Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 29 marca 2006 r.
II PK 163/05
1. Powagę rzeczy osądzonej ma w zasadzie tylko rozstrzygnięcie zawarte
w sentencji wyroku, a nie jego uzasadnienie. Jeżeli jednak sentencja wyroku
nie zawiera wyraźnych granic rozstrzygnięcia, należy dokonać wykładni wy-
roku. Gdy wykładnia wyroku nie daje odpowiednich rezultatów, należy posłu-
żyć się treścią uzasadnienia, a jeśli nie zostało ono sporządzone, sąd orzeka-
jący musi - na podstawie akt sprawy - odtworzyć rozumowanie sądu, który wy-
dał rozstrzygnięcie.
2. Ta sama czynność prawna nie może być równocześnie kwalifikowana
jako pozorna (art. 83 § 1 k.c.) i mająca na celu obejście ustawy (art. 58 § 1 k.c.).
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie: SN Zbigniew Hajn (spra-
wozdawca), SA Zbigniew Korzeniowski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 marca 2006 r. sprawy
z powództwa Wojciecha S. przeciwko Przedsiębiorstwu Produkcji Wód Mineralnych
„K.” Spółce z o.o. z siedzibą w Ł. o wynagrodzenie, na skutek kasacji powoda od wy-
roku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 30 grudnia 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Gdańsku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny w Gdańsku po rozpoznaniu apelacji
powoda Wojciecha S. i pozwanego Przedsiębiorstwa Produkcji Wód Mineralnych „K."
Spółce z o.o. z siedzibą w Ł. (dalej powoływanego, jako PPWM „K.”) od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy: (1) zmienił ten
wyrok w pkt I, II, III, IV, V, VII i IX i powództwo oddalił, (2) zmienił ten wyrok także w
pkt VIII w ten sposób, że nakazał pobrać od powoda na rzecz Skarbu Państwa kasy
2
Sądu Okręgowego w Bydgoszczy kwotę 408,05 zł tytułem poniesionych wydatków,
(3) oddalił apelację powoda i (4) orzekł o kosztach postępowania.
W pozwie z 1 lipca 2002 r. skierowanym przeciwko syndykowi PPWM „K.” po-
wód wniósł pierwotnie o zasądzenie od pozwanego syndyka 12.160 zł tytułem wyna-
grodzenia za pracę za okres od 1 marca 2001 r. do czerwca 2002 r. wraz z odset-
kami. Następnie powód rozszerzył powództwo w ten sposób, że wniósł o zasądzenie
od syndyka: 1) 14.440 zł tytułem wynagrodzenia za czas gotowości do pracy za
okres od 1 marca 2001 r. do 30 września 2002 r., 2) 2.280 zł tytułem odszkodowania
z art. 55 § 11
k.p. w wysokości wynagrodzenia za trzymiesięczny okres wypowiedze-
nia, 3) odsetek ustawowych od powyższych dwóch świadczeń od 1 lipca 2002 r. do
dnia zapłaty, 4) 50.000 zł tytułem „zadośćuczynienia za straty moralne i stres spowo-
dowane uporczywymi, złośliwymi i bezzasadnymi działaniami i zaniechaniami" po-
zwanego syndyka, 5) kosztów konsultacji i pomocy prawnej udzielonych powodowi
oraz zwrotu poniesionych przez niego kosztów.
Po umorzeniu w toku procesu postępowania upadłościowego PPWM „K." i po
odstąpieniu od udziału w niniejszej sprawie syndyka masy upadłości, powód - kieru-
jąc dotychczasowe żądanie przeciwko PPWM „K." - rozszerzył powództwo w ten
sposób, że oprócz wcześniej wskazanych już roszczeń wniósł o zasądzenie od po-
zwanej 14.794,92 zł z ustawowymi odsetkami liczonymi od 28 lutego 2001 r. tytułem
wynagrodzeń za pracę za okres sprzed ogłoszenia jej upadłości, przy czym w kwocie
tej ujęte zostało wynagrodzenie za pracę w wysokości 12.500 zł za miesiące styczeń,
luty, listopad i grudzień 1999 r. oraz za okres od 1 stycznia 2000 r. do 28 lutego 2001
r. (to jest do dnia ogłoszenia upadłości PPWM „K.”), jak również odsetki ustawowe z
tytułu opóźnienia się pozwanego ze spełnieniem tych świadczeń w kwocie 2.294,92
zł skapitalizowane za okresy od dnia wymagalności poszczególnych miesięcznych
wynagrodzeń do 28 lutego 2001 r.
