Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 15 lutego 2006 r.
II UZP 16/05
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Herbert Szurgacz,
Maria Tyszel (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kasz-
czyszn, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 15 lutego 2006 r. sprawy z wniosku
Teodora D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w W. o wy-
sokość emerytury, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem
Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5 lipca 2005 r. [...]
„Czy zachowuje uprawnienie do obliczenia emerytury zgodnie z art. 21 ust. 1
pkt. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) od nowej podstawy
wymiaru, a więc obliczonej od kwoty bazowej z daty wniosku o emeryturę, ubezpie-
czony, który pobierając rentę z tytułu niezdolności do pracy we wniosku o emeryturę
nie zgłosił żądania ustalenia podstawy wymiaru na nowo, a uczynił to dopiero po
uprawomocnieniu się decyzji przyznającej świadczenie emerytalne ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Ubezpieczony, pobierający rentę z tytułu niezdolności do pracy, który we
wniosku o emeryturę nie zgłosił żądania ustalenia podstawy wymiaru na nowo,
a uczynił to dopiero po uprawomocnieniu się decyzji przyznającej świadczenie
emerytalne, zachowuje prawo do obliczenia emerytury zgodnie z art. 21 ust. 1
pkt 2 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
Postanowieniem z dnia 5 lipca 2005 r. [...] wydanym na podstawie art. 390 § 1
k.p.c., Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie rozpo-
2
znając apelację ubezpieczonego Teodora D. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 28 lutego 2005 r. [...], jaki za-
padł w sprawie przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w W. o
wysokość emerytury, odroczył rozprawę i przedstawił Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia następujące zagadnienie prawne: „czy zachowuje uprawnienie do obli-
czenia emerytury zgodne z art. 21 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39,
poz. 353 ze zm.) od nowej podstawy wymiaru, a więc obliczonej od kwoty bazowej z
daty wniosku o emeryturę, ubezpieczony, który pobierając rentę z tytułu niezdolności
do pracy we wniosku o emeryturę nie zgłosił żądania ustalenia odstawy wymiaru na
nowo, a uczynił to dopiero po uprawomocnieniu się decyzji przyznającej świadczenie
emerytalne”.
Przedstawione zagadnienie sformułowano na tle następującego stanu faktycz-
nego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w W. decyzją z dnia 10 lutego 1997
r. po rozpoznaniu wniosku Teodora D., urodzonego 15 maja 1941 r., przyznał ubez-
pieczonemu rentę inwalidzką II grupy inwalidów od dnia 30 grudnia 1996 r. Do usta-
lenia podstawy wymiaru tego świadczenia przyjęto wynagrodzenie, jakie stanowiło
podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne w okresie od 1 stycznia 1984
r. do 31 grudnia 1990 r. Wskaźnik podstawy wymiaru wyniósł 96,75%, zaś ustalenie
podstawy wymiaru w kwocie 777,90 zł nastąpiło przez pomnożenie powyższego
wskaźnika przez kwotę bazową aktualna w dacie złożenia wniosku, czyli 804,03 zł.
Przy ustalaniu prawa i wysokości renty uwzględniono 37 lat i 7 miesięcy okresów
składkowych oraz 10 miesięcy okresów nieskładkowych. Decyzją z dnia 2 lutego
1999 r. ubezpieczonemu przyznano rentę stałą z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy. W dniu 4 stycznia 2001 r. ubezpieczony złożył wniosek o przyznanie emerytu-
ry, nie załączając do niego żadnych dokumentów i równocześnie skreślając we wnio-
sku rubrykę dotyczącą sposobu ustalenia podstawy wymiaru emerytury. W załatwie-
niu tego wniosku, decyzją z 14 września 2001 r. organ rentowy przyznał ubezpieczo-
nemu emeryturę od 15 maja 2001 r., obliczoną od podstawy wymiaru przyjętej do
ustalenia wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy. Wysokość emerytury obli-
czono na dzień 28 lutego 1997 r., przy zastosowaniu kwoty bazowej na poziomie
804,03 zł także do ustalenia części socjalnej. Dnia 22 marca 2002 r. ubezpieczony
