Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 lutego 2006 r.
II PK 158/05
Przywrócenie pracownika do pracy prawomocnym wyrokiem sądu powo-
duje, że odpada podstawa prawna odprawy z tytułu rozwiązania stosunku pracy
z przyczyn dotyczących pracodawcy, do wypłaty której pracodawca zobowiązał
się w ugodzie pozasądowej.
Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie: SN Maria Tyszel, SA
Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 3 lutego
2006 r. sprawy z powództwa Krystyny M. przeciwko H.-Z. Spółce z o.o. w E. o za-
płatę, na skutek skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych w Elblągu z dnia 11 lutego 2005 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
Elblągu oddalił apelację Krystyny M. od wyroku Sądu Rejonowego w Elblągu z 19
września 2004 r., oddalającego jej powództwo o zapłatę kwoty 15.256,96 zł z odset-
kami, stanowiącej resztę ugodzonej z pozwanym pracodawcą H.-Z. Spółką z o.o. w
E. niewypłaconej odprawy pieniężnej.
Sąd Rejonowy ustalił, że powódka był pracownikiem pozwanej spółki od 1
czerwca 1997 r. do 31 maja 2002 r. W dniu 28 marca 2001 r. otrzymała wypowiedze-
nie zmieniające warunki umowy o pracę ze względu na likwidację jej stanowiska.
Powódka odwołała się od wypowiedzenia z żądaniem przywrócenia do pracy, ewen-
tualnie zapłaty odszkodowania. Umowa o pracę uległa rozwiązaniu 31 lipca 2001 r. z
upływem wypowiedzenia. Pracodawca odmawiał powódce prawa do odprawy reduk-
cyjnej z uwagi na rozwiązanie umowy skutkiem odmowy przyjęcia wypowiedzenia
zmieniającego. W październiku 2001 r. powołując się na pismo okólne [...] prezesa
2
zarządu z 17 października 2001 r. poinformowano powódkę o możliwości zawarcia
ugody. W dniu 20 listopada 2001 r. strony zawarły ugodę, w której pozwana uznała
co do zasady prawo powódki do odprawy przewidzianej w art. 24 zakładowego
układu zbiorowego pracy w wysokości 27.333 zł i potwierdziła, że powódka nabyła je
w dniu 31 lipca 2001 r. Powódka zgodziła się na zapłatę odprawy w ratach do 31
lipca 2002 r. Następnie Sąd Rejonowy w Elblągu wyrokiem z 13 grudnia 2001 r. [...]
przywrócił powódkę do pracy na poprzednich warunkach i zasądził jej wynagrodzenie
w kwocie 9.423,50 zł po podjęciu pracy. Wyrok przywracający do pracy uprawomoc-
nił się 4 stycznia 2002 r. Z tytułu zawartej w dniu 20 listopada 2001 r. ugody pozasą-
dowej pozwana wypłaciła powódce 4 raty. Nakazem zapłaty z dnia 3 sierpnia 2004 r.
Sąd Rejonowy w Elblągu uwzględnił jej pozew o resztę kwoty odprawy i zasądził
15.256,60 zł z odsetkami i kosztami. W sprzeciwie pozwana zarzuciła, że po ugodzie
pozasądowej w sprawie odprawy, powódka została przywrócona do pracy, stąd jej
roszczenie o resztę niewypłaconej odprawy nie było zasadne. Powódka z kolei ar-
gumentowała, że prawo do odprawy ma charakter bezwarunkowy wynikający z sa-
mej ugody, niezależny od późniejszego przywrócenia do pracy. Sąd Rejonowy w
uzasadnieniu wyroku oddalającego powództwo wskazał przede wszystkim, że prawo
do spornej odprawy uwarunkowane było rozwiązaniem stosunku pracy z przyczyn
określonych ustawą z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązy-
wania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz.U
z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.), gdyż art. 24 zakładowego układu zbiorowego pracy
D. FSO M. Spółki z o.o. zawartego 27 maja 1997 r. w W., tylko dla takiej sytuacji
ustanawiał dla pracownika prawo do dodatkowej odprawy oprócz wynikającej z
ustawy z 28 lutego 1989 r. Prawo do ugodzonej odprawy na podstawie art. 24 zakła-
dowego układu zbiorowego pracy było uzależnione od rozwiązania umowy o pracę z
przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Po zawarciu ugody powódka została
przywrócona do pracy i orzeczenie to reaktywowało jej stosunek pracy. Skoro odpadł
skutek wypowiedzenia, to nie wystąpiła przyczyna warunkująca prawo do odprawy.