Pozwany syndyk masy upadłości wniósł o oddalenie powództwa w całości.
Sąd Okręgowy w Bydgoszczy wyrokiem z 17 września 2004 r. zasądził od po-
zwanego na rzecz powoda: (I) tytułem wynagrodzenia za pracę za styczeń, luty,
listopad i grudzień 1999 r. oraz za okres od 1 stycznia 2000 r. do 28 lutego 2001 r.
12.500 zł z ustawowymi odsetkami od 1 marca 2001 r., (II) tytułem odsetek ustawo-
wych od roszczenia głównego w kwocie 12.500 zł wskazanego w punkcie I wyroku,
2.294, 92 zł z ustawowymi odsetkami od 2 lipca 2002 r. do dnia zapłaty, (III) 1) 760 zł
tytułem wynagrodzenia za pracę za czerwiec 2001 r. z ustawowymi odsetkami od 1
3
lipca 2001 r. do dnia zapłaty, 2) 760 zł tytułem wynagrodzenia za pracę za lipiec
2001 r. z ustawowymi odsetkami od 1 sierpnia 2001 r. do dnia zapłaty, 3) 318,71 zł
tytułem wynagrodzenia za pracę za okres od 1 sierpnia do 13 sierpnia 2001 r. z
ustawowymi odsetkami od 1 września 2001 r. do dnia zapłaty, (IV) tytułem odszko-
dowania z art. 55 § 11
k.p. 2.280 zł z ustawowymi odsetkami od 10 października
2002 r., (V) ustalił, że strony procesu wiązała umowa o pracę z 1 czerwca 1996 r.
(zmieniona wypowiedzeniem zmieniającym z 1 września 1997 r.) w okresie od 1
czerwca 1996 r. do 9 października 2002 r. Sąd oddalił powództwo w pozostałej czę-
ści.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że 1 czerwca 1996 r. powód oraz PPWM „K.”
podpisali umowę o pracę, na mocy której powód zatrudniony został jako tłumacz ję-
zyka niemieckiego w wymiarze 1/3 etatu. W treści umowy w rubryce odnoszącej się
do wynagrodzenia wpisano „najniższe krajowe obowiązujące w danym miesiącu". W
dniu 1 września 1997 r. w dokumencie o nazwie „wypowiedzenie zmieniające", zmie-
niono z tym dniem wymiar czasu pracy powoda z 1/3 etatu na pełen etat, a pozostałe
warunki umowy pozostały niezmienione.
Zdaniem Sądu istota sporu sprowadzała się do rozstrzygnięcia kwestii kwalifi-
kacji prawnej powyższej umowy o pracę z punktu widzenia jej ważności bądź nie-
ważności. Strona pozwana twierdziła, że umowa ta dotknięta była wadami oświad-
czeń woli stron w postaci ich pozorności. W ocenie Sądu to stanowisko nie znalazło
jednak potwierdzenia w zebranym w postępowaniu dowodowym materiale, a waż-
ność umowy o pracę, z której istnienia powód wywodził znaczną część swoich żą-
dań, potwierdziły zarówno dowody z dokumentów jak i z osobowych środków dowo-
dowych. Między innymi Sąd Okręgowy stwierdził, że czynności ze stosunku pracy
dokonane przez syndyka masy upadłości PPWM „K." pozostawały w wyraźnej
sprzeczności z prezentowanym w toku procesu stanowiskiem co do nieważności
umowy o pracę. Oprócz rozwiązania tej umowy w trybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p., wysta-
wienia powodowi świadectwa pracy oraz zawarcia ugody sądowej potwierdzającej
zatrudnienie w Spółce „K.", syndyk doprowadził też do wypłaty powodowi wynagro-
dzenia za pracę ze środków Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
za marzec, kwiecień i maj 2001 r. W tej sytuacji ani syndyk, ani PPWM „K." nie miały
podstaw do kwestionowania ważności i skuteczności prawnej tej umowy, co potwier-
dził wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w Bydgoszczy z dnia 21 października 2002
r. oddalający powództwo syndyka przeciwko Wojciechowi S. o ustalenie nieważności
4
umowy o pracę z 1 czerwca 1996 r. Wobec tego Sąd Okręgowy wskazał, że przesą-
dzenie kwestii ważności umowy o pracę otworzyło drogę do oceny zasadności do-
chodzonych przez powoda roszczeń.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego złożyły obie strony. Powód domagał
się zmiany tego wyroku w pkt VI i zasądzenia na jego rzecz miesięcznie po 760 zł
poczynając od września 2001 r. do września 2002 r. oraz 441,29 zł za sierpień 2001
r. i 228 zł za październik 2002 r. Ponadto wniósł o zasądzenie 50.000 złotych za
straty moralne i stres wywołany uporczywymi złośliwościami i bezzasadnymi działa-
niami oraz zaniechaniami syndyka. Pozwany wniósł o oddalenie apelacji powoda, a
w swojej apelacji domagał się zmiany wyroku w pkt I, II, III, IV, V, VII, VIII i IX, wno-
sząc o zmianę wyroku i oddalenie powództwa.
