Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 marca 2006 r.
I UK 161/05
Pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie powoduje brak prawa
do świadczenia (art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) może polegać na przytoczeniu przepisów okre-
ślających te okoliczności, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony
mógł je odnieść do własnej sytuacji.
Przewodniczący SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec, Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 14 marca 2006 r. sprawy
z odwołania Franciszka S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w C. o zwrot nienależnie pobranej emerytury, na skutek kasacji organu rentowe-
go od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 stycznia 2005 r. [...]
z m i e n i ł zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił apelację ubezpieczo-
nego od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kato-
wicach z dnia 24 kwietnia 2003 r. [...].
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w C. decyzją z dnia 31 stycznia
2003 r. zobowiązał Franciszka S. do zwrotu górniczej emerytury za okres od 1 paź-
dziernika 1999 r. do 18 czerwca 2002 r. , ponieważ przechodząc na emeryturę po
rozwiązaniu stosunku pracy z Kopalnią Węgla Kamiennego „S.”, nie rozwiązał
umowy o pracę z drugim pracodawcą (międzyszkolnym ośrodkiem sportowym w K.),
gdzie był dodatkowo zatrudniony od dnia 1 stycznia 1998 r. w niepełnym wymiarze
czasu pracy.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z dnia 24 lutego 2003 r. [...] zmienił zaskarżoną odwołaniem ubezpieczonego
2
decyzję w ten sposób, że ustalił, iż ubezpieczony nie ma obowiązku zwrotu świad-
czenia emerytalnego za okres od dnia 1 października 1999 r. do dnia 18 czerwca
2001 r. i nie ma obowiązku zapłaty odsetek za cały okres sporny. Sąd ustalił, że de-
cyzje w sprawie świadczeń emerytalnych, począwszy od decyzji z dnia 10 listopada
1999 r. (i następne), nie zawierały stosownego pouczenia o konieczności rozwiąza-
nia drugiego stosunku pracy. Pouczenie takie zawierała dopiero decyzja z dnia 27
października 2000 r., którą ubezpieczony bezsprzecznie otrzymał. Oznacza to, że
ubezpieczony w okresie od 27 października 2000 r. do dnia 18 czerwca 2002 r. po-
bierał nienależne świadczenie, ale konieczność zwrotu należy ograniczyć do 12 mie-
sięcy na podstawie art. 138 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych, ponieważ ZUS wiedział o kontynuowaniu dodatkowego za-
trudnienia przez ubezpieczonego i „w żaden sposób nie reagował”.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z dnia 12 stycznia 2005 r. [...] zmienił zaskarżony apelacją ubezpieczonego po-
wyższy wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowi-
cach w pkt 2 oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i zwolnił ubezpieczo-
nego z obowiązku zwrotu emerytury za okres od 19 czerwca 2001 r. do dnia 18
czerwca 2002 r. W ocenie Sądu, pouczenie, o którym mowa w art. 138 ust. 2 ustawy
o emeryturach i rentach, musi być jasne i czytelne. Wymagania tego nie spełniają
pouczenia zawarte w decyzjach Oddziału ZUS, które dotyczyły „rozwiązania stosun-
ku pracy z pracodawcą, na rzecz którego świadczeniobiorca wykonywał zatrudnienie
przed dniem nabycia prawa do emerytury.” Pouczenie to dotyczy pracodawcy „głów-
nego”, u którego świadczeniobiorca pracował na pełnym etacie nabywając uprawnie-
nia emerytalne, a nie zatrudnienia dodatkowego, wykonywanego przeważnie za
wynagrodzeniem niemającym wpływu na prawo do świadczenia, stanowiącym jedy-
nie jego finansowe uzupełnienie. Orzecznictwo sądowe dotyczące przepisu art. 103
ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie
było jednolite do czasu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2004 r., II
UZP 9/04 (OSNP 2005 nr 3, poz. 41). W tej sytuacji należało uznać, że ubezpieczony
nie był prawidłowo pouczony o okolicznościach powodujących zawieszenie prawa do
emerytury, a zatem wypłacone świadczenie nie podlegało zwrotowi w trybie art. 138
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach.
Organ rentowy w kasacji od powyższego wyroku Sądu drugiej instancji zarzu-
cił: 1) naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię przepisu art. 138 ust. 2
3
pkt 2 w związku z art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych, w wyniku której niezasadnie przyjęto, że pomimo zawartego w
decyzji pouczenia o tym, iż prawo do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na
wysokość przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowa-
nego bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego
wykonywał je bezpośrednio przed dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w
decyzji organu rentowego - ubezpieczony nie był pouczony prawidłowo z uwagi na
„zbyt mało konkretne sprecyzowanie, iż dotyczy ono również osób zatrudnionych u
kilku pracodawców”; 2) naruszenie przepisów prawa „formalnego„ , tj. art. 107 § 1 i 2
w związku z art. 124 ustawy „ z dnia 17.12. 1998 r.”, poprzez ustalenie, iż pouczenie
określające prawa i obowiązki adresata decyzji powinny być podawane w określonej
formie. Wskazując na powyższe podstawy, organ rentowy wniósł o uchylenie zaskar-
żonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez
Sąd Apelacyjny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Oczywiście nieusprawiedliwiony jest zarzut naruszenia zaskarżonym wyro-
kiem przepisów postępowania, które skarżący nazywa przepisami prawa formalnego,
a mianowicie przepisów art. 107 § 1 i 2 Kodeksu postępowania administracyjnego.
