Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 7 czerwca 2006 r., III CZP 29/06
W razie skierowania egzekucji do nieruchomości stanowiącej według
wpisu w księdze wieczystej majątek odrębny (osobisty) małżonka dłużnika,
sąd nie może – działając na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. – uchylić
dokonanego zajęcia ze względu na to, że zgodnie z treścią tytułu
wykonawczego wystawionego przeciwko małżonkowi dłużnika, jego
odpowiedzialność jest ograniczona do majątku wspólnego.
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sąd Najwyższy w sprawie egzekucyjnej z wniosku Grażyny W. przeciwko
dłużnikom Stanisławowi Z. i Wandzie Z. po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 7 czerwca 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Tarnowie postanowieniem z dnia 24
lutego 2006 r.:
"Czy w przypadku skierowania egzekucji do przedmiotu wchodzącego w skład
majątku odrębnego (osobistego) małżonka dłużnika, przeciwko któremu została
nadana klauzula wykonalności w trybie art. 787 k.p.c. – dopuszczalność egzekucji
ustalana jest w następstwie wniosku małżonka dłużnika o umorzenie postępowania
egzekucyjnego (art. 825 pkt 3 w związku z art. 837 k.p.c.) lub skargi tegoż na
czynność komornika, albo działania podjętego przez sąd z urzędu w trybie art. 759
§ 2 k.p.c., czy też wyłączną drogą rozstrzygnięcia tej kwestii jest powództwo
małżonka dłużnika o zwolnienie od egzekucji (art. 841 k.p.c.)?"
odmówił podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy zażalenia wierzyciela na
postanowienie Sądu pierwszej instancji, którym Sąd ten odrzucił spóźnioną skargę
dłużnika na czynność komornika oraz na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. uchylił
czynność komornika „polegającą na wszczęciu egzekucji” z nieruchomości,
stanowiącej według księgi wieczystej odrębny majątek małżonka dłużnika, ze
względu na to, że wierzyciel „nie dysponował tytułem wykonawczym będącym
podstawą egzekucji z majątku osobistego” małżonka dłużnika. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności powstaje kwestia dopuszczalności zażalenia na
postanowienie wydane przez sąd egzekucyjny na podstawie art. 759 § 1 k.p.c.,
której rozstrzygnięcie rzutuje na ocenę dopuszczalności orzekania przez sąd drugiej
instancji oraz przedstawienia zagadnienia prawnego Sądowi Najwyższemu na
podstawie art. 390 k.p.c.
Granice dopuszczalności zażalenia w postępowaniu egzekucyjnym wyznacza
art. 7674
oraz 394 k.p.c., stosowany przez art. 13 § 2 k.p.c. Artykuł 759 § 2 k.p.c.
nie przewiduje zażalenia, jego dopuszczalność zależy więc od oceny, czy
postanowienie kończy postępowanie egzekucyjne lub jest tożsame z
postanowieniem, na które na podstawie innych przepisów części trzeciej kodeksu
postępowania cywilnego przysługuje zażalenie. Przyczyną podjęcia postanowienia
w sprawie niniejszej była skarga dłużnika kwestionująca „wszczęcie egzekucji” do
nieruchomości, a zatem uchylenie czynności polegającej na „wszczęciu egzekucji”
odnosiło się w istocie do tej czynności, dokonanej przed złożeniem skargi, czyli do
zajęcia nieruchomości, które następuje przez wezwanie dłużnika do zapłaty i
przesłanie wniosku do księgi wieczystej (art. 923 i 924 k.p.c.).
W uchwale z dnia 4 października 1990 r., III CZP 51/90 (OSP 1991, nr 5, poz.
111), wyrażającej kontynuację poglądu przedstawionego w postanowieniu z dnia 15
kwietnia 1986, III CRN 40/86 (OSNC 1987, nr 7, poz. 102), Sąd Najwyższy uznał,
że wydane na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. postanowienie uchylające zajęcie
wynagrodzenia za pracę zmierza do zakończenia postępowania egzekucyjnego i
przysługuje na nie zażalenie. Uchwała jest – chociaż z innym uzasadnieniem –
zgodna jest z zasługującym na aprobatę poglądem wyrażonym w literaturze, że
jeżeli sąd na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. uchyli zajęcie w stosunku do
oznaczonego przedmiotu lub prawa, to następuje umorzenie egzekucji w stosunku
do tego przedmiotu; postanowienie takie jest więc zaskarżalne na podstawie art.
