Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 2 CZERWCA 2006 R.
IV KO 22/05
W konsekwencji przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Eu-
ropejskiej, częścią systemu prawa polskiego stały się normy dotyczące za-
sady res iudicata i ne bis in idem, stanowiące acquis communautaire, co w
istotny sposób zmieniło zakres obowiązywania zasady powagi rzeczy osą-
dzonej. Z mocy art. 114 § 3 pkt 3 k.k. w zw. z art. 54 Konwencji Wykonaw-
czej do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. (Dz. Urz. UE L 239,
z dnia 22 września 2000 r.) normy unijne, określające moc prawną orze-
czeń wydawanych w państwach członkowskich, zyskały pierwszeństwo
przed ogólną zasadą art. 114 § 1 k.k.
Przewodniczący: sędzia SN W. Kozielewicz (sprawozdawca).
Sędziowie: SN R. Malarski, SN W. Płóciennik.
Sąd Najwyższy w sprawie Artura Z., w przedmiocie wznowienia po-
stępowania zakończonego wyrokiem Sądu Apelacyjnego w K. z dnia 23
czerwca 2004 r., utrzymującym w mocy wyrok Sądu Okręgowego w G. z
dnia 13 maja 2003 r.,
I. p o z o s t a w i ł bez rozpoznania wniosek obrońcy skazanego o
wznowienie postępowania odnośnie do skazanego Artura Z. w części
dotyczącej czynu zakwalifikowanego z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 282
k.k., art. 189 § 1 k.k., art. 158 § 1 k.k. przy zastosowaniu art. 11 § 2
k.k. w zw. z art. 65 k.k., opisanego pod pkt. XL wyroku Sądu Okręgo-
wego w G. z dnia 13 maja 2003 r.,
2
II. na podstawie art. 542 § 3 k.p.k. wznowił z urzędu postępowanie za-
kończone prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w K. z dnia 23
czerwca 2004 r., w części dotyczącej utrzymania w mocy skazania Ar-
tura Z. na karę 2 lat pozbawienia wolności za czyn z art. 13 § 1 k.k. w
zw. z art. 282 k.k., art. 189 § 1 k.k., art. 158 § 1 k.k. przy zastosowaniu
art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 65 k.k., opisany pod pkt. XL wyroku Sądu
Okręgowego w G. z dnia 13 maja 2003 r., oraz w zakresie orzeczenia
kary łącznej co do Artura Z.;
III. u c h y l i ł wyrok Sądu Apelacyjnego w K. z dnia 23 czerwca 2004 r.,
w części dotyczącej utrzymania w mocy orzeczenia o karze łącznej
oraz co do rozstrzygnięcia odnośnie do czynu opisanego pod pkt. XL
wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 13 maja 2003 r., a także ten
wyrok Sądu Okręgowego w G. w zakresie czynu opisanego pod pkt.
XL i na mocy art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. w zw. z art. 114 § 3 pkt 3 k.k. w
zw. z art. 54 Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen z dnia 14
czerwca 1985 r. (Dz. Urz. UE L 239, z 22 września 2000 r.,) u m o -
r z y ł wobec Artura Z. postępowanie karne odnośnie tego czynu;
IV. p r z e k a z a ł sprawę skazanego Artura Z. Sądowi Okręgowemu w
G. w celu orzeczenia nowej kary łącznej obejmującej podlegające łą-
czeniu kary wymierzone wyrokiem Sądu Okręgowego w G. z dnia 13
maja 2003 r., za czyny o których mowa w pkt. 46 i pkt. 47 tego wyroku;
(...)
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem z dnia 13 maja 2003 r. Sąd Okręgowy w G. uznał Artura Z.
za winnego występku określonego w art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k.,
art. 189 § 1 k.k. i art. 158 § 1 k.k. przy zastosowaniu art. 11 § 2 k.k. w zw. z
3
art. 65 k.k. polegającego na tym, że w dniu 20 lutego 1996 r. w W., działa-
jąc w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w zorganizowanej grupie prze-
stępczej, wspólnie i w porozumieniu z Tomaszem L., Grzegorzem P., Mar-
cinem W. i Tomaszem W. z zamiarem zmuszenia Grzegorza S. do rozpo-
rządzenia swoim mieniem przez zapłacenie haraczu, pobił wspomnianego
pokrzywdzonego narażając go na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty
życia lub spowodowania uszczerbku na zdrowiu, groził dalszym pobiciem
oraz usiłował pozbawić go wolności, lecz zamierzonego celu nie osiągnął,
gdyż pokrzywdzony zbiegł – i za to na mocy art. 282 k.k. w zw. z art. 11 § 3
k.k. skazał go na karę 2 lat pozbawienia wolności (czyn opisany pod pkt.