W takiej sytuacji odprawa z ustawy z 28 grudnia 1989 r., która została wypłacona,
podlega zaliczeniu na wynagrodzenie należne za czas pozostawania bez pracy (wy-
rok Sądu Najwyższego z 9 listopada 1990 r., I PR 351/90, OSP 1991 nr 7, poz. 169).
Ugoda z 20 listopada 2001 r. była czynnością kauzalną, stąd po wyroku z 13 grudnia
2001 r., przywracającym powódkę do pracy, odpadła przyczyna uznania długu i w
konsekwencji prawo do odprawy przestało istnieć wobec restytucji stosunku pracy.
3
Żądanie zasądzenia zaległej (niewypłaconej części) odprawy było bezzasadne, gdyż
uznany dług nie istniał. Ponadto, żądanie to stanowiło nadużycie prawa podmiotowe-
go i nie podlegało ochronie na podstawie art. 8 k.p. Sprzeczne z zasadą uczciwości i
lojalności było żądanie odprawy w sytuacji, gdy powódka jednocześnie podtrzymy-
wała roszczenie o przywrócenie do pracy. Żądanie odprawy w sytuacji przywrócenia
do pracy stanowi nadużycie prawa podmiotowego i nie zasługiwało na uwzględnienie
zwłaszcza, że po definitywnym rozwiązaniu stosunku pracy z dniem 31 maja 2002 r.
z przyczyn dotyczących pracodawcy powódka otrzymała odprawę na podstawie
ustawy z 28 grudnia 1989 r. i na podstawie art. 24 zakładowego układu zbiorowego
pracy.
Sąd Okręgowy zarzuty apelacji powódki uznał za niezasadne. W szczególno-
ści za prawidłowe uznał stanowisko, że jej przywrócenie do pracy reaktywowało sto-
sunek pracy, a zawarta wcześniej ugoda w sprawie odprawy miała charakter kau-
zalny, zależny od przyczyny rozwiązania stosunku pracy. Kiedy więc została przy-
wrócona do pracy to odpadła przyczyna zawartej ugody. Odprawa stała się niena-
leżna, bowiem nie istniał dług uznany w ugodzie. Bez znaczenia był brak zastrzeże-
nia w ugodzie zwrotu odprawy „przy trwającym procesie o przywrócenie do pracy”.
Zasadnie również Sąd Rejonowy zastosował art. 8 k.p. Domaganie się bowiem
świadczeń nieprzysługujących stanowi naruszenie zasad współżycia społecznego,
również wtedy, gdy powódka z racji funkcji w zakładkowej organizacji związkowej
była pracownikiem szczególnie chronionym.
Skarga kasacyjna powódki oparta została na obu podstawach. Według niej
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowa-
nie dotyczyło: art. 8 k.p. przez przyjęcie, iż dochodzone roszczenie nie zasługuje na
ochronę prawną i stanowi nadużycie prawa podmiotowego; art. 917 i art. 918 k.c.,
przez niewłaściwe ich zinterpretowanie i art. 58, 60, 61, 65 k.c., przez całkowite po-
minięcie regulacji z nich wynikających. Zarzut naruszenia przepisów postępowania
odnosił się do art. 213 § 2 k.p.c., „przez pominięcie przez Sąd uznania powództwa”.