828 k.p.c. Odniesienie tego poglądu do sprawy, w której powstało przedstawione
zagadnienie prawne, prowadzi do uznania złożonego przez wierzyciela zażalenia
za dopuszczalne.
Artykuł 390 k.p.c. wiąże instytucję zagadnień prawnych ze sprawą, w której
zagadnienie budzące poważne wątpliwości powstało, przy czym jego
rozstrzygniecie jest konieczne dla rozstrzygnięcia sprawy (por. np. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 14 stycznia 1977 r., III CZP 63/76, OSNCP 1977, nr 8, poz.
124 lub postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 1996 r., III CZP
91/96, OSNC 1997, nr 1, poz. 9).
Rozstrzygnięcie przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia nie jest
niezbędne do rozpoznania sprawy przez Sąd Okręgowy, do którego należy
dokonanie oceny prawidłowości postanowienia wydanego na podstawie art. 759 § 2
k.p.c., a nie ustalenie, jakimi środkami prawnymi w analizowanej sytuacji dysponuje
małżonek dłużnika. Sposób rozstrzygnięcia zagadnienia, czy małżonek dłużnika,
przeciwko któremu nadano klauzulę wykonalności, może w razie skierowania
egzekucji do jego majątku odrębnego wytoczyć powództwo o zwolnienie od
egzekucji, czy też powinien wnieść o jej umorzenie na podstawie art. 825 pkt 3
k.p.c. może wprawdzie rzutować na ocenę dopuszczalności podjęcia interwencji z
urzędu (art. 759 § 2 k.p.c.), jednak stanowi odmienny problem, którego potrzeba
wyjaśnienia w sprawie nie występuje.
Wątpliwości dotyczą natomiast kwestii, czy w razie skierowania egzekucji
prowadzonej przeciwko małżonkowi dłużnika na podstawie wystawionego
przeciwko niemu tytułu wykonawczego, zawierającego ograniczenie
odpowiedzialności do majątku wspólnego do nieruchomości stanowiącej według
księgi wieczystej odrębny majątek małżonka dłużnika, sąd – działając na podstawie
art. 759 § 2 k.p.c. – może uchylić dokonane zajęcie, czy też dotknięty egzekucją
małżonek powinien wytoczyć powództwo o zwolnienie od egzekucji.
Nadzór nad komornikiem sprawowany na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. był już
przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. W wyroku z dnia 10 maja 1968 r., I
CR 160/68 (OSNCP 1969, nr 2, poz. 34) uznał on, że art. 759 § 1 k.p.c. nakłada na
sąd egzekucyjny obowiązek wkraczania wtedy, gdy stwierdzi, że wymaga tego
zapewnienie należytego wykonywania egzekucji. Informacją o tym powinna być
skarga na czynności komornika, jeżeli z jej uzasadnienia wynika, że dokonane
przez komornika czynności naruszają prawo i gdy ze względu na wyznaczony przez
komornika termin licytacyjny widoczne jest, iż brak odpowiedniego zarządzenia
sądu pozbawi skarżącego ochrony, której dochodzi w drodze skargi (art. 667 i 821 §
1 k.p.c.). Z kolei w postanowieniu z dnia 12 marca 1975 r., III CRN 456/74 (OSPiKA
1976, nr 1, poz. 8) Sąd Najwyższy stwierdził, że nadzór sądu nad postępowaniem
egzekucyjnym dotyczyć może nie tylko strony formalnej, ale i merytorycznej, przy
czym powinien zmierzać do należytego zagwarantowania i ochrony praw nie tylko
wierzyciela, ale wszystkich uczestników tego postępowania. W uzasadnieniu nie
zostało rozwinięte zagadnienie, na czym polega różnica między merytorycznym i
formalnym nadzorem nad postępowaniem egzekucyjnym.
Zgodzić się trzeba z Sądem Okręgowym, że na ocenę dopuszczalności
uchylenia czynności komornika na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. może rzutować
stanowisko dotyczące środka prawnego przysługującego małżonkowi dłużnika,
przeciwko któremu nadano klauzulę wykonalności, w razie skierowania egzekucji
do jego majątku odrębnego. Uznanie, że jedynym właściwym środkiem prawnym
jest w takiej sytuacji wytoczenie powództwa o zwolnienie od egzekucji
przemawiałoby przeciwko dopuszczeniu ingerencji sądu z urzędu podstawie art.
