Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 lipca 2006 r.
III SZP 3/06
Przewodniczący SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca), Sędziowie SN: Józef
Iwulski, Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 lipca 2006 r. sprawy z
odwołania Towarzystwa Finansowo - Inwestycyjnego Spