe uwzględnienie wnio-
sku prokuratora o zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia na podsta-
wie art. 60 § 4 k.k., gdyż oskarżeni nie przyznali się do popełnienia zarzu-
canych im czynów. Ich wyjaśnień, wiążących się z postawionymi im zarzu-
tami, nie można uznać za pełne i wyczerpujące, co jest, zdaniem Sądu
Okręgowego w N., niezbędnym warunkiem umożliwiającym skorzystanie z
dobrodziejstwa nadzwyczajnego złagodzenia kary z art. 60 § 4 k.k.
Obrońcy oskarżonych w apelacjach od wyroku Sądu Okręgowego w
N., wnieśli m.in. o zastosowanie wobec oskarżonych, przy wymierzaniu im
kar, instytucji z art. 60 § 4 k.k., podnosząc że nieuwzględnienie wniosku
prokuratora nastąpiło w oparciu o kryteria pozakodeksowe. Sąd podzielił,
jak wywodzą skarżący, pogląd niektórych przedstawicieli doktryny, formułu-
jących wymogi zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary ponad lite-
ralną treść tego przepisu.
Sąd Apelacyjny w K., rozpoznając powyższe środki odwoławcze, po-
wziął wątpliwość co do wykładni art. 60 § 4 k.k., którą postanowieniem z
dnia 3 listopada 2005 r., przekazał, w trybie art. 441 § 1 k.p.k., Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia. W uzasadnieniu postanowienia Sąd Ape-
lacyjny w K. wskazał na rozbieżności w doktrynie odnośnie wykładni art. 60
§ 4 k.k. Powołał z jednej strony pogląd zawarty w opracowaniu: red. A. Zoll:
Komentarz. Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 2004, zgodnie z którym
sprawca zamierzający skorzystać z podstawy nadzwyczajnego złagodzenia
o jakiej mowa w art. 60 § 4 k.k. zobowiązany jest do złożenia pełnych i wy-
czerpujących wyjaśnień w swojej sprawie. Sąd Apelacyjny w K. podniósł,
że odmienne stanowisko prezentuje A. Marek w: Kodeks karny. Komen-
tarz, Warszawa 2005, stwierdzając, iż wobec braku ograniczeń ustawo-
wych sprawca może skorzystać z dobrodziejstwa art. 60 § 4 k.k. również
4
wtedy, gdy w swojej sprawie nie przyznał się do winy i nie okazał w tej
sprawie organowi ścigania żadnej pomocy.
Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o podjęcie uchwały o nastę-
pującej treści: „Warunkiem koniecznym umożliwiającym zastosowanie nad-
zwyczajnego złagodzenia kary, o którym mowa w art. 60 § 4 k.k., jest zło-
żenie przez sprawcę wyjaśnień w swojej sprawie, natomiast treść tych wy-
jaśnień może mieć znaczenie dla oceny sądu w przedmiocie zastosowania
nadzwyczajnego złagodzenia kary”.
Sąd Najwyższy zważył co następuje.
W pierwszym rzędzie należy w pełni podzielić stanowisko Prokurato-
ra Prokuratury Krajowej co do tego, że przedstawione przez Sąd Apelacyj-
ny w K. pytanie spełnia wszystkie wymogi wynikające z art. 441 k.p.k.
Wprawdzie w zaskarżonym wyroku Sądu Okręgowego w N. zastosowano
wobec oskarżonych nadzwyczajne złagodzenie wymiaru kary, jednakże
uczyniono to w oparciu o podstawy: z art. 60 § 1 i § 2 k.k. (oskarżony Łu-
kasz Z.) i z art. 60 § 2 k.k. (oskarżony Jacek T.). Trzeba jednak pamiętać,
że wprawdzie z art. 57 § 1 k.k. wynika, iż gdy zbiega się kilka niezależnych
podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia kary, to sąd może tylko jeden raz
karę nadzwyczajnie złagodzić, jednakże sąd zawsze musi brać pod uwagę
łącznie zbiegające się podstawy łagodzenia. W tej sytuacji ustalenie, jak
wnoszą skarżący, że w przedmiotowej sprawie istniały także podstawy do
zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary z art. 60 § 4 k.k., może
mieć znacznie dla rozstrzygnięcia złożonych środków odwoławczych.