759 § 2 k.p.c., natomiast za jej dopuszczeniem przyjęcie, że w takiej sytuacji
małżonek dłużnika powinien wystąpić z wnioskiem o umorzenie egzekucji, co
implikuje także możliwość złożenia skargi na czynność komornik. Ogólnie rzecz
ujmując, nadzór sądu sprawowany nad komornikiem podstawie art. 759 § 2 k.p.c.
jest zbliżony charakterem do nadzoru inicjowanego złożeniem skargi przewidzianej
w art. 767 k.p.c. Obie postacie nadzoru ujmuje się zgodnie w literaturze jako formy
tzw. nadzoru judykacyjnego sądu nad komornikiem i w wielu sytuacjach występują
one zamiennie. Wyrazem ich komplementarności jest art. 7673
k.p.c., wprowadzony
ustawą z dnia 2 lipca 2004 o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz
o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), według którego, jeżeli
skargę na czynności komornika wniesiono po terminie lub nie uzupełniono jej
braków, sąd skargę odrzuca, chyba że uzna, iż zachodzi podstawa do podjęcia
czynności na podstawie art. 759 § 2 k.p.c.
Większość orzeczeń podejmuje omawiany problem od strony dopuszczalności
powództwa o zwolnienie od egzekucji, przy czym jeżeli Sąd Najwyższy aprobował
tę możliwość, to nie zajmował stanowiska jak postąpić, gdyby małżonek dłużnika
nie wystąpił z powództwem o zwolnienie od egzekucji, lecz z wnioskiem o
umorzenie egzekucji, a następnie skargą na czynności komornika, bądź od razu ze
skargą na czynności komornika (por. postanowienia z dnia 16 stycznia 1968 r., II
PZ 1/68, OSPiKA 1968, nr 11, poz. 241, z dnia 11 czerwca 1969 r., II CZ 61/69,
OSNC 1970, nr 4, poz. 65, i z dnia 2 grudnia 1970 r., II CZ 122/70 OSNCP 1971, nr
6, poz. 112, oraz wyrok z dnia 24 marca 1972 r., I CR 35/72, OSNCP 1972, nr 10,
poz. 179). Odmienne stanowisko, wykluczające możliwość domagania się przez
małżonka zwolnienia od egzekucji przedmiotów należących do majątku odrębnego,
zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 czerwca 2001 r., II CKN 498/00
(nie. publ.). Pogląd taki wynika także z uchwały z dnia 17 października 1995 r., III
CZP 143/95 (OSNC 1996, nr 2, poz. 24) oraz z uzasadnienia wyroku z dnia 15
listopada 1996 r., II CKN 7/96 (OSNC 1997, nr 4, poz. 39). Ogólniejsze znaczenie
ma pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 7 lutego
1968 r., III CZP 89/67 (OSNC 1969, nr 1, poz. 2), w którym wskazano, że
nielogiczne byłoby żądanie od sądu zwolnienia przedmiotu od egzekucji, jeżeli
egzekucja ta, jako niedopuszczalna, podlega umorzeniu. Oznacza to, że jeżeli
skierowanie egzekucji do jakiegoś przedmiotu stanowi uchybienie procesowe, to
pierwszeństwo mają zawsze środki ochrony procesowej, choćby nawet przedmiot
rzeczywiście nie stanowił własności dłużnika. Sąd Najwyższy podkreślił, że wyrok
uwzględniający powództwo ekscydencyjne zawierałby wówczas sprzeczność, gdyż
zwalniałby przedmiot od czynności egzekucyjnej, która nie powinna mieć miejsca i
jako niedopuszczalna uzasadnia umorzenie postępowania egzekucyjnego.
Rozbieżność poglądów co do wyboru między wnioskiem o umorzenie
egzekucji (825 pkt 3) i skargą na czynności komornika (839 k.p.c.) a powództwem o
zwolnienie od egzekucji występuje także w piśmiennictwie. Autorzy opowiadający
się przeciwko dopuszczalności powództwa o zwolnienie od egzekucji podnoszą, że
małżonek dłużnika, przeciwko któremu nadano klauzulę wykonalności, nie jest
osobą trzecią w rozumieniu art. 841 k.p.c., natomiast rzecznicy przeciwnego
stanowiska uzasadniają je tym, że ocena, czy przedmiot należy do majątku
wspólnego, jest zagadnieniem materialnoprawnym rozstrzyganym w drodze
powództwa ekscydencyjnego. (...)
