Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 16 maja 2006 r.
III UK 21/06
Składkowe okresy ubezpieczenia duchownych, w których byli oni usta-
wowo zwolnieni z obowiązku opłacania składek na podstawie art. 30 ust. 4
ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym duchownych (Dz.U.
Nr 29, poz. 156 ze zm.), przypadające do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), przy ustaleniu wartości
kapitału początkowego należało traktować jak okresy, za które zostały opła-
cone składki (art. 173 ust. 3 w związku z art. 174 ust. 2 tej ustawy).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn,
Zbigniew Myszka (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 maja
2006 r. sprawy z odwołania Mieczysława K. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w L. o wysokość kapitału początkowego, na skutek skargi kasa-
cyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 19 paź-
dziernika 2005 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z
dnia 19 października 2005 r. oddalił apelację pozwanego Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziału w L. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Siedlcach z dnia 12 października 2004 r., zmieniającego decyzję Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w L. z dnia 22 stycznia 2004 r. w ten spo-
sób, że ustalił wysokość kapitału początkowego ubezpieczonego Mieczysława K. na
dzień 1 stycznia 1999 r. w kwocie 49.117,09 zł, a także zasądził od organu rentowe-
go na rzecz ubezpieczonego kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów procesu.
2
W sprawie tej ustalono, że ubezpieczony Mieczysław K. (urodzony 6 grudnia
1960 r.) od dnia 16 czerwca 1984 r. jest duchownym. Z dniem 1 lipca 1989 r. został
zgłoszony do ubezpieczenia społecznego jako ksiądz diecezjalny. Za okres od dnia 1
lipca 1989 r. do dnia 30 czerwca 1990 r. zostały opłacane składki na jego ubezpie-
czenie społeczne od podstawy wymiaru wynoszącej 127.416,00 starych złotych za
rok 1989 i od podstawy wymiaru 311.817,00 starych złotych za rok 1990.
Od dnia 1 lipca 1990 r. ubezpieczony przebywa na misjach i od tej daty nie są
już opłacane składki na ubezpieczenie społeczne. Decyzją z dnia 22 stycznia 2004 r.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w L. określił wielkość kapitału początko-
wego ubezpieczonego w dniu 1 stycznia 1999 r. w kwocie 34.825,67 zł.
W tak ustalonych okolicznościach sprawy Sąd Okręgowy uznał, że wykładni
przepisu art. 15 ust. 8 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353
ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach i rentach lub ustawa) należy
dokonywać w zestawieniu z przepisami ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpiecze-
niu społecznym duchownych (Dz.U. Nr 29, poz. 156 ze zm., powoływanej jako
ustawa o ubezpieczeniu duchownych), która w art. 30 ust. 4 stanowiła, że za okres
pobytu ubezpieczonego na misjach jest on zwolniony z obowiązku zapłaty składki na
ubezpieczenie. Z art. 21 ust. 2 i 2 tej ustawy wynika, że okresem ubezpieczenia jest
również czas, w którym istniało zwolnienie ubezpieczonego od obowiązku zapłaty
składki, tj. okres przebywania duchownych na misjach. Skoro podstawa wymiaru
emerytury lub renty dla duchownego jest odniesiona do zryczałtowanej podstawy
wymiaru składek z ostatniego miesiąca ubezpieczenia (art. 22 ust. 1 ustawy o ubez-
pieczeniu duchownych), to ten sposób określenia podstawy wymiaru emerytury doty-
czy zarówno duchownych opłacających składki na ubezpieczenie, jak również du-
chownych zwolnionych przez ustawodawcę z takiego obowiązku. Za taką interpreta-
cją przemawia, zdaniem Sądu pierwszej instancji, również wykładnia celowościowa,
uwzględniająca specyfikę pobytu na misjach, którego istotą jest nieodpłatna działal-
ność duszpasterska, związana niejednokrotnie koniecznością ponoszenia zwiększo-
nych wydatków - w stosunku do duchownych niebędących na misjach. Zwolnienie z
obowiązku zapłaty składki na ubezpieczenie społeczne zapewniało misjonarzom taką
samą ochronę ubezpieczeniową, z jakiej korzysta duchowny niebędący misjonarzem.
Ponadto Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że wskutek wyjazdu na misję ubezpieczony
nie stracił statusu księdza diecezjalnego, wobec czego ustalając podstawę wymiaru
3
kapitału początkowego należało uwzględnić zryczałtowaną podstawę wymiaru
składki dla księży diecezjalnych, przewidzianą w art. 28 ust. 1 pkt 2 ustawy o ubez-
pieczeniu duchowych w wysokości 40% „początkowego” wynagrodzenia w gospo-
darce uspołecznionej z roku poprzedniego.