złożył w organie rentowym dwa zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu na
drukach Rp-7, wystawione 16 lutego 2000 r., a obejmujące wynagrodzenia uzyskane
3
przez niego w latach 1967-1971, 1979-1990 i 1993-1995 (łącznie w okresie 20 lat) z
tytułu zatrudnienia w Zakładach Przemysłu Ciągnikowego „U.” SA w W. Traktując te
dokumenty jako wniosek o przeliczenie emerytury organ rentowy decyzją z dnia 3
kwietnia 2002 r. odmówił ubezpieczonemu ponownego obliczenia wysokości świad-
czenia przez zmianę okresu, z którego podstawę wymiaru składki przyjmuje się jako
podstawę wymiaru świadczenia, wobec niespełnienia warunków z art. 111 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. W ocenie organu, wskaźnik podstawy wymiaru obli-
czony tak z 20 lat, jak i z 10 lat (obejmujący lata 1981-1990) jest niższy od ustalone-
go dotychczas i wynosi odpowiednio 88,71% i 91,14%. Następnie w załatwieniu
dwóch kolejnych wniosków ubezpieczonego o przeliczenie emerytury z 20 sierpnia
2002 r. i z 27 listopada 2002 r. organ rentowy odmawiał ubezpieczonemu przelicze-
nia emerytury; w decyzji z 23 września 2002 r., powołując się na brak podstawy
prawnej, zaś w decyzji z 27 listopada 2002 r. z powodu niższego od dotychczasowe-
go wskaźnika podstawy wymiaru emerytury ustalonego na podstawie wynagrodzenia
z lat 1984-1993. Udzielając ubezpieczonemu odpowiedzi na pytanie o wysokość
kwoty bazowej, która byłaby zastosowana przy obliczeniu jego emerytury, gdyby
wraz z wnioskiem o jej przyznanie złożył wykaz zarobków, w piśmie z dnia 21 stycz-
nia 2003 r. organ rentowy stwierdził, że w takim wypadku emerytura zostałaby usta-
lona od kwoty bazowej wynoszącej 1.540,20 zł. W odwołaniu do Sądu Okręgowego z
27 stycznia 2003 r., ubezpieczony nie oznaczając decyzji, od której się odwoływał,
wskazał, że składając wniosek o emeryturę wspomniał, iż posiada dokumenty
stwierdzające wysokość zarobków z 20 lat podlegania ubezpieczeniu i w odwołaniu
domagał się obliczenia emerytury od dnia nabycia do niej prawa według kwoty ba-
zowej 1.540,20 zł. Organ rentowy decyzją z 23 marca 2004 r. przeliczył emeryturę
ubezpieczonego ustalając jej wymiar na dzień nabycia prawa - na dzień 15 maja
2001 r. w części socjalnej przy zastosowaniu kwoty bazowej obowiązującej na ten
dzień z uwzględnieniem podstawy wymiaru przyjętego dla renty, czyli kwoty 1.218,53
zł, wypłacając świadczenie w zmienionej wysokości od 1 października 2002 r., w na-
stępstwie czego Sąd Okręgowy umorzył postępowanie w tej części (punktem II wyro-
ku z 28 lutego 2005 r.). Punktem I wyroku Sąd Okręgowy zmienił decyzje organu
rentowego: z 21 stycznia 2003 r. oraz z dnia 23 marca 2004 r. w ten sposób, że zo-
bowiązał organ rentowy do przeliczenia emerytury ubezpieczonego z uwzględnie-
niem kwoty bazowej obowiązującej w dniu 15 maja 2001 r., począwszy od dnia na-
4
bycia prawa do emerytury, zaś w punkcie III wyroku odwołanie ubezpieczonego zo-
stało oddalone w pozostałej części.
Rozpoznający apelację wnioskodawcy Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość
sformułowaną w pytaniu prawnym do Sądu Najwyższego. Sąd ten zwrócił uwagę, iż
zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy o FUS, w brzmieniu przed nowelizacją dokonaną w
art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i ren-
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
121, poz. 1264), podstawę wymiaru emerytury dla osoby, która wcześniej miała
ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, stanowi: 1) podstawa wymia-
ru renty - w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz wszystkie kolejne walory-
zacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu prawa do renty, albo 2)
podstawa wymiaru ustalona na nowo w myśl art. 15. W ocenie Sądu Apelacyjnego,
dokonując wykładni treści tego przepisu można dojść do dwóch odmiennych stano-
wisk, z których jedno wyraża się w uznaniu, że zasadą jest przyjęcie podstawy wy-
miaru poprzedniego świadczenia rentowego z przewidzianym rozwiązaniem alterna-
tywnym, czyli ustaleniem podstawy wymiaru na nowo w myśl art. 15 ustawy o FUS.