XL), a także za winnego występku określonego w art. 159 k.k. w zw. z art.
65 k.k. polegającego na tym, że w dniu 25 kwietnia 1997 r. w G., wspólnie i
w porozumieniu z innymi osobami, używając kijów baseballowych, wziął
udział w pobiciu Zygmunta L., Tadeusza P. i Andrzeja S. narażając ich na
bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub spowodowania uszczerb-
ku na zdrowiu przy czym działał w zorganizowanej grupie – i za to na mocy
art. 159 k.k. skazał go na karę roku i 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Tym samym wyrokiem został uznany również winnym występku określone-
go w art. 258 § 1 k.k. polegającego na tym, że w okresie od 1996 r. do
kwietnia 1999 r. brał udział w zorganizowanej grupie mającej na celu po-
pełnianie przestępstw – i za to na mocy art. 258 § 1 k.k. skazany na karę 2
lat pozbawienia wolności.
Zgodnie z art. 85 k.k. i art. 86 § 1 k.k. Sąd Okręgowy w G. orzekł karę
łączną 4 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności. Na mocy art. 63 § 1 k.k. i
art. 114 § 2 k.k. zaliczył oskarżonemu na poczet orzeczonej kary pozba-
wienia wolności okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie od
dnia 20 lutego 1996 r. do dnia 14 czerwca 1996 r. i od dnia 27 kwietnia
1999 r. do dnia 15 maja 2003 r.
4
Powyższy wyrok w całości zaskarżył prokurator na niekorzyść oskar-
żonych, w tym i Artura Z., zarzucając błąd w ustaleniach faktycznych przy-
jętych za podstawę orzeczenia, mający wpływ na jego treść.
Apelację od tego wyroku złożył również obrońca oskarżonego Artura
Z. Zarzucił błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę wyroku,
przez uznanie oskarżonego za winnego zarzucanych mu czynów, mimo
poważnych wątpliwości w tym względzie wynikających z zeznań wszystkich
świadków oraz wyjaśnień współoskarżonych i samego oskarżonego, a tak-
że mogącą mieć wpływ na treść wyroku obrazę prawa procesowego, a
mianowicie art. 4 i 410 k.p.k., wynikającą z jednostronnej oceny dowodów
oraz rozstrzygnięcia niedających się usunąć wątpliwości na niekorzyść
oskarżonego, a także na nierozważeniu całokształtu okoliczności ujawnio-
nych w sprawie. Wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uniewinnienie
oskarżonego od zarzucanych mu czynów.
Sąd Apelacyjny w K. wyrokiem z dnia 23 czerwca 2004 r., zmienił za-
skarżony wyrok w stosunku do Artura Z. w ten sposób, że wyeliminował z
opisu czynu z pkt XL stwierdzenie o użyciu niebezpiecznych narzędzi w
postaci kijów baseballowych i kastetu oraz przyjął, iż oskarżony czynem
wyczerpał znamiona przestępstwa określonego w przepisie art. 158 § 1 k.k.
w zw. z art. 65 k.k., a także, że okres rzeczywistego pozbawienia wolności
zaliczony mu na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności kończył się
dnia 15 maja 2003 r.
W dniu 12 września 2005 r. obrońca skazanego wniósł na podstawie
art. 542 § 1 k.p.k., 544 § 2 k.p.k., 545 § 2 k.p.k. oraz 540 § 1 pkt 2 lit a i § 3
k.p.k. o wznowienie postępowania w sprawie przeciwko Arturowi Z., skaza-
nemu wyrokiem Sądu Okręgowego w G. za czyn zakwalifikowany z art. 13
§ 1 k.k. w zw. z art. 282 k.k., art. 189 § 1 k.k. i art. 158 § 1 k.k. przy zasto-
sowaniu art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 65 k.k., uchylenie wyroku Sądu Apela-
cyjnego w K. w części dotyczącej utrzymania skazania Artura Z. za ten
5
czyn, oraz umorzenie postępowania w sprawie na zasadzie art. 547 § 3
k.p.k. w zw. z art. 114 § 3 pkt 3 k.p.k. oraz na podstawie art. 54 Konwencji
Wykonawczej do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. w zw. z art.
3 Aktu dotyczącego warunków przystąpienia (...) oraz dostosowań w Trak-
tatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej – w ramach Traktatu Ak-
cesyjnego podpisanego w Atenach w dniu 16 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z
2004 r., Nr 90 poz. 864).