Punktem wyjścia do rozważań na temat zakresu uprawnień sądu działającego
na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. musi być stwierdzenie, że przepis ten służy
usuwaniu uchybień komornika, przez które należy rozumieć prowadzenie
postępowania egzekucyjnego w sposób wadliwy. Podkreślić przy tym trzeba
różnicę, jaką prawo egzekucyjne ustanawia pomiędzy dopuszczalnością samego
skierowania egzekucji do określonego przedmiotu a dopuszczalnością
przeprowadzenia z tego przedmiotu egzekucji. Uznaje się, że w przypadku
egzekucji świadczeń pieniężnych pierwszą czynnością wskazującą, iż egzekucja
została skierowana do określonego mienia, jest zajęcie. Jeżeli zostało ono
dokonane mimo braku wstępnych warunków regulowanych prawem procesowym,
problem, czy egzekucja jest dopuszczalna ze względu na art. 837 k.p.c., nie
występuje. Przedstawiciele obu poglądów zgodni są co do tego, że w takiej sytuacji
małżonek dłużnika powinien bronić się występując ze skargą na czynność
komornika, nawet jeżeli uważa, że zajęty przedmiot stanowi jego majątek odrębny.
Jeżeli więc zajęcie było niedopuszczalne, to wyrok uwzględniający powództwo
przewidziane art. 841 k.p.c. zawierałby wewnętrzną sprzeczność, ponieważ
zwalniałby od egzekucji, która nie powinna mieć miejsca i jako niedopuszczalna
uzasadnia umorzenie postępowania egzekucyjnego.
Prowadzenie egzekucji dopuszczalne jest z całego majątku dłużnika, chyba że
tytuł stanowi inaczej (art. 803 k.p.c.). O dopuszczalności skierowania egzekucji do
ruchomości rozstrzyga art. 845 § 2 k.p.c., jeżeli więc komornik, działając zgodnie z
wnioskiem wierzyciela, skieruje egzekucję do ruchomości sprzecznie z tym
przepisem, to ingerencję sądu na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. należy uznać za
dopuszczalną; będzie ona polegać na uchyleniu zajęcia. W przypadku natomiast,
gdy egzekucja była prowadzona na podstawie tytułu wykonawczego przeciwko
małżonkowi dłużnika z zastrzeżeniem ograniczenia odpowiedzialności z majątku
wspólnego i wadliwie zajęte ruchomości należały do majątku odrębnego
(osobistego), małżonek dłużnika może złożyć skargę na czynność komornika.
Skarga musi być uznana za uzasadnioną z powodu wadliwości zajęcia, do jakiej
doszło przez naruszenie art. 845 § 2 k.p.c. Mogący się pojawić w takiej sytuacji
problem, czy rzeczywiście zajęta ruchomość należy do majątku odrębnego, nie ma
znaczenia dla powodzenia akcji zainicjowanej wniesieniem skargi.
W odniesieniu do nieruchomości nie ma przepisu rozstrzygającego
dopuszczalność skierowania egzekucji do nieruchomości, odpowiadającego art.
845 § 2 k.p.c. Kodeks postępowania cywilnego nie określa też, na czym polega
zajęcie w egzekucji z nieruchomości i z jaką chwilą następuje. Przyjąć należy, że
jest to czynność złożona, polegająca na wezwaniu dłużnika do zapłaty oraz
przesłaniu wniosku o wpis do księgi wieczystej. Można wywodzić, że o ile w
przypadku egzekucji z ruchomości procesową przesłanką dopuszczalności zajęcia
jest władanie rzeczą, o tyle w odniesieniu do nieruchomości tę samą funkcję pełni
księga wieczysta. Treść księgi jest jawna, a zatem dostępna dla komornika.
Zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jedn. tekst: Dz. U z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej "u.k.w.h."),
domniemywa się, że prawo jawne z księgi wieczystej jest wpisane zgodnie z
rzeczywistym stanem rzeczy. Daje to podstawę do sformułowania ogólniejszej tezy,
że dopuszczalność skierowania egzekucji do określonego przedmiotu została
uzależniona od formalnych atrybutów własności.