Sąd Apelacyjny uznał, że apelacja pozwanej jest uzasadniona. Sąd stwierdził,
że choć skarżąca wprost nie podniosła naruszenia art. 58 § 1 i art. 83 § 1 k.c. w
związku z art. 300 k.p., to z treści apelacji należało taki zarzut wyprowadzić. Pozwa-
na podnosiła bowiem fikcyjność umowy o pracę z 1 czerwca 1996 r. Ten zarzut był
jej podstawowym argumentem w toku postępowania pierwszoinstancyjnego. Stano-
wił on też sprawczy czynnik wytoczenia odrębnej sprawy o ustalenie nieważności
czynności prawnej, w której Sąd Rejonowy w Bydgoszczy wyrokiem z 21 październi-
ka 2002 r. [...] oddalił powództwo nie przeprowadzając żadnego postępowania do-
wodowego na okoliczność ważności wymienionej wyżej umowy o pracę. Na posie-
dzeniu 21 października 2002 r. strony procesu wypowiadały się na temat interesu
prawnego powoda w dochodzeniu takiego roszczenia. Oddalenie powództwa skut-
kuje powagą rzeczy osądzonej, jednak nie można abstrahować od przyczyn powoła-
nego rozstrzygnięcia. Rozważany wyrok Sądu Rejonowego nie zawiera wprawdzie
uzasadnienia, jednakże nie ulega wątpliwości, że przyczyną oddalenia powództwa
nie było ustalenie istnienia ważnej umowy o pracę, lecz brak interesu prawnego w
dochodzeniu takiego żądania na podstawie art. 189 k.p.c., co podnosił, powołując się
na ustne motywy Sądu Rejonowego pełnomocnik pozwanej w odpowiedzi na pozew
w niniejszej sprawie. W tej sytuacji, gdy prawomocnym wyrokiem nie przesądzono o
ważności umowy o pracę, nie ma procesowych przeszkód, aby umowę tę poddać
weryfikacji pod kątem jej zgodności z przepisami prawa i zbadać rzeczywisty zamiar
stron umowy i cel jakiemu miała ona służyć, a także ocenić, czy miała ona typowe
cechy stosunku pracy (art. 366 k.p.c. a contrario). W sprawie [...] przedmiot rozstrzy-
gnięcia w związku z podstawą sporu stanowił brak interesu prawanego w docho-
5
dzeniu ustalenia nieważności umowy o pracę, co implikowało brak merytorycznego
orzeczenia Sądu co do ważności kwestionowanego stosunku prawnego.