Skarga prócz stwierdzenia, że jest oczywiście uzasadniona wskazywała nadto na
istnienie istotnego zagadnienia prawnego; czy uznanie długu (roszczenia) i złożenie
oświadczenia woli zgodnie z art. 60 k.c. oraz brak odwołania oświadczenia woli daje
podstawę do dochodzenia roszczenia, gdy zobowiązanie wynika z zakładkowego
układu zbiorowego pracy, a pracownik po zawarciu ugody został przywrócony do
pracy; czy uznanie długu jest tylko czynnością dwustronną, czy też ma charakter
4
jednostronnej czynności prawnej, w której następuje uznanie prawa do odprawy z
układu zbiorowego w świetle art. 917 i 918 k.c. z uwzględnieniem art. 60 i 61 k.c.; czy
ugoda pozasądowa pracownika i pracodawcy daje podstawę dochodzenia roszcze-
nia z ugody w drodze sądowej i czy działania takie podlegają ochronie prawnej. Na
tej podstawie powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw. Zarzut naruszenia
przepisu art. 213 § 2 k.p.c. przez „pominięcie przez Sąd uznania powództwa” jest
bezprzedmiotowy w tym znaczeniu, że w procesie przepis ten nigdy nie miał zasto-
sowania, bowiem pozwana nigdy powództwa nie uznawała. Przeciwnie, od początku
procesu zarzucała, że powództwo nie jest zasadne i wnosiła o jego oddalenie. Nawet
gdy dochodzi do uznania powództwa, to Sąd nie jest nim związany, gdy uznanie jest
sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia
prawa. Nie ma innych zarzutów procesowych, co oznacza, że w ocenie skargi kasa-
cyjnej Sąd Najwyższy związany jest ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę
zaskarżonego orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Zarzuty naruszenia prawa materialnego również nie są uzasadnione. Przede
wszystkim w postępowaniu kasacyjnym nie chodzi o jakiekolwiek zarzuty naruszenia
prawa materialnego, to jest o samo wskazanie na błędne zinterpretowanie przepisu
lub o wskazanie na przepis, który winien mieć zastosowanie, jeżeli zarzuty te nie
podważają podstawy materialnoprawnej rozstrzygnięcia. Ta uwaga wynika z tego, że
skarga kasacyjna oparta jest na założeniu, iż uznanie długu w ugodzie stanowiło sa-
modzielny tytuł do dochodzenia zapłaty świadczenia niezależnie od innych zdarzeń.
Tym samym zwalcza się zasadniczą podstawę zaskarżonego rozstrzygnięcia opartą
na stwierdzeniu przyczynowego a nie abstrakcyjnego charakteru ugody jako czynno-
ści prawnej i takiegoż charakteru samego świadczenia. Wobec tego już na wstępie
nie można nie zauważyć, że skarga nie zarzuca w swej podstawie naruszenia prze-
pisów prawa materialnego, z którego wynika kauzalność czynności prawnej, jaką
była ugoda pozasądowa, czyli art. 56 k.c., przepisów ustawy z 28 grudnia 1989 r. o
szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn
dotyczących zakładu pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.),
5
jak i przepisu art. 24 zakładowego układu zbiorowego pracy, który prawo do dodat-
kowej odprawy warunkował rozwiązaniem umowy o pracę na podstawie ustawy z 28
grudnia 1989 r.
Zarzuty podane w podstawie skargi kasacyjnej nie uzasadniają jej zasadni-
czego wniosku, że skoro roszczenie opierało się na uznaniu długu i oświadczeniu
woli pozwanej, to całkowicie bezpodstawna była argumentacja obu Sądów, że dług
nie istnieje. Takie założenie nie ma racji, gdyż uznanie długu jest typową czynnością
prawną przyczynową (kauzalną), a nie - abstrakcyjną właśnie przez to, że istnieje
dług i dłużnik go uznaje. Jest tak tym bardziej w prawie pracy, gdy chodzi o odprawę
warunkowaną przyczyną zwolnienia określoną w ustawie z 28 grudnia1989 r.