Wykładnię taką podtrzymał Sąd Apelacyjny, który dodatkowo wskazał, że
zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 3 b ustawy o emeryturach i rentach, okresami składkowymi
są okresy przebywania duchownych na misjach przypadające po dniu 14 listopada
1991 r. do dnia wejścia w życie ustawy rentowej. Skoro do tej daty czas przebywania
duchownego na misjach był okresem ubezpieczenia (art. 21 ust. 2 pkt 4 ustawy o
ubezpieczeniu duchownych), to okres przebywania na misjach ubezpieczonego od
dnia 1 lipca 1990 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. jest okresem składkowym, pomimo
braku opłacenia składek. Sąd Apelacyjny uznał też, że przepis art. 173 ust. 1 ustawy
o emeryturach i rentach obejmuje nie tylko ubezpieczonych, którzy sami opłacili
składki na ubezpieczenie lub za których składki te uściślili ich płatnicy, ale także
ubezpieczonych, których ustawodawca zwolnił od obowiązku zapłaty składki przed
dniem 1 stycznia 1999 r. Za taką interpretacją przemawia zarówno wykładnia syste-
mowa, jak i celowościowa. Ponadto art. 174 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach
wyraźnie odsyła do okresów składkowych, wobec czego każdy okres składkowy
podlega zaliczeniu przy ustalaniu kapitału początkowego. Oznacza to, że okres po-
bytu ubezpieczonego na misjach do dnia 31 grudnia 1999 r. podlegał zaliczeniu i
uwzględnieniu przy wyliczeniu kapitału początkowego. Sąd Apelacyjny podkreślił
przy tym, że zwolnienie z obowiązku zapłaty składek na ubezpieczenie duchownych
przebywających na misjach nie ma żadnego wpływu na prawa duchownych niebędą-
cych misjonarzami. Brak dochodów duchownych przebywających na misjach uza-
sadniał zwolnienie ich z obowiązku zapłaty składek na ubezpieczenie, gdyż rozwią-
zanie przeciwne byłoby równoznaczne z wyłączeniem tej grupy osób z ubezpiecza-
nia. Ponadto ubezpieczony, będący przed wyjazdem na misję księdzem diecezjal-
nym, nie utracił tego statusu prawnego, tym samym możliwe było obliczenie kapitału
początkowego misjonarza tak, jak dla każdego innego księdza diecezjalnego.
W skardze kasacyjnej organ rentowy podniósł zarzut oczywistego naruszenia
prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 174 ust. 3 w związku z art.15 ust. 8
ustawy o emeryturach i rentach wskutek uznania, że „przy ustalaniu podstawy wy-
miaru kapitału początkowego duchownego podlega uwzględnieniu przeciętna pod-
stawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne za okres przebywania na mi-
4
sjach, pomimo braku opłaconej składki na ubezpieczenie społeczne wobec ustawo-
wego zwolnienia z jej opłacania za ten okres”. Takie stanowisko jest, zdaniem skar-
żącego, nieuzasadnione, ponieważ do ustalenia podstawy wymiaru kapitału począt-
kowego mogą być przyjęte tylko te dochody, od których faktycznie została odprowa-
dzona składka na ubezpieczenie społeczne zgodnie z obowiązującymi przepisami
lub istniał obowiązek jej odprowadzenia. „Treść normy prawnej zawarta w art. 174
ust. 1 w związku z art. 53 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, wykluczała w oko-
licznościach sprawy uwzględnienie w podstawie wymiaru kapitału początkowego,
przeciętnej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne za okres prze-
bywania duchownego na misjach jako tzw. fikcyjnego okresu składkowego bez opła-
conej składki na ubezpieczenie społeczne, gdyż nawet ewentualny przychód za ten
okres nie podlega obowiązkowi oskładkowania”. Również z art. 15 ust. 1 powołanej
ustawy wynika jednoznacznie, że podstawę wymiaru hipotetycznej emerytury stano-
wi ustalona w sposób określony w ust. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na
ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego. Odmienne sta-
nowisko Sądu Apelacyjnego wynika z jego „własnej rozszerzającej i błędnej wy-
kładni” przepisów art. 174 ust. 3 w związku z art. 15 ust. 8 ustawy o emeryturach i
rentach. Jest to sprzeczne z literalnym brzmieniem tego ostatniego przepisu, a Sądy
wyliczyły wysokość kapitału początkowego ubezpieczonego z uwzględnieniem pod-
stawy wymiaru składek za okres przebywania duchownego na misjach, ustalonej w
oparciu o zryczałtowaną podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne du-
chownych dla księży diecezjalnych. W konsekwencji Sądy przyjęły przeciętną pod-
stawę wymiaru składek z okresu niepodlegającego obowiązkowi odprowadzania
składek na ubezpieczenie społeczne duchownych, z uwagi na ustawowe zwolnienie
z opłacania składek za ten okres na podstawie przepisu art. 30 ust. 4 ustawy o ubez-
pieczeniu duchownych. Tymczasem, zdaniem skarżącego, przy ustalaniu podstawy
wymiaru kapitału początkowego niedopuszczalne było uwzględnienie okresu prze-
bywania ubezpieczonego na misjach, ponieważ cel i funkcje systemu powszechnego
ubezpieczenia emerytalnego są powiązane z opłacaniem składek, co warunkuje na-
bycie prawa do świadczeń oraz ma istotny wpływ na ich wysokość. Liberalizacja
zasady wzajemności składki i świadczenia ma charakter wyjątkowy i powinna być
dokonywana zgodnie „z regułą ścisłego interpretowania wyjątków”.