Sąd Apelacyjny zgodził się zarzutami zawartymi w apelacji pozwanej, że Sąd
pierwszej instancji nienależycie rozważył zebrany w prawie materiał dowodowy,
pewne fragmenty tego materiału pominął, w wyniku czego dokonał błędnych ustaleń
faktycznych i niewłaściwie zastosował przepisy prawa (Kodeksu pracy), które nie
miały zastosowania do pozornej, zawartej w celu obejścia prawa, a także pozbawio-
nej typowych cech pracowniczego stosunku prawnego, umowy o pracę. Następnie, w
wyniku obszernych rozważań, Sąd uznał, że umowa o pracę z powodem (osobą nie-
pełnosprawną) została zawarta wyłącznie w celu utrzymania w zakładzie pracy
współczynnika niepełnosprawności zatrudnionych i jest nieważna z mocy art. 58 § 1
k.c. w związku z art.300 k.p., ponieważ służyła obejściu przepisów prawa. Umowa ta
była także pozorna, jako spisana w celu stworzenia fikcji zatrudnienia w sytuacji, gdy
powód - jak sam przyznał - nie stawiał się do pracy i wręcz powoływał się na to, że
umówił się, że do pracy nie będzie przychodził. Wobec ustalenia, że rozpatrywana
umowa o pracę była z mocy ustawy nieważna, apelacja pozwanej podlegała
uwzględnieniu w całości. Dlatego należało zmienić i oddalić powództwo w części
orzeczenia o obowiązku żądania zapłaty wynagrodzenia ze stosunku pracy i zapłaty
odszkodowania. Wyrok podlegał także zmianie w pkt V orzekającym ponad żądanie
powoda o związaniu stron procesu umową o pracę. W tej sytuacji podlegała też od-
daleniu apelacja powoda.
W skardze kasacyjnej powód zaskarżył powyższy wyrok w całości wnosząc o
jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyj-
nemu. Skargę oparto na podstawach naruszenia przepisów postępowania i przepi-
sów prawa materialnego. Odnośnie do przepisów postępowania skarżący podniósł
zarzuty naruszenia art. 366 w związku z art. 365 § 1 k.p.c., polegającego na niewła-
ściwej ocenie prawnej skutków prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego w Byd-
goszczy z 21 października 2002 r., art. 233 § 1 i art. 328 § 2 w związku z art. 233 § 1
k.p.c. oraz art. 4771
§ 11
k.p.c. W zakresie prawa materialnego wskazano zarzuty
naruszenia art. 58 § 1 i art. 83 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p., przez niewłaściwe
ich zastosowanie i błędną wykładnię, art. 22 § 1, art. 29 § 1, art. 30 § 1 pkt 3, art. 55
§ 11
, art. 81 § 1, art. 84, art. 94 pkt 5 i 9a, art. 97 § 1 i art. 99 § 1 k.p., przez ich wa-
dliwą interpretację, a także art. 23 i art. 444 k.c. w związku z art. 300 i art. 111
k.p.
6
Uzasadniając zarzut naruszenia art. 366 w związku z art. 365 § 1 k.p.c. peł-
nomocnik powoda podkreślił, że Sąd Rejonowy w Bydgoszczy wyrokiem z 21 paź-
dziernika 2002 r. [...] prawomocnie oddalił powództwo syndyka PPWM „K." o ustale-
nie, że umowa o pracę zawarta między pozwanym w tamtej sprawie Wojciechem S.