Należy bowiem wskazać w pierwszej kolejności, że zgodnie z trafnym poglądem wy-
rażonym w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1999 r. (II UKN
468/98, OSNAPiUS - wkładka 1999 nr 12) w postępowaniu przed sądami pracy i
ubezpieczeń społecznych przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego nie
mają zastosowania, a zarzut ich naruszenia przez organ rentowy nie stanowi pod-
stawy kasacyjnej z art. 3931
pkt 2 k.p.c. Ponadto, zawarte w art. 124 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) odesłanie do stosowania
przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego w postępowaniu w sprawach o
świadczenia określone w ustawie, dotyczy wyłącznie postępowania przed organem
rentowym. Następnie, Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę, że dla uznania za
usprawiedliwioną drugiej podstawy kasacyjnej nie wystarcza samo wykazanie naru-
szenia przepisów postępowania, ale nadto wymagane jest, aby skarżący wykazał, że
następstwa stwierdzonych wadliwości postępowania były tego rodzaju lub skali, iż
4
kształtowały one lub współkształtowały treść kwestionowanego w sprawie orzeczenia
(por. np. niepublikowany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN
317/01). Kasacja wniesiona przez organ rentowy oczywiście nie spełnia tych wyma-
gań. Organ rentowy ograniczył się bowiem do sformułowania zarzutu naruszenia
przepisu art. 107 § 1 i 2 k.p.a., natomiast nie uzasadnił, że uchybienie to mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy. Wprawdzie, jak wskazano wyżej, Sąd drugiej instan-
cji nie mógł i nie uchybił temu przepisowi, który nie miał zastosowania w postępowa-
niu przed Sądem, to jednak przypomnienie o przesłankach uznania za usprawiedli-
wioną kasacji opartej na zarzucie naruszenie przepisów postępowania, było w tej
sprawie konieczne.
2. Nie jest trafny zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 138
ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
który stanowi, że za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się
świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub za-
wieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w
części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich
pobierania.
3. Z powyższego przepisu wynika jednoznacznie, że warunkiem uznania
świadczenia za nienależne, jest pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie w
czasie pobierania świadczenia, powoduje utratę prawa do świadczeń. Nie chodzi tu
zatem o pouczenie „o braku prawa do ich pobierania”, jak stanowi powołany wyżej
przepis, bowiem dyspozycja tego przepisu byłaby w istocie trudna do zrealizowania,
gdyby opierać się jedynie na jego wykładni językowej. Według takiej interpretacji or-
gan rentowy byłby obowiązany każdorazowo do ustalania z urzędu czy ubezpieczony
ma prawo do pobierania świadczeń i pouczenia, że ubezpieczony utracił to prawo.
Tymczasem chodzi tu o klasyczne pouczenie, w którym organ rentowy informuje
ubezpieczonego, że utraci prawo do świadczenia, gdy wystąpią okoliczności, które
zgodnie z przepisami prawa spowodują utratę tego prawa (zob. niepublikowany wy-
rok Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2005 r., III UK 63/05).
4. Pouczenie o okolicznościach, których wystąpienie spowoduje brak prawa
do świadczeń, nie może odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenie,
gdyż nie da się przewidzieć, które z okoliczności przewidzianych w licznych przepi-
sach wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy. W takim sensie wystarczające jest
przytoczenie przepisów określających te okoliczności. Jednakże pouczenie musi być
5
na tyle zrozumiałe, aby pobierający świadczenie mógł je odnieść do własnej sytuacji.
Ponieważ pouczenie dotyczy zmian w stanie faktycznym i prawnym w stosunku do
stanu istniejącego w dacie przyznania świadczenia, pobierający świadczenie musi
mieć możność skonfrontowania zmian, jakie zaszły w jego przypadku, z treścią po-
uczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 136/04, OSNP
2005 nr 16, poz. 252).
5. Pouczenie - zgodnie z intuicją językową - zawiera element wyjaśnienia, jed-
nakże nie można pouczeniu przypisywać cech uzasadnienia (prawnego i faktycz-
nego) decyzji, w którym organ rentowy dokonuje wykładni stosownych przepisów.
Celem pouczenia, o którym mowa, nie jest więc wyczerpujące wyjaśnienie sytuacji
prawnej i faktycznej ubezpieczonego, lecz pouczenie o konsekwencjach prawnych
niezastosowania się emeryta do dyspozycji normy prawnej.