Skarżący powołał się na analogiczną sytuację prawną dotyczącą okresów za-
liczonych do okresów składkowych, bez opłaconej składki na ubezpieczenie społecz-
5
ne, w której ustawodawca dopuścił w przypadku osób odbywających służbę wojsko-
wą możliwość przyjęcia okresu faktycznego ubezpieczenia dla ustalenia podstawy
wymiaru kapitału początkowego zgodnie z zasadami określonymi w art. 174 ust. 3 w
związku z art. 17 ust. 1 i 3 ustawy o emeryturach i rentach. Ponadto Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 13 maja 2004 r., III UZP 11/03 (OSNP 2004 nr 16, poz. 287), wska-
zał, iż nawet przyjęcie okresu faktycznego ubezpieczenia dla ustalenia podstawy
wymiaru kapitału początkowego, zgodnie z zasadami określonymi w art. 17 ust. 1 lub
3 tej ustawy, może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy podstawy tej nie można obli-
czyć na zasadach przewidzianych w art. 174 ust. 3 w związku z art. 15 i 16 tej
ustawy. Skarżący twierdził ponadto, że pogląd Sądu Apelacyjnego jakoby podstawa
wymiaru składki za okres pobytu na misjach powinna być ustalana tak jak dla księ-
dza diecezjalnego, gdyż ubezpieczony nie utracił tego statusu wskutek wyjazdu na
misje, jest nie do zaakceptowania w świetle przepisów ustawy o emeryturach i ren-
tach, jak również sprzeczny „z faktyczną podstawą oskładkowania, ponieważ w okre-
sie pobytu na misjach, ubezpieczony nie pełnił posługi księdza diecezjalnego”. Zali-
czenie przez ustawodawcę do okresów składkowych, choć bez opłaconej składki na
ubezpieczenie społeczne, okresu przebywania duchownych na misjach, jest wyra-
zem swoistego uprzywilejowania tej grupy ubezpieczonych, jednakże tylko w zakre-
sie stażu ubezpieczeniowego. Równocześnie w podstawie wymiaru świadczenia
mogą być uwzględnione tylko takie wynagrodzenia lub dochody, od których składki
na ubezpieczenie społeczne zostały odprowadzone zgodnie z obowiązującymi prze-
pisami prawa.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania
ubezpieczonego od decyzji organu rentowego ustalającej wartość kapitału począt-
kowego w kwocie 34.825,67 zł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw prawnych. Zgodnie z
art. 173 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach, wartość kapitału początkowego ustala
się na dzień wejścia w życie tej ustawy, tj. na datę 1 stycznia 1999 r., co już niejako a
priori wywołuje potrzebę uwzględnienia wcześniejszych (poprzednich) regulacji
prawnych dotyczących zasad zaliczania okresów ubezpieczenia uznanych przez
ustawodawcę za okresy składkowe. Stosownie bowiem do art. 174 ust. 2 ustawy,
6
przy ustalaniu kapitału początkowego przyjmuje się przebyte przed dniem wejścia w
życie ustawy okresy składkowe, o których mowa w jej art. 6, który w ust. 1 pkt 3 sta-
nowi, że okresami składkowymi są: a) okresy pozostawania duchownymi przed
dniem 1 lipca 1989 r., pod warunkiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
za cały okres podlegania temu ubezpieczeniu, a także b) okresy przebywania du-
chownych na misjach oraz okresy prowadzenia przez duchownych działalności
duszpasterskiej wśród Polonii, przypadające po dniu 14 listopada 1991 r., do dnia
wejścia w życie ustawy. Podobnie z art. 6 ust. 2 pkt 16 wynika, że za okresy skład-
kowe uważa się również przypadające przed dniem 15 listopada 1991 r. okresy
ubezpieczenia społecznego duchownych na obszarze Państwa Polskiego, za które
opłacono składkę na to ubezpieczenie lub w których występowało zwolnienie od
opłacania składki. Z powyższych unormowań łącznie wynika, że wartość kapitału
początkowego ustala się na datę wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach z
uwzględnieniem zasad podlegania ubezpieczeniu społecznemu duchownych, które
zostało wprowadzone ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o ubezpieczeniu społecznym
duchownych. Ustawa ta uznawała za okres ubezpieczenia miesiące kalendarzowe,
za które ubezpieczony opłacił składki na ubezpieczenie lub w których nastąpiło zwol-
nienie od opłacania składek (art. 21 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu duchownych).