a upadłym PPWM „K." Sp. z o.o. jest nieważna z uwagi na pozorność czynności
prawnej. Tożsamość podstawy faktycznej i prawnej tego rozstrzygnięcia oraz iden-
tyczność stron w procesie zakończonym prawomocnym wyrokiem (art. 366 k.p.c. )
prowadzi do dwóch wniosków. Po pierwsze, Sąd Apelacyjny w Gdańsku był z mocy
art. 365 k.p.c. związany wynikiem rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego w Bydgoszczy,
oddalającego powództwo syndyka o ustalenie nieważności umowy o pracę z powo-
dem, jako umowy pozornej. Po drugie, należy w tej sytuacji proceduralnej rozważyć,
czy z uwagi na konsekwencje wynikające z art. 365 i 366 k.p.c. postępowanie przed
Sądem Apelacyjnym, które w istocie doprowadziło do odwrócenia skutków wyroku w
sprawie [...] nie jest dotknięte nieważnością postępowania zgodnie z art. 379 pkt 3
k.p.c. Z kolei w odniesieniu do zarzutów naruszenia art. 58 § 1, 83 § 1 k.c. w związku
z art. 300 k.p. skarżący zauważył między innymi, że pozorność czynności prawnej i
nieważność czynności prawnej mającej na celu obejście ustawy są dwiema różnymi
instytucjami prawnymi. Przy ustalaniu pozorności czynności prawnej sąd powinien
ustalić, jaka czynność była czynnością ukrytą. Zarówno działania pozorne, jak i za-
warcie umowy w celu obejścia prawa wymagają świadomego działania obu stron
składających oświadczenia woli. Zakwalifikowanie czynności prawnej jako dokonanej
dla pozoru wymaga wyjaśnienia i ustalenia, która ze stron złożyła oświadczenie woli
dla pozoru oraz jaka czynność prawna została pod pozorem umowy o pracę ukryta i
ewentualnie, czy ta ukryta umowa jest prawnie skuteczna. Z kolei zakwalifikowanie
czynności jako zmierzającej do obejścia ustawy wymaga wyjaśnienia i ustalenia, ja-
kie przepisy prawa strony lub strona zamierzały obejść przez dokonanie czynności
zawarcia umowy o pracę i czy miały taki zamiar. Sąd Apelacyjny nie dokonał takich
ustaleń, a są one konieczne dla prawidłowego zastosowania w sprawie art. 58 § 1 i
art. 83 § 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nieuzasadniony okazał się najdalej idący zarzut nieważności postępowania,
wywodzony przez skarżącego z art. 379 pkt 3 k.p.c. w związku z podnoszonym w
7
skardze naruszeniem przez Sąd Apelacyjny art. 366 w związku z art. 365 § 1 k.p.c.
Należy zauważyć, że sentencja wyroku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z 21 paź-
dziernika 2002 r. [...] „w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości Przedsię-
biorstwa Produkcji Wód Mineralnych „K.” Spółka z o.o. w Ł. przeciwko Wojciechowi
S. o ustalenie” brzmiała: „oddala powództwo”. Wyrok nie został uzasadniony na pi-
śmie. Z przytoczonej sentencji nie wynika, czy jej treść („oddalenie powództwa”) jest
rezultatem stwierdzenia istnienia stosunku pracy powoda, czy oddalenie powództwa
nastąpiło z innych przyczyn, wobec czego sentencja nie ma związku ze stwierdze-
niem istnienia lub nieistnienia stosunku pracy. W świetle orzecznictwa Sądu Najwyż-
szego powagę rzeczy osądzonej ma w zasadzie tylko rozstrzygnięcie zawarte w
sentencji wyroku, a nie uzasadnienie (por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z 17
września 1957 r.,1 CO 20/57, OSPiKA 1958 nr 10, poz. 261 oraz orzeczenie Sądu
Najwyższego z 15 marca 2002 r., II CKN 1415/00, niepublikowane). Jeżeli jednak
sentencja wyroku nie zawiera wyraźnych granic rozstrzygnięcia, aby ustalić granice
powagi rzeczy osądzonej należy w pierwszej kolejności dokonać wykładni wyroku
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z 25 lutego 1998 r., II UKN 594/97,
OSNAPiUS 1999 nr 1, poz. 37). Następnie należy się posłużyć treścią uzasadnienia
(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 17 marca 1950 r., Wa. C. 339/49, OSN 1951
nr II, poz. 65), a jeśli nie zostało ono sporządzone, sąd orzekający musi sam - na
podstawie akt sprawy - odtworzyć rozumowanie sądu, który wydał badane rozstrzy-
gnięcie (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 18 czerwca 1955 r., 3 CR 100/54,
OSN 1956 nr 4, poz. 100).