W odpowiedzi na wniosek obrońcy skazanego, prokurator Prokuratu-
ry Krajowej wniósł o pozostawienie tego wniosku bez rozpoznania na pod-
stawie art. 430 § 1 k.p.k. w zw. z art. 429 § 1 i art. 545 § 1 k.p.k. oraz usta-
lenie w drodze międzynarodowej pomocy prawnej, czy wyrok Sądu Krajo-
wego w Wiedniu z dnia 14 czerwca 1996 r., skazujący Artura Z. i innych
jest prawomocny oraz czy orzeczona nim kara w stosunku do Artura Z. zo-
stała wykonana.
Sąd Najwyższy zważył co następuje.
1. Wniosek obrońcy skazanego o wznowienie postępowania należy
pozostawić bez rozpoznania.
Obrońca Artura Z. złożył wniosek o wznowienie postępowania na
podstawie 542 § 1 k.p.k., 544 § 2 k.p.k., 545 § 2 k.p.k. oraz 540 § 1 pkt 2 lit
a i § 3 k.p.k., czyli powołał się na fakt ujawnienia nowych faktów lub dowo-
dów nieznanych przedtem sądowi wskazujących na to, że skazany nie po-
pełnił czynu albo jego czyn nie stanowił przestępstwa lub nie podlegał ka-
rze. Ponadto, wskazał na potrzebę wznowienia postępowania wynikającą z
rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy
międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską.
Należy jednak zauważyć, że istnienie prawomocnego wyroku skazu-
jącego, o którym sąd orzekający wiedział, nie może być uznane za „nowy
fakt”, w rozumieniu w art. 540 § 1 pkt 2 lit a k.p.k. Podobnie, nie można
6
uznać wyroku sądu innego państwa członkowskiego za „rozstrzygnięcie
organu międzynarodowego”.
Właściwą podstawę wznowienia postępowania stanowi w niniejszej
sprawie art. 542 § 3 k.p.k., w postaci ujawnienia się uchybienia wskazane-
go w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k. w zw. z art. 114 § 3 pkt 3 k.p.k. i art. 17 § 1
pkt 7 k.p.k. w zw. z art. 54 Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen
z dnia 14 czerwca 1985 r.
Wznowienie postępowanie na podstawie art. 542 § 3 k.p.k. w związ-
ku z ujawnieniem się jednego z uchybień wymienionych w art. 439 § 1
k.p.k. może nastąpić tylko z urzędu, nie zaś na wniosek strony (por. uchwa-
ła składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2005 r., I
KZP 5/05, OSNKW 2005, z. 6, poz. 48). Jak wskazał Sąd Najwyższy, nie
przekreśla to możliwości wykorzystania inicjatywy stron w celu skorygowa-
nia rzeczywistych uchybień wymienionych w art. 439 § 1 k.p.k. Należy
wówczas wniosek strony potraktować jako sygnał dla organu procesowego,
że nastąpiło uchybienie należące do katalogu bezwzględnych przyczyn
odwoławczych. Zastosowanie instytucji art. 9 § 2 k.p.k., który umożliwia
stronom wystąpienie z wnioskiem o dokonanie czynności z urzędu, uru-
chamia kontrolę prowadzącą – w razie potwierdzenia istnienia usterki – do
tego samego rezultatu, tj. uchylenia wadliwego orzeczenia i wznowienia
postępowania. Tak też postąpił Sąd Najwyższy w odniesieniu do wniosku o
wznowienie postępowania obrońcy Artura Z.
2. Sąd Apelacyjny w K. wyrokiem z dnia 23 czerwca 2004 r. utrzymał
w mocy wyrok Sądu Okręgowego w G. z dnia 13 maja 2003 r., skazujący
Artura Z. na karę 2 lat pozbawienia wolności za czyn z art. 13 § 1 k.k. w
zw. z art. 282 k.k., art. 189 § 1 k.k., art. 158 § 1 k.k. przy zastosowaniu art.
11 § 2 k.k. w zw. z art. 65 k.k. Poza sporem jest, że za ten sam czyn został
on już skazany przez Sąd Krajowy dla Spraw Karnych w Wiedniu (Landes-
gericht für Strafsachen Wien) wyrokiem z dnia 14 czerwca 1996 r., na karę
7
15 miesięcy pozbawienia wolności, przy czym „wykonanie części kary w
wymiarze dziesięciu miesięcy zostało warunkowo zawieszone przy usta-
nowieniu okresu próby trzech lat”. Karę pozbawienia wolności Artur Z. od-
był, od dnia 20 lutego do dnia 20 lipca 1996 r. (por. pismo Sądu Krajowego
w Wiedniu z dnia 16 lutego 2006 r., którego tłumaczenie Sąd Najwyższy
otrzymał dnia 26 maja 2006 r.), po czym deportowano go do Polski. W dniu
7 lipca 1999 r. zwolniono go ostatecznie z warunkowego zawieszenia kary.