Zgodnie z art. 30 ust. 4 tej ustawy, zwolnienie z opłacania składek na ubezpieczenie
społeczne duchownych następowało, między innymi, za okresy przebywania na mi-
sjach.
Istotne jest zatem to, że przed wejściem w życie ustawy o emeryturach i ren-
tach, okresy zwolnienia z opłacania składek na ubezpieczenie społeczne duchow-
nych jako okresy zaliczone do okresów tego ubezpieczenia podlegały uwzględnieniu
przy ustalaniu zarówno prawa, jak i wysokości świadczeń emerytalno-rentowych na
podstawie art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emery-
tur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 104, poz. 450). Oznaczało to, że ustawodawca traktował okresy ustawo-
wego zwolnienia z obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne tak jak
okresy składkowe nie tylko przy ustalaniu prawa i stażu ubezpieczeniowego, ale
także przy obliczaniu wysokości należnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
W konsekwencji, okresy ustawowego zwolnienia duchownych przebywających na
misjach z obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w składkowym
okresie ubezpieczenia przed wejściem w życie ustawy o emeryturach i rentach były z
7
mocy samego prawa (ipso iure) uznawane za okresy opłacenia składek w należnej
wysokości, ponieważ były one uwzględniane zarówno do składkowego stażu ubez-
pieczeniowego przy ustalaniu prawa, jak i wysokości świadczeń z ubezpieczenia
społecznego.
Przedstawione reguły: podlegania ubezpieczeniu społecznemu duchownych,
obowiązku opłacania składek na to ubezpieczenie oraz ustawowego zwolnienia z
opłacania składek w okresach, między innymi, przebywania duchownych na misjach
nie zostały zniesione przez ustawę o emeryturach i rentach, która w art. 6 ust. 1 pkt 3
nadal uznaje za składkowe okresy ubezpieczenia - okresy zaliczone do okresów
ubezpieczenia społecznego duchownych, w tym okresy przebywania duchownych na
misjach przypadające do dnia wejścia w życie ustawy. Prowadzi to do wyrażenia po-
glądu, że składkowe okresy ubezpieczenia duchownych przebywających ma misjach,
w których występowało ustawowe zwolnienie z opłacania składek na ubezpieczenie
społeczne duchownych (art. 30 ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu duchownych), przypa-
dające do dnia wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach należało traktować
jak okresy, za które zostały opłacone składki na dzień wejścia w życie tej ustawy przy
ustaleniu wartości kapitału początkowego (art. 173 ust. 3 w związku z art. 174 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach). Oznacza to, że w stosunku do duchownych usta-
wowo zwolnionych z obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne
przed dniem wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach, wprowadzona tym ak-
tem prawnym zasada wzajemności składki i świadczenia nie ma w żadnym razie
wstecznego oddziaływania normatywnego. Odmienna interpretacja prowadziłaby do
podważenia instytucji ustawowego zwolnienia duchownych z opłacania składek na to
ubezpieczenie, które jako zaliczone do okresów ubezpieczenia były uwzględniane
zarówno przy ustalaniu prawa, jak i wysokości świadczeń z ubezpieczenia społecz-
nego. Taka wadliwa koncepcja prezentowana w skardze kasacyjnej powodowałaby
niedopuszczalne pokrzywdzenie ubezpieczonych, którzy z woli ustawodawcy byli
zwolnieni z obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, nie tracąc
tych okresów przy ustalaniu zarówno prawa, stażu ubezpieczeniowego, jak i wyso-
kości świadczeń emerytalno-rentowych.
Powyższe rozważania doprowadziły do akceptacji stanowiska zawartego w
zaskarżonym wyroku, że prawidłowa wykładnia art. 174 ust. 3 w związku z art. 15
ust. 8 ustawy o emeryturach i rentach powinna uwzględniać zasady podlegania
ubezpieczeniu społecznemu duchownych obowiązujące nie tylko pod rządem ustawy
8
o emeryturach i rentach, ale także przed dniem jej wejścia w życie, a składkowe
okresy ubezpieczenia duchownych, w których byli oni zwolnieni z obowiązku opłaca-
nia składek na to ubezpieczenie, podlegały zaliczeniu przy ustalaniu wartości kapi-
tału początkowego (art. 173 ust. 1 w związku z art. 174 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach), co następowało na dzień wejścia w życie tej ustawy z uwzględnieniem zry-
czałtowanych podstaw wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne duchownych
(określonych w art. 28 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu duchownych).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował w zgodzie z art. 39814
k.p.c.
========================================