W ocenie Sądu Najwyższego wykładnia sentencji wyroku Sądu Rejonowego w
Bydgoszczy dokonana przez Sąd Apelacyjny została przeprowadzona prawidłowo i
zgodnie z przytoczonym wyżej orzecznictwem Sądu Najwyższego w tej materii. Z
uzasadnienia zaskarżonego wyroku wyraźnie wynika, że Sąd Apelacyjny dokonał
wykładni rozpatrywanego wyroku Sądu Rejonowego na podstawie akt sprawy. W
szczególności na tej podstawie Sąd Apelacyjny stwierdził, że Sąd Rejonowy nie
przeprowadził żadnego postępowania dowodowego na okoliczność ważności umowy
o pracę z 1 czerwca 1996 r. łączącej powoda z pozwaną, a na posiedzeniu w dniu 21
października 2002 r. strony procesu wypowiadały się na temat interesu prawnego
powódki w dochodzeniu takiego roszczenia. Na tej podstawie Sąd Apelacyjny do-
szedł do wniosku, że przyczyną oddalenia powództwa nie było ustalenie istnienia
ważnej umowy o pracę, lecz brak interesu prawnego w dochodzeniu takiego żądania
8
na podstawie art. 189 k.p.c. Sąd wskazał też, że wniosek ten znajduje potwierdzenie
w odpowiedzi na pozew w niniejszej sprawie, w której powołano się na ustne motywy
wyroku Sądu Rejonowego. Wobec tego nieusprawiedliwione jest twierdzenie pełno-
mocnika skarżącego, że ustalenie Sądu Apelacyjnego dotyczące treści wyroku Sądu
Rejonowego w Bydgoszczy jest „dowolną spekulacją opartą wyłącznie na oświad-
czeniu pełnomocnika pozwanego, stanowiącego własną relację uzasadnienia ustne-
go tamtego wyroku”. Z tych względów zarzut naruszenia art. 366 w związku z art.
365 § 1 k.p.c. i związany z tym zarzut nieważności postępowania okazał się bezpod-
stawny.
Trafny natomiast okazał się zarzut naruszenia art. 58 § 1 i art. 83 § 1 k.c. w
związku z art. 300 k.p. Punktem ciężkości sporu jest kwestia ważności umowy o
pracę. W tym zakresie istotnie niejasne jest, na jakiej podstawie Sąd Apelacyjny
uznał, że umowa ta była nieważna. W szczególności Sąd Apelacyjny stwierdził, że
Sąd pierwszej instancji „niewłaściwie zastosował przepisy prawa - Kodeksu pracy,
które nie miały zastosowania do stosunku prawnego pod postacią pozornej i zdziała-
nej w celu obejścia prawa umowy o pracę” [...]. W innym miejscu Sąd Apelacyjny
stwierdził, że „umowa o pracę z inwalidą (osobą niepełnosprawną) zawarta wyłącznie
w celu utrzymania w zakładzie pracy współczynnika niepełnosprawności zatrudnio-
nych jako służąca obejściu przepisów prawa z mocy art. 58 § 1 k.c. w związku z
art.300 k.p. jest nieważna. Ta konkretna umowa była także umową pozorną, spisaną
w celu stworzenia fikcji zatrudnienia w sytuacji, gdy powód - jak sam przyznał - nie
stawiał się do pracy, wręcz powoływał się na to, że tak właśnie się umówił, że do
pracy nie będzie przychodził.” Stwierdzenia te świadczą o uznaniu przez Sąd, że
umowa o pracę zawarta przez powoda była nieważna zarówno na podstawie art. 58
§ 1 k.c., jak i art. 83 § 1 k.c. Stanowisko to jest oczywiście nietrafne. Czynnością
prawną podjętą w celu obejścia ustawy jest czynność, wprawdzie nieobjęta zakazem
prawnym, ale przedsięwzięta w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo
(System Prawa Prywatnego, tom 2, pod redakcją Z. Radwańskiego, Warszawa 2002,
s. 227-228). Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 25 listopada 2004 r., (I PK
42/04, OSNP 2005 nr 14, poz. 209), stwierdził, że „czynności mające na celu obej-
ście ustawy (in fraudem legis) zawierają jedynie pozór zgodności z ustawą. Czyn-
ność prawna mająca na celu obejście ustawy polega na takim ukształtowaniu jej
treści, która z punktu widzenia formalnego (pozornie) nie sprzeciwia się ustawie, ale
w rzeczywistości (w znaczeniu materialnym) zmierza do zrealizowania celu, którego
9
osiągnięcie jest przez nią zakazane. Chodzi tu zatem o wywołanie skutku sprzecz-
nego z prawem.” (podobnie uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 25 stycznia
2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005 nr 15, poz. 235). Ujmując sprawę z pewnym
uproszczeniem należy stwierdzić, że obejście ustawy to zachowanie podmiotu
prawa, który napotykając prawny zakaz dokonania określonej czynności prawnej „ob-
chodzi” go w ten sposób, że dokonuje innej niezakazanej formalnie czynności w celu
osiągnięcia skutku związanego z czynnością zakazaną, a tym samym sprzecznego z
prawem (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 9 sierpnia 2005 r., III UK 89/05 - dotąd nie-
publikowany - i tam powołane orzeczenia i poglądy doktryny). Natomiast art. 83 k.c.