Zgodzić się należy z Sądem Apelacyjnym w K., że problem podnie-
siony w pytaniu prawnym był dotychczas przedmiotem rozbieżnych wypo-
wiedzi w doktrynie, zaś w orzecznictwie nie doczekał się głębszej analizy.
Rzeczywiście, część przedstawicieli doktryny wyrażała pogląd, że
sprawca, który zamierza skorzystać z nadzwyczajnego złagodzenia kary
przewidzianego w art. 60 § 4 k.k. jest zobowiązany do złożenia pełnych i
5
wyczerpujących wyjaśnień w swojej sprawie. Według nich za takim rozu-
mieniem treści tego przepisu przemawiać ma jego stylizacja, a zwłaszcza
zwrot „niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie” oraz ratio le-
gis tej instytucji. Nadzwyczajne złagodzenie kary jest bowiem w tym przy-
padku swego rodzaju premią dla sprawcy podejmującego współpracę z or-
ganami wymiaru sprawiedliwości (zob. K. Buchała w: A. Zoll red.: Kodeks
karny. Część ogólna. Komentarz do art. 1 – 116, Kraków 2000, s. 443; Z.
Ćwiąkalski w: A. Zoll red.: Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, tom I,
Kraków 2004, s. 914). Wskazywano także, że jedną z przesłanek zastoso-
wania omawianego przepisu jest to, by sprawca przede wszystkim złożył
wyjaśnienia w swojej sprawie, przy czym ustawodawca nie określa charak-
teru tych wyjaśnień. Nie wymaga w szczególności, by były to wyjaśnienia
wyczerpujące, ani też by wnosiły one nowe okoliczności do sprawy. Należy
jednak przyjąć założenie, że mają to być wyjaśnienia prawdziwe, gdyż zło-
żenie fałszywych wyjaśnień przeczyłoby samemu charakterowi instytucji
nadzwyczajnego złagodzenia (zob. Z. Ćwiąkalski, Wybrane problemy wy-
miaru kary za przestępczość zorganizowaną, Prok. i Pr. 2001, nr 12, s. 20-
21). Zbliżone stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z
dnia 24 kwietnia 2001 r., II AKa 5/01 (OSA 2002, z. 3, poz. 22), przyznając
jednak w uzasadnieniu, że treść art. 60 § 4 k.k. w tym aspekcie nie jest
jednoznaczna i jest powodem istotnych rozbieżności w doktrynie.
W doktrynie wyrażone też były poglądy odmienne, łącznie z najdalej
idącym, według którego za ujawnienie nieznanych okoliczności innego
przestępstwa sprawca może być premiowany również wtedy, gdy w swojej
sprawie nie przyznał się do winy i nie okazał organom ścigania żadnej po-
mocy, a nawet jeśli w swojej sprawie odmówił składania wyjaśnień (zob. J.
Wojciechowski: Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 2002,
s. 142-143; J. Wojciechowska w: G. Rejman red.: Kodeks karny. Część
ogólna. Komentarz, Warszawa 1999, s. 943, a także M. Surkont: Szcze-
6
gólne podstawy i sposób łagodzenia kary z art. 60 § 3 – 5 k.k. i art. 61 k.k.,
PS 1999, nr 11-12, s. 47). W innych wypowiedziach podnoszono jednak,
że skoro ujawnienie i przedstawienie istotnych okoliczności przestępstwa, o
jakim mowa w art. 60 § 4 in fine, ma nastąpić niezależnie od wyjaśnień zło-
żonych przez tę osobę w swojej sprawie, należy to rozumieć jako koniecz-
ność faktycznego złożenia wyjaśnień przez sprawcę w toczącym się w jego
sprawie postępowaniu. Oznacza to, że nie może on skorzystać z przysłu-
gującego mu prawa do odmowy składania wyjaśnień (zob. J. K. Paśkie-
wicz: Świadek koronny in sua causa oraz in altera causa [art. 60 § 3 – 5 i
art. 61 k.k.], Prok. i Pr. 2001, nr 12, s. 61 – 62, a także Z. Sienkiewicz w: O.