Sąd Apelacyjny w K., wydając wyrok dnia 23 czerwca 2004 r., nie
uwzględnił zmiany stanu prawnego, która nastąpiła dnia 1 maja 2004 r.,
spowodowanej przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej (inkorporacja do
porządku prawa polskiego dorobku prawa wspólnotowego, którego część
stanowi Konwencja Wykonawcza do Układu z Schengen).
W konsekwencji przystąpienia Polski do Unii Europejskiej częścią
systemu prawa polskiego stały się bowiem normy dotyczące zasady res
iudicata i ne bis in idem stanowiące część acquis communautaire, co w
istotny sposób zmieniło zakres obowiązywania zasady powagi rzeczy osą-
dzonej. Zgodnie z art. 114 § 3 pkt 3 k.k. ogólna zasada irrelewantności wy-
roku obcego państwa dla systemu prawa polskiego wyrażona w art. 114 §
1 k.k. nie znajduje zastosowania do orzeczeń sądów państw obcych, jeżeli
wynika to z wiążącej Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej.
Spośród nich na największą uwagę zasługuje właśnie wiążące Rzeczpo-
spolitą Polską prawo Unii Europejskiej. Z wiążącej Rzeczpospolitą Polską
umowy międzynarodowej – Traktatu Akcesyjnego wynika bowiem, że
obecnie zasada ne bis in idem stosowana jest także do orzeczeń sądo-
wych państw członkowskich Unii Europejskiej. Protokół włączający dorobek
Schengen w ramy Unii Europejskiej (dołączony do Traktatu Amsterdam-
skiego, Dz. U. UE C 340) w art. 8 stanowi, że zarówno dorobek Schengen,
jak i dalsze środki podjęte przez instytucje w jego ramach, są uznawane za
dorobek, który wszystkie państwa kandydujące do przystąpienia zobowią-
8
zane są w pełni zaakceptować. Na podstawie art. 114 § 3 pkt 3 k.k. normy
unijne określające moc prawną orzeczeń wydawanych w państwach człon-
kowskich zyskały pierwszeństwo przed ogólną zasadą art. 114 § 1 k.k. (K.
Buchała, A. Zoll red.: Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I, Kra-
ków 2004, s. 1371-1372; B. Nita: Zasada ne bis in idem w międzynarodo-
wym obrocie karnym, PiP 2005, nr 3, s. 32; M. Rogalski: Przesłanka powa-
gi rzeczy osądzonej w procesie karnym, Kraków 2005, s. 99; H. Kuczyń-
ska: Zasada ne bis in idem w polskim kodeksie karnym w aspekcie prawa
międzynarodowego, PiP 2006, nr 3, s. 37-39).
Zgodnie z art. 54 Konwencji z Schengen żadna osoba, której proces
zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku na obszarze jednego z
państw stron, nie może być ścigana za ten sam czyn. Wydanie prawomoc-
nego wyroku zostało powiązane z koniecznością orzeczenia i wykonania
sankcji. Warunek uznania mocy wiążącej takiego wyroku stanowi tu, by na-
łożona kara była wykonana, była w trakcie wykonywania, lub by nie mogła
być już wykonana na mocy przepisów prawnych skazującego państwa. Za-
sadniczo, zakres mocy wiążącej art. 54 zależy od wykładni sformułowania
„nałożona kara była wykonana, była w trakcie wykonywania, lub by nie mo-
gła być już wykonana na mocy przepisów prawnych skazującego państwa”
na gruncie prawa wewnętrznego każdego państwa. Literalna wykładnia
wskazywałaby, że sankcja jest w trakcie wykonywania w czasie warunko-
wego zawieszenia kary pozbawienia wolności. Mając powyższe na uwa-
dze, należy stwierdzić, że kara podlegająca warunkowemu zawieszeniu
powinna być zrównana z pojęciem kary w trakcie jej wykonywania w rozu-
mieniu art. 54 Konwencji. (Ch. Van den Wyngaert, G. Stessens: The Inter-
national ne bis in idem Principle: Resolving some of the Unanswered Que-
stions, International and Comparative Law Quarterly 1999, nr 48, s. 799).
Również prawomocny charakter orzeczenia uruchamiającego zakaz okre-
ślony w art. 54 Konwencji należy interpretować według wewnętrznych
9
przepisów państwa, które pierwsze wykorzystało swoją kompetencję do
osądzenia danej sprawy (orzeczenie w połączonych sprawach Gozütok i
Brügge, z dnia 11 lutego 2003 r., C-187/01 i C-385/01; orzeczenie w spra-
wie Miraglia z dnia 10 czerwca 2005 r., C-469/03, orzeczenie w sprawie
Van Esbroeck z dnia 19 maja 2006 r. , C-436/04).