Nie są zasadne zarzuty skargi o niewłaściwym zinterpretowaniu art. 917 i 918
k.c., a więc takim, które nie prowadziło do stwierdzenia samodzielnego tytułu praw-
nego dla dochodzonego świadczenia oderwanego od przyczyny ugody. Przede
wszystkim błędne jest stanowisko skarżącego, że ugoda sądowa to to samo co
uznanie długu, gdyż uznanie długu jest jednostronnym oświadczeniem woli a ugoda
w rozumieniu art. 917 k.c. jest umową wzajemną. Ugoda reguluje prawa i obowiązki
stron w ramach poprzednio istniejącego pomiędzy stronami stosunku prawnego. Nie
stanowi tym samym całkiem nowej podstawy prawnej do ustalonych w niej praw i
obowiązków i nie narusza pozostałej i nie objętej treścią ugody sfery stosunku praw-
nego. Jeżeli więc przedmiotem ugody jest odprawa, którą warunkuje rozwiązanie
stosunku pracy na podstawie ustawy z 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu
pracy, to oznacza to, iż opiera się ona na założeniu, że samo rozwiązanie stosunku
pracy było definitywne, a nie warunkowe, gdyż tylko wtedy przysługuje świadczenie
oraz że samo świadczenie jakim jest odprawa ma swoje uzasadnienie w takim trybie
i sposobie rozwiązania stosunku pracy. Pozwana mogła więc zasadnie kwestiono-
wać prawną konstrukcję powództwa opartego na założeniu o bezwarunkowym cha-
rakterze zawartej ugody.
Co do zarzutu niewłaściwego zinterpretowania art. 918 k.c., to nie jest on za-
sadny już tylko dlatego, że przepis ten nie został powołany i nie był stosowany jako
podstawa zaskarżonego rozstrzygnięcia. Po prostu pozwana nie uchylała się od
skutków prawnych zawartej ugody ze względu na wadę oświadczenia woli.
Nie są również zasadne zarzuty skargi o pominięciu w rozpoznaniu sprawy
przepisów ogólnych dotyczących czynności prawnych, z tego względu, że z racji ich
6
podstawowego znaczenia w prawie cywilnym, jak również w prawie pracy (art. 300
k.p.), nie mogły być pomijane przez Sąd, choć nie zostały powołane. Przepis art. 58
k.c. dotyczy nieważności czynności prawnej, która nie była w sprawie stwierdzana,
zresztą nie była zarzucana przez pozwaną. Przepisy art. 60 i 65 k.c. o oświadczeniu
woli jako składniku czynności prawnej i jego wykładni, której podstawą jest treść
ugody, same w sobie nie uzasadniają stwierdzenia o bezwarunkowym uznaniu
prawa do odprawy, tak w ugodzie jak i w procesie. Podobnie, gdy idzie o przepis art.
61 k.c., gdyż pozwana nie odwoływała oświadczenia woli, co zresztą byłoby możliwe
tylko do momentu zawarcia ugody, a po jej zawarciu nie uchylała się również od
skutków prawnych ugody na podstawie art. 918 k.c.
Każda ugoda pozasądowa pracownika i pracodawcy, gdy rodzi spór co do jej
wykonania, podlega kontroli sądowej co do zgodności jej z prawem, zwłaszcza gdy
choć jedna strona tej umowy przeczy dalszemu istnieniu zobowiązania. Chodzi tu już
tylko o wskazanie na przepis art. 58 k.c. (w związku z art. 300 k.p.) i stwierdzenie, że
umowa pracownika i pracodawcy jaką jest ugoda pozasądowa, nie powinna być
sprzeczna nie tylko z prawem pracy, ale i prawem szczególnym (ubezpieczeniowym,
podatkowym, w zakresie w jakim mają zastosowanie do stosunku pracy). Poza tym
stosunek prawny wynikający z ugody pozasądowej, a ściślej powstające z niej zobo-
wiązanie, zależy również od późniejszego stanu prawnego kształtowanego orzecze-
niem sądowym rozstrzygającym spór między stronami, które ma wpływ na treść praw
i obowiązków ustalonych w ugodzie (art. 366 k.p.c.). W szczególności trafnie zauwa-
żono, że przywrócenie powódki do pracy po zawarciu ugody nie było bez wpływu na
dalsze prawo do realizacji świadczenia objętego ugodą. Przywrócenie do pracy spo-
wodowało restytucję stosunku pracy z tym skutkiem, że odpadła podstawa odprawy,
która stała się świadczeniem nienależnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 listo-
pada 1990 r., I PR 351/90, OSP 1991 nr 7-8, poz. 169).