charakteryzuje czynność prawną pozorną przez wskazanie trzech jej elementów,
które muszą wystąpić łącznie: oświadczenie woli musi być złożone tylko dla pozoru,
oświadczenie woli musi być złożone drugiej stronie, adresat oświadczenia woli musi
zgadzać się na dokonanie czynności prawnej jedynie dla pozoru. Złożenie oświad-
czenia woli dla pozoru oznacza, że osoba oświadczająca wolę w każdym wypadku
nie chce, aby powstały skutki prawne, jakie zwykle prawo łączy ze składanym przez
nią oświadczeniem. Brak zamiaru wywołania skutków prawnych oznacza, że osoba
składająca oświadczenie woli albo nie chce w ogóle wywołać żadnych skutków
prawnych, albo też chce wywołać inne, niż wynikałoby ze złożonego przez nią
oświadczenia woli (por. wyrok Sądu Najwyższego z 14 marca 2001 r., II UKN 258/00,
OSNAPiUS 2002 nr 21, poz. 527). Czynność zmierzająca do obejścia prawa nie
może zatem być jednocześnie czynnością pozorną z tego choćby względu, że pierw-
sza zostaje rzeczywiście dokonana, druga zaś jest jedynie symulowana (por. wyrok
NSA w Warszawie z 16 września 2004 r., FSK 488/04, Monitor Podatkowy 2005 nr 3,
poz. 43). Przepis art. 83 k.c. i art. 58 § 1 k.c. stanowią odrębne, samodzielne i wyklu-
czające się wzajemnie podstawy nieważności czynności prawnej. Czynność pozorna
jest zawsze nieważna. Niekiedy ważna może być w świetle art. 83 § 1 zdanie 2 k.c.
czynność ukryta. Dopiero wówczas jest możliwe badanie jej treści i celu w świetle
kryteriów wyrażonych w art. 58 k.c. Nie jest więc możliwe obejście prawa poprzez
dokonanie czynności prawnej pozornej (zob. np.: W. Wąsowicz; Obejście prawa jako
przyczyna nieważności czynności prawnej, Kwartalnik Prawa Prywatnego 1999 nr 1,
s. 69).
Uznanie nieważności umowy o pracę powoda stanowi istotę i podstawową
tezę zaskarżonego wyroku. Niestety Sąd nie wniknął w istotę pojęcia obejścia prawa
w świetle art. 58 § 1 k.c. i pojęcia pozornej czynności prawnej w rozumieniu art. 83
10
k.c., posługując się tymi pojęciami w sposób intuicyjny, czy też potoczny. W tej sy-
tuacji, wobec zasadniczej odmienności tych instytucji prawnych, uznanie nieważności
umowy o pracę powoda na obu tych podstawach jest zasadniczo błędne. Nie może
też być poprawny wywód dotyczący okoliczności faktycznych uzasadniających tezę o
nieważności umowy, któremu jest poświęcone prawie całe uzasadnienie. Nie może
być prawidłowa subsumcja tego samego stanu faktycznego do norm prawnych, re-
gulujących instytucje prawne, które, jak obejście prawa i pozorność czynności praw-
nej, nie mogą w tym samym stanie faktycznym jednocześnie występować.
Stwierdzone powyżej naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 58 § 1 i art. 83 § 1
k.c. w związku z art. 300 k.p. uniemożliwia Sądowi Najwyższemu ocenę trafności
uznania, czy umowa o pracę łącząca powoda i pozwaną była ważna. W tym stanie
rzeczy rozważanie dalszych zarzutów skargi kasacyjnej, które mają sens jedynie w
razie uznania ważności tej umowy, mija się z celem.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art. 108
§ 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================