Obowiązywanie zasady ne bis in idem opiera się na wzajemnym zau-
faniu między państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Zaufanie do pra-
widłowości orzeczeń pochodzących od organów wymiaru sprawiedliwości
innych państw powinno obejmować także politykę kryminalną. Państwo
musi uznać wyniki postępowania karnego w innych państwach, nawet, jeśli
jego wynik jest inny w przypadku postępowania prowadzonego w oparciu o
własne prawo karne. Pewne różnice między rozstrzygnięciami, które mo-
głyby zapaść w różnych państwach, są nie do uniknięcia. Nie należy jed-
nak traktować tych rozbieżności jako wykluczających skuteczne stosowa-
nie zasady ne bis in idem. Sporne kwestie w trybie pytania prejudycjalnego
mogą być rozstrzygane przez Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europej-
skich w Luksemburgu – jednak z zastrzeżeniem, że dotyczy to wyłącznie
państwa, które złożyło odpowiednią deklarację z art. 35 Traktatu ustana-
wiającego Unię Europejską i ma taką możliwość (A. Grzelak: Organy
ochrony prawnej w obszarze wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości
Unii Europejskiej w: F. Jasiński, K. Smoter red.: Obszar wolności, bezpie-
czeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan i perspektywy
rozwoju, , Warszawa 2005, s. 381-382). W praktyce wymiaru sprawiedliwo-
ści największe problemy mogą pojawiać się z uwagi na brak dostatecznie
szybkiej wymiany informacji o osobach skazanych i wymierzonych karach
między państwami członkowskimi. Z powodu braku przepływu informacji
dochodzi do sytuacji, w których sąd dowiaduje się o zapadłym za granicą
wyroku skazującym dopiero po ponownym osądzeniu sprawy. Konieczne
10
jest wówczas wznowienie postępowania i umorzenie go z powodu zaist-
nienia negatywnej przesłanki procesowej – res iudicata.
Artur Z. został przez Sąd Krajowy dla Spraw Karnych w Wiedniu
prawomocnym wyrokiem z dnia 14 czerwca 1996 r. skazany na karę 15
miesięcy pozbawienia wolności, przy czym wykonanie części kary w wy-
miarze 10 miesięcy zostało mu warunkowo zawieszone na okres próby 3
lat, a orzeczona kara została wykonana w dniach od 20 lutego do 20 lipca
1996 r. Sąd Apelacyjny w K. posiadał wiedzę na temat istnienia tego orze-
czenia, jednak nie dostrzegł prawnych konsekwencji skazania i odbycia ka-
ry, wynikających z faktu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. W kon-
sekwencji utrzymując w mocy wyrok Sądu Okręgowego w G. odnośnie do
czynu z pkt XL rażąco naruszył prawo, gdyż nie wziął pod uwagę, że wo-
bec skazanego Artura Z. zakończone zostało już postępowanie karne co
do tego samego czynu, a to stanowiło bezwzględną przesłankę odwoław-
czą z art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k.
W tej sytuacji Sąd Najwyższy na podstawie art. 542 § 3 k.p.k. wzno-
wił z urzędu postępowanie zakończone prawomocnym wyrokiem Sądu
Apelacyjnego w K. z dnia 23 czerwca 2004 r., w części dotyczącej skaza-
nia Artura Z. na karę 2 lat pozbawienia wolności za czyn z art. 13 § 1 k.k. w
zw. z art. 282 k.k., art. 189 § 1 k.k., art. 158 § 1 k.k. przy zastosowaniu art.
11 § 2 k.k. w zw. z art. 65 k.k. (czyn opisany pod pkt XL) oraz, co się z tym
nierozerwalnie wiąże, w części dotyczącej kary łącznej.
Ponieważ przesłanka res iudicata zaistniała tylko w odniesieniu do
jednego z trzech czynów przypisanych Arturowi Z. wyrokiem Sądu Okrę-
gowego w G., to konieczne staje się orzeczenie nowego wymiaru kary
łącznej (wydanie wyroku łącznego).
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy z mocy art. 542 § 3
k.p.k., w zw. z art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k. w zw. z art. 114 § 3 pkt 3 k.k., art. 17
11
§ 1 pkt 7 k.p.k. i art. 54 Konwencji Wykonawczej do Układu z Schengen z
dnia 14 czerwca 1985 r. orzekł jak w wyroku.