Górniok, St. Hoc, M. Kalitowski, St. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski,
L. Tyszkiewicz, A. Wąsek: Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 2005, s. 559
– 560). Wskazywano też, że skoro sprawca przestępstwa w ogóle nie zło-
żył wyjaśnień w swojej sprawie (korzystając ze swoich uprawnień), to nie
może być „premiowany” przywilejami przewidzianymi w art. 60 § 4 k.k., po-
nieważ nie spełnił warunku, który ten przepis wyraźnie określa – zastrzega-
jąc jednak, że „także ta kwestia jest kontrowersyjna” (zob. K. Daszkiewicz:
Mały świadek koronny, cz. I, Pal. 1999, nr 3 – 4, s. 33 – 34). Podnoszono
wreszcie, że sprawca, który ujawnił organowi powołanemu do ścigania oko-
liczności wskazane w art. 60 § 4 k.k. dotyczące nie „własnego”, lecz innego
przestępstwa, może skorzystać z przywileju nadzwyczajnego złagodzenia
kary również wtedy, gdy w swojej sprawie nie przyznał się do winy i nie
okazał organowi ścigania żadnej pomocy. Argumentowano, że korzystanie
z prawa do obrony we własnej sprawie nie może przekreślać możliwości
skorzystania z premii za istotne przyczynienie się do ujawnienia innego
przestępstwa, zwłaszcza, że ocena tej kwestii należy do prokuratora wnio-
skującego o zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary. Powoływano
się przy tym na treść przepisu art. 60 § 4 k.k., wskazującą poprzez użycie
słowa „niezależnie”, że brak jest związku pomiędzy postawą sprawcy we
7
własnej sprawie, a ujawnieniem informacji ważnych dla innego postępowa-
nia (zob. A. Marek: Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2005, s. 246 –
247; A. Marek: Prawo karne, Warszawa 2005, s. 348).
Przystępując do wykładni zawartego w art. 60 § 4 k.k. sformułowania
„niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie” należy mocno za-
akcentować, że w doktrynie konsekwentnie przyjmuje się, że w prawie kar-
nym materialnym obowiązuje zasada pierwszeństwa wykładni językowej
przepisów, zasada subsydiarności wykładni systemowej bądź funkcjonalnej
na korzyść oskarżonego, a nade wszystko zakaz stosowania analogii na
niekorzyść oskarżonego (zob. L. Morawski: Wykładnia w orzecznictwie są-
dów. Komentarz, Toruń 2002, s. 82; Sz. Majcher: W kwestii tzw. prawo-
twórstwa sądowego [na przykładzie orzecznictwa SN w sprawach karnych],
PiP 2004, z. 2, s. 70; P. Gensikowski w: L. Morawski red.: Wykładnia prawa
i inne problemy filozofii prawa, Toruń 2005, s. 112 – 113).
Analizę omawianej kwestii trzeba zatem rozpocząć od dokonania wy-
kładni językowej. Patrząc z punktu widzenia reguł tej wykładni na art. 60 §
4 k.k. należy stwierdzić, że z treści tego przepisu jednoznacznie wynika, iż
do koniecznych warunków skorzystania z dobrodziejstwa nadzwyczajnego
złagodzenia kary, wymienionych w tym przepisie, należy ujawnienie przez
sprawcę przed organem ścigania i przedstawienie istotnych okoliczności,
nieznanych dotychczas temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą
powyżej pięciu lat pozbawienia wolności i uczynienie tego „niezależnie od
wyjaśnień złożonych w swojej sprawie”. Spełnienie tej przesłanki warunkuje
możliwość złożenia przez prokuratora wniosku, jako niezbędnego do ewen-
tualnego zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary przez sąd w
oparciu o przepis art. 60 § 4 k.k.