6. W pkt VII. 3 decyzji organu rentowego z dnia 27 października 2000 r. nie
tylko nieomal dosłownie przytoczono treść przepisu art. 103 ust. 2a ustawy o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, lecz także zawarto dodatko-
we wyjaśnienie, że przepis ten dotyczy wszystkich osób pobierających emeryturę
bez względu na wiek i datę przyznania emerytury. Należy zatem uznać, że ubezpie-
czony z tym dniem został prawidłowo pouczony o tym, iż jego prawo do emerytury
ulega zawieszeniu lub zmniejszeniu, jeżeli nie rozwiąże stosunku pracy z drugim
pracodawcą (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2003 r., II UK
146/03, OSNP 2004 nr 16, poz. 289). Prowadzi to do wniosku, że ubezpieczony od
dnia 27 października 2000 r. do dnia 18 czerwca 2002 r. pobierał świadczenie nie-
należne, o którym mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach.
7. Konsekwencją uznania bezzasadności podstawy kasacyjnej naruszenia
przepisów postępowania jest konieczność badania zarzutów w zakresie pierwszej z
podstaw kasacyjnych wyłącznie w oparciu o stan faktyczny sprawy będący podstawą
zaskarżonego orzeczenia (por. np. niepublikowany wyrok Sądu Najwyższego z dnia
26 kwietnia 2002 r., III CKN 966/00). W rozpoznawanej sprawie ma to taki między
innymi skutek, że skoro Sąd drugiej instancji w ogóle nie oceniał, a tym samym ani
nie podważył ani nie uznał za własne ustaleń Sądu pierwszej instancji, iż ubezpie-
czony informował wielokrotnie pozwany organ rentowy o „fakcie pracy” w międzysz-
kolnym ośrodku sportowym w Katowicach, a organ rentowy „mimo tego nie reago-
wał”, to w konsekwencji należy uznać za prawidłowy pogląd prawny Sądu pierwszej
instancji, że ma tu zastosowanie przepis art. 138 ust. 4 ustawy, a to oznacza, iż
6
ubezpieczony ma obowiązek zwrotu wypłaconego mu świadczenia emerytalnego
wyłącznie za okres od dnia 19 czerwca 2001 roku do dnia 18 czerwca 2002 r.
8. Rzeczywiście, przepis art. 103 ust. 2a ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych był przedmiotem wątpliwości interpretacyjnych i
ostatecznie Sąd Najwyższy uchwałą z dnia 10 listopada 2004 r., II UZP 9/04 (OSNP
2005 nr 3, poz. 41), a zatem po upływie ponad czterech lat od daty wydania spornej
decyzji z dnia 27 października 2000 r., wyjaśnił przedstawione mu zagadnienie
prawne stwierdzając, że prawo do emerytury ulega zawieszeniu, jeżeli emeryt nie
rozwiąże wszystkich stosunków pracy, w których pozostawał bezpośrednio przed
dniem nabycia prawa do emerytury.
9. W uzasadnieniu tej uchwały stwierdzono między innymi, że „użycie przez
ustawodawcę terminu "pracodawca" w liczbie pojedynczej nie może być rozumiane
jako równoznaczne z ograniczeniem kontynuowania zatrudnienia tylko do jednego
pracodawcy, lecz powinno być odnoszone do wszelkich stosunków pracy kontynu-
owanych przez emeryta po dniu nabycia prawa do emerytury. Dla uniknięcia więc
zawieszenia prawa do emerytury, emeryt powinien rozwiązać wszystkie stosunki
pracy, wiążące go z pracodawcami, u których pozostawał w zatrudnieniu bezpośred-
nio przed dniem nabycia prawa do emerytury, niezależnie od tego, czy do podstawy
wymiaru emerytury przyjęto zarobki od wszystkich, czy też tylko od jednego z praco-
dawców.”
10. Nie można zatem uznać za trafny poglądu Sądu drugiej instancji, że gdyby
w pouczeniu była mowa o pracodawcach, a nie o pracodawcy, to „sprawa byłaby
jasna”, ponieważ błędne zrozumienie prawidłowego pouczenia powinno obciążać
świadczeniobiorcę. Tym bardziej, że takie rozumienie powyższego przepisu, jakie
przestawił Sąd Najwyższy w powyższej uchwale, ma dodatkowe oparcie we wnio-
skowaniu z mniejszego na większe (argumentum a minori ad maius). Jeżeli bowiem
dla realizacji prawa do emerytury (wypłaty emerytury), konieczne jest rozwiązanie
umowy o pracę u pracodawcy, na rzecz którego wykonywana była ona bezpośrednio
przed dniem nabycia prawa do emerytury (zakazane jest kontynuowanie pracy),
ustalonym w decyzji organu rentowego, to tym bardziej konieczne jest rozwiązanie
innych (pozostałych) stosunków pracy łączących zainteresowanego, niewątpliwie
bowiem pracownikowi, który nabył prawo do emerytury przysługuje albo emerytura z
ubezpieczenia społecznego albo - jeżeli nie dojdzie do rozwiązania stosunku pracy -
7
wynagrodzenie z tytułu wykonywanego zatrudnienia (uzasadnienie powołanej wyżej
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2004 r., II UZP 9/04).
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================