W tym ujęciu konsekwentnie należy przyjąć, że jeżeli według księgi wieczystej
właścicielem nieruchomości jest inna osoba niż dłużnik, komornik powinien
odmówić dokonania zajęcia, a jeżeli zajęcie takie zostanie dokonane, to jest ono
wadliwe, co uzasadnia złożenie skargi na czynność komornika, a także ingerencję
sądu na podstawie art. art. 759 § 2 k.p.c. Jeżeli zaś wierzyciel twierdzi, że wbrew
wpisom w księdze wieczystej nieruchomość stanowi własność dłużnika, powinien
przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego wytoczyć powództwo na
podstawie art. 10 u.k.w.h. Stanowisko to nie w wyklucza pojawienia się po stronie
małżonka dłużnika potrzeby ochrony w drodze powództwa o zwolnienie od
egzekucji. Może do tego dojść, gdy małżonek będzie twierdził, że treść księgi
wieczystej wskazująca na przynależność zajętej nieruchomości do majątku
wspólnego, jest niezgodna ze stanem prawnym. W toku procesu zainicjowanego
powództwem przewidzianym w art. 841 k.p.c. małżonek dłużnika może obalać
domniemanie wynikające z art. 3 u.k.w.h., powszechnie bowiem przyjęty jest
pogląd, że powództwo określone w art. 10 u.k.w.h. nie stanowi jedynej drogi do
wykazania, iż treść księgi wieczystej odbiega od stanu prawnego.
Można jednak – nie negując sposobu, w jaki treść księgi wieczystej rzutuje na
dalszy tok egzekucji – rozważać odmienny pogląd, oparty na założeniu, że w fazie
zajęcia komornik w ogóle nie bada księgi wieczystej, a tym bardziej rzeczywistych
stosunków własnościowych dotyczących nieruchomości objętej wnioskiem. W
rezultacie, jeżeli nieruchomość nie stanowi własności dłużnika, choćby nawet
wynikało to z księgi wieczystej, dokonanemu zajęciu nie można postawić zarzutu
wadliwości. W takiej sytuacji sąd wieczystoksięgowy odmówi wpisu ostrzeżenia, co
zobowiąże komornika do umorzenia egzekucji, jeżeli zaś wpis nastąpi, to osoba nim
dotknięta może bronić się w apelacji od wpisu. W tym ujęciu problem dalszych
środków obrony pojawi się dopiero wówczas, gdy wpis zostanie prawomocnie
dokonany.
Drugie stanowisko, za którym opowiada się Sąd Najwyższy w obecnym
składzie, znajduje silniejsze poparcie w przepisach kodeksu postępowania
cywilnego. Przemawia za nim przede wszystkim to, że żaden przepis nie
zobowiązuje komornika na etapie zajęcia do badania księgi wieczystej. Kodeks nie
wskazuje komornikowi także podstawy prawnej do wezwania wierzyciela o
przedłożenie odpisu z księgi, natomiast z art. 943 k.p.c. wynika, że od przedłożenia
przez wierzyciela odpisu z księgi lub innych dokumentów mogących stanowić
formalny dowód własności uzależnione jest dalsze stadium egzekucji, tj. opis i
oszacowanie. We wniosku o wszczęcie egzekucji wierzyciel powinien jedynie
wskazać sposób egzekucji, a przy egzekucji z nieruchomości dokładnie oznaczyć
nieruchomość wraz z podaniem numeru księgi wieczystej. Koncepcja, że komornik,
zajmując nieruchomość, nie bada, czy dłużnik jest zgodnie z księgą wieczystą
właścicielem nieruchomości objętej wnioskiem, jest logiczna, jeśli zważy się, że
badania, czy osoba, przeciwko której prowadzone jest postępowanie egzekucyjne,
wpisana jest w księdze wieczystej jako właściciel, dokonuje sąd wieczystoksięgowy,
a odmowa wpisu (art. 34 u.k.w.h.) obliguje komornika do umorzenia egzekucji.
Można stwierdzić, że stanowisko to usprawnia egzekucję, nie naruszając praw
właściciela nieruchomości. Pozwala także uniknąć komplikacji, do jakich mogłoby
dojść na tle rozstrzygnięć sądu egzekucyjnego, czuwającego nad dopuszczalnością
zajęcia, i rozstrzygnięć sądu wieczystoksięgowego, dokonującego wpisu wzmianki
o wszczęciu egzekucji.
W tym stanie rzeczy, w razie skierowania egzekucji (zajęcia) do nieruchomości
stanowiącej według wpisu w księdze wieczystej majątek odrębny małżonka
dłużnika, sąd nie może – działając na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. – uchylić
dokonanego zajęcia ze wzglądu na to, że zgodnie z treścią tytułu wykonawczego
wystawionego przeciwko małżonkowi dłużnika, jego odpowiedzialność jest
ograniczona do majątku wspólnego.
Wobec powyższego orzeczono, jak w sentencji.