Za taką koncepcją, w ocenie Sądu pytającego, przemawiają reguły wykładni syntak-
tycznej (składni). Według drugiego stanowiska, posługującego się wykładnią funkcjo-
nalną, metody określone w art. 21 ustawy o FUS są wobec siebie równoważne, co
wynika z ogólnej zasady wyboru rozwiązania najkorzystniejszego dla ubezpieczone-
go. W konkluzji uzasadnienia postanowienia o przedstawieniu zagadnienia prawne-
go, Sąd Apelacyjny uznał, że w sytuacji, w której ubezpieczony nie skorzysta z przy-
sługującego mu prawa wyboru wariantu ustalenia podstawy wymiaru, to może uczy-
nić to później po uprawomocnieniu się decyzji przyznającej emeryturę pod warun-
kiem, że organ rentowy w tej kwestii nie uzyskał od ubezpieczonego jego stanowi-
ska, a decyzję w tej mierze podjął samodzielnie, czyli w takim wypadku ubezpieczo-
ny zachowuje prawo do obliczenia emerytury od podstawy wymiaru ustalonej na
nowo w myśl art. 15 ustawy o FUS.
Dokonując analizy przestawionego zagadnienia prawnego, Sąd Najwyższy
wziął pod uwagę, co następuje:
Różne aspekty ustalania podstawy wymiaru emerytury osoby, która wcześniej
miała ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, były już kilkakrotnie
5
przedmiotem wykładni Sądu Najwyższego (por. wyrok z dnia 24 stycznia 1996 r., II
URN 60/95, OSNAPiUS 1997 nr 4, poz. 53, uchwały z dnia 29 października 2002 r.,
III UZP 7/02, OSNP 2003 nr 2, poz. 42, z dnia 15 czerwca 2005 r., II UZP 3/05 i z
dnia 28 czerwca 2005 r., III UZP 1/05, OSNP 2005 nr 24, poz. 394 i 395, a także wy-
rok z dnia 3 marca 2005 r., I UK 205/04, OSNP 2005 nr 20, poz. 322). Skład orzeka-
jący w pełni podziela wyrażone w nich poglądy, więc niniejsze rozważania - w zasa-
dzie - są tylko ich częściowym powtórzeniem i uzupełnieniem w kierunku wynikają-
cym z zakresu przedstawionego zagadnienia.
Trafna jest konstatacja Sądu Apelacyjnego, że wskazane w przytoczonym wy-
żej art. 21 ust. 1 ustawy o FUS dwa warianty ustalania podstawy wymiaru emerytury
osoby, która wcześniej miała ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy
są równoważne. Podkreślić jednak trzeba, że ta ich cecha wynika nie tylko z wy-
kładni funkcjonalnej, lecz przede wszystkim z wykładni gramatycznej. Rozbiór zdania
złożonego, jakim jest ten przepis, semantyka logiczna, a także reguły składni, jedno-
znacznie wskazują, że obydwa jego składniki (wyrażenia objęte pkt 1 i 2) połączone
są spójnikiem „albo”, oznaczającym alternatywę rozłączną, czyli odnoszącą się do
wykluczających się możliwości ekwiwalentnych.
Przypomnieć też trzeba, że „emerytura nie jest kontynuacją renty, lecz innym
świadczeniem, przyznawanym na mocy innych przepisów i na podstawie innych
przesłanek”. Prawo do niej, stosownie do art. 100 ustawy o FUS, powstaje z dniem
spełnienia wszystkich warunków do jej nabycia. Decyzja organu rentowego o „przy-
znaniu prawa do emerytury” nie ma charakteru konstytutywnego, lecz jedynie dekla-
ratoryjny, co oznacza, że decyzja nie nadaje prawa, lecz tylko stwierdza, że ubezpie-
czony, od określonego dnia spełnił ustawowe warunki do nabycia tego świadczenia
w określonej wysokości. Zgodnie z art. 116 ust. 5 ustawy o FUS w związku z § 10
ust. 1 pkt 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postę-
powania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz.U.
Nr 10, poz. 49 ze zm.), do wniosku o emeryturę powinny być dołączone także dowo-
dy dokumentujące wysokość zarobku stanowiącego podstawę jej wymiaru, a więc
uzasadniające „prawo do jej wysokości”. Organ rentowy jest uprawniony do przepro-
wadzenia postępowania wyjaśniającego nie tylko w razie braku dowodów niezbęd-
nych do wydania decyzji, lecz także wówczas, gdy wniosek o przyznanie świadcze-
nia jest niekompletny. Skoro zatem, stosownie do art. 21 ust. 1 ustawy o FUS usta-
wodawca dopuścił dwie zasady ustalania podstawy wymiaru emerytury, to jeśli
6
ubezpieczony (we wniosku lub na wezwanie organu rentowego) nie dokona wyboru
jednej z nich, to powinnością organu rentowego, wynikającą z art. 95 tejże ustawy,
jest obliczenie należnej emerytury zarówno według pkt 1, jak i 2 tego przepisu i przy-
znanie jej w wysokości wariantu korzystniejszego (por. powołany wyżej wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 stycznia 1996 r., II URN 60/95). Trafne też jest stanowisko
Sądu przestawiającego zagadnienie, że jeśli ubezpieczony, którego sytuacja prawna
odpowiada hipotezie normy z art. 21 ust. 1 ustawy nie skorzysta z przysługującego
mu prawa wyboru wariantu ustalenia podstawy wymiaru, to może to uczynić także po
uprawomocnieniu się decyzji przyznającej emeryturę „pod warunkiem, że organ
rentowy w tej kwestii nie uzyskał od ubezpieczonego jego stanowiska, a decyzje w
tej mierze podjął samodzielnie, czyli ubezpieczony w takim stanie rzeczy zachowuje
prawo do obliczenia emerytury od podstawy wymiaru ustalonej na nowo w myśl art.