Na postawione w skardze kasacyjnej zagadnienie odpowiedź jest twierdząca,
że ugoda pozasądowa pracownika z pracodawcą daje podstawę do wytoczenia po-
wództwa o spełnienie świadczenia objętego jej treścią, co nie oznacza, że ma ona
charakter wiążący. Ugoda w istocie jest umową dwustronną, której niewykonanie
bądź nienależyte wykonanie może być podstawą powództwa odszkodowawczego na
podstawie art. 471 k.c. W sprawie nie było sporne, że pozwany nie wykonał w pełni
ugody i dochodzone obecnie roszczenie dotyczy szkody wynikającej z braku realiza-
cji reszty ugodzonej kwoty. Niesporne było również, że ugodzonym świadczeniem
7
była odprawa wynikająca z art. 24 zakładowego układu zbiorowego pracy, którą wa-
runkowało rozwiązanie stosunku pracy w trybie ustawy z 28 grudnia 1989 r. Odprawa
miała charakter rekompensaty za utraconą pracę i warunkiem oraz przyczyną tego
świadczenia była utrata pracy. Nie ma podstaw, aby nie akceptować uprzedniego
stanowiska, że po przywróceniu do pracy wypłacona odprawa staje się świadcze-
niem nienależnym i podlega zwrotowi lub zaliczeniu na wynagrodzenie zasądzane w
związku z przywróceniem do pracy. Taka sama sytuacja zachodzi, gdy przed przy-
wróceniem do pracy strony zawrą ugodę pozasądową o wypłacie odprawy, gdyż taka
umowa nie stanowi samodzielnego tytułu do wypłaty świadczenia. Niewykonanie
przez pracodawcę ugody, w której zobowiązał się do zapłaty w ratach odprawy za-
leżnej od rozwiązania stosunku pracy z przyczyn ekonomicznych, po przywróceniu
pracownika do pracy, nie jest podstawą do zasądzenia odszkodowania z braku
szkody, jak i z braku obowiązku dalszego świadczenia (art. 471 k.c. w związku z art.
300 k.p.). Pracownik nie jest dalej wierzycielem, który może mieć w tej sytuacji prawo
do dwóch świadczeń, to jest do odprawy z powodu utraty pracy i jednocześnie do
wynagrodzenia wobec dalszego zatrudnienia skutkiem przywrócenia do pracy. Oba
świadczenia wykluczają się. Pracownik w miejsce wierzytelności o odprawę ma dal-
sze zatrudnienie. Inaczej ujmując, skoro prawo do odprawy zależało od definityw-
nego rozwiązania stosunku pracy na podstawie ustawy z 28 grudnia 1989 r., co sta-
nowiło przyczynę ugody stron stosunku pracy przyznającej odprawę, to przywrócenie
do pracy doprowadziło do restytucji stosunku pracy i odpadnięcia przyczyny oraz
podstawy ugodzonego świadczenia. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku proce-
sowej zmiany lub uchylenia korzystnego orzeczenia sądowego (art. 338 § 1 i 415
k.p.c.).
Niezależnie od powyższej oceny, nie byłoby naruszenia art. 8 k.p. przez jego
zastosowanie przez Sądy. Wbrew skardze nie stanowi naruszenia konstytucyjnej
zasady państwa prawa i braku należytego obiektywizmu stosowanie klauzul general-
nych. Przede wszystkim, w systemie prawa dopuszczalne są klauzule generalne
(por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 października 2002 r., SK 5/99, OTK
2000 nr 7, poz. 254); istnieje ona także w prawie pracy i znajdują zastosowanie do
sytuacji pracownika, który czyni ze swego prawa użytek sprzeczny ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego.
Skarga pomija tu argumentację zaskarżonego wyroku, a przemawiającą za stosowa-
niem tej klauzuli. Chodziłoby w szczególności o restytucję stosunku pracy i odpad-
8
nięcie faktycznej i prawnej przesłanki odprawy, jak również o to, że później po defi-
nitywnym rozwiązaniu stosunku pracy powódka otrzymała odprawy na podstawie
ustawy z 28 grudnia 1989 r. i tę samą na podstawie zakładowego układu zbiorowego
pracy. Skarga kasacyjna w uzasadnieniu zarzutu naruszenia art. 8 k.p. odwołuje się
do nowych faktów, które - skoro nie były objęte ustaleniami przed Sądem drugiej in-
stancji - to nie mogły stanowić podstawy oceny tego zarzutu (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Z tych motywów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na mocy art. 39814
k.p.c.
========================================