Określenie „niezależnie” oznacza w języku polskim: „1. nie będąc od
nikogo i niczego uzależnionym; niezawiśle, samodzielnie, 2. bez względu
na coś, bez związku z czymś” (zob. M. Szymczak red.: Słownik języka pol-
8
skiego, t. II, Warszawa 1979, s. 373). Tak więc sformułowanie „niezależnie
od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie” oznacza tylko tyle, że oskarżony
czyni to bez względu na wyjaśnienia złożone we własnej sprawie. Z wy-
kładni językowej art. 60 § 4 k.k. można zatem wyprowadzić wniosek, że
koniecznym warunkiem do zastosowania art. 60 § 4 k.k. jest złożenie przez
sprawcę wyjaśnień w swojej sprawie. Nie można zatem zastosować nad-
zwyczajnego złagodzenia kary z tego przepisu wobec sprawcy, który od-
mówił w swojej sprawie złożenia jakichkolwiek wyjaśnień. Natomiast art. 60
§ 4 k.k. nie zawiera żadnego wymogu co do zakresu czy treści tych wyja-
śnień. Nie wymaga też, aby w tych wyjaśnieniach oskarżony podał istotne
okoliczności popełnienia czynu mu zarzuconego lub aby były to wyjaśnie-
nia pełne czy prawdziwe.
Trafnie zauważa Prokurator Prokuratury Krajowej w pisemnym wnio-
sku, że wątpliwości wyrażone w uzasadnieniu pytania prawnego – czy
możliwe jest „premiowanie” sprawcy, który we własnej sprawie karnej nie
współpracuje z organami ścigania – wydają się wynikać z niedostateczne-
go rozumienia fakultatywnego charakteru instytucji nadzwyczajnego złago-
dzenia kary z art. 60 § 4 k.k. Spełnienie bowiem warunków, wymienionych
w tym przepisie, nie obliguje przecież sądu do zastosowania nadzwyczaj-
nego złagodzenia kary, a tylko stwarza możliwość wydania orzeczenia z
zastosowaniem tej instytucji. Wniosek prokuratora nie jest wiążący dla są-
du. Kwestię celowości zastosowania w tym przypadku nadzwyczajnego
złagodzenia kary ustawodawca pozostawił swobodnej ocenie sądu. Roz-
strzygając w tym względzie sąd kierować się powinien kryteriami branymi
pod uwagę przy wymiarze kary, wśród których zachowanie sprawcy po po-
pełnieniu przestępstwa, a w szczególności jego postawa wyrażająca się w
złożeniu wyjaśnień określonej treści, może mieć duże znaczenie. Uogólnia-
jąc należy stwierdzić, że wydaje się, iż złożenie wyjaśnień ocenianych jako
nieprawdziwe czy wykrętne może być ocenione jako przemawiające prze-
9
ciwko zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art.
60 § 4 k.k. Nie jest jednak wykluczona także sytuacja, w której nawet taka
postawa sprawcy – starającego się pomniejszyć swój udział w zarzucanym
mu przestępstwie – nie będzie uniemożliwiała uwzględnienia wniosku pro-
kuratora w przedmiocie zastosowania instytucji nadzwyczajnego złagodze-
nia kary z art. 60 § 4 k.k., gdyż wiele tu zależy od porównania wagi czynu
zarzucanego oskarżonemu oraz stopnia jego winy z korzyściami dla wy-
miaru sprawiedliwości, uzyskanymi w wyniku ujawnienia przez oskarżone-
go nieznanych dotąd, istotnych okoliczności innego przestępstwa zagrożo-
nego, karą powyżej pięciu lat pozbawienia wolności.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak na wstę-
pie.