15 ustawy o FUS”. Truizmem jest przypomnienie, że prawo ubezpieczeń społecz-
nych nie przewiduje przedawnienia roszczeń o świadczenia emerytalno-rentowe;
utrata prawa do nich następuje tylko w okolicznościach wskazanych w art. 101 i 102
ustawy o FUS, a to oznacza, że ubezpieczony spełniający warunki nabycia prawa do
takiego świadczenia może w każdym czasie zgłosić wniosek o jego przyznanie. Cza-
sowemu ograniczeniu podlega - w myśl art. 133 tej ustawy - tylko wypłata świadcze-
nia. W okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy, wbrew stanowisku organu
rentowego nie ma zastosowania przepis art. 111 ustawy o FUS, ponieważ wniosek o
„ponowne ustalenie” wysokości emerytury w sposób wskazany w art. 21 jest w isto-
cie zakwestionowaniem jej wysokości ustalonej po raz pierwszy. Wniosek ten powi-
nien więc być rozpoznany w trybie art. 114 ustawy o FUS. Wadliwość wniosku o
emeryturę, w którym nie wskazano sposobu ustalenia podstawy jej wymiaru, wbrew
§ 10 powołanego wyżej rozporządzenia z 7 lutego 1983 r., może być uznana za
„okoliczność istniejącą przed wydaniem uprawomocnionej decyzji mającą wpływ na
wysokość świadczenia”. W uzasadnieniu uchwały z 28 czerwca 2005 r., III UZP 1/05
(wyżej powołanej) Sąd Najwyższy w obszernym wywodzie omówił pojęcie błędu or-
ganu rentowego w rozumieniu art. 101 ust. 1 pkt 2 ustawy o FUS, więc nie ma po-
trzeby, by to powtarzać.
Po raz kolejny Sąd Najwyższy przypomina jednak, że na organie rentowym
ciąży obowiązek działania z urzędu na korzyść osób uprawnionych do świadczeń
emerytalno-rentowych. Skład orzekający zwraca uwagę, że pracownik organu rento-
wego przyjmujący wnioski o świadczenia nie jest uprawniony do dokonywania oceny,
7
czy dowody dołączane przez zainteresowanego mają wpływ na nabycie prawa do
świadczenia lub jego wysokość. Skoro w myśl art. 116 ust. 5 ustawy o FUS do wnio-
sku o świadczenie emerytalno-rentowe powinny być dołączone dowody, to ciężar
dowodów zarówno w zakresie nabycia prawa do niego, jak też jego wysokości, spo-
czywa na wnioskodawcy, który ma prawo dołączenia do wniosku wszelkich doku-
mentów, jakie - w jego przekonaniu - mogą mieć wpływ na wysokość świadczenia.
Oceny rzeczywistej wartości dołączonych dowodów dokonuje zespół powołany do
wydawania decyzji o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia. Podkreślić też
trzeba, że działanie pracownika Zakładu, powodujące pozbawienie ubezpieczonego
świadczenia w należnej mu wysokości, jest nie tylko naganne, lecz narusza też kon-
stytucyjne zasady państwa prawnego oraz zaufania obywatela do Państwa i jego
organów.
Wprawdzie rozstrzygnięcie podniesionej w uzasadnieniu postanowienia Sądu
Apelacyjnego okoliczności, że „nie można wyłącznie na podstawie twierdzenia wnio-
skodawcy” uznać, że do wniosku o emeryturę chciał dołączyć dodatkowe zaświad-
czenie o zatrudnieniu i zarobkach, wykracza poza ramy przedstawionego zagadnie-
nia, jednakże Sąd Najwyższy wyraża swój, niewiążący pogląd, aby Sąd orzekający
rozważył, czy wystawienie tego zaświadczenia przed złożeniem wniosku o emeryturę
nie pozwala na przyjęcie, stosownie do art. 231 k.p.c., domniemania faktycznego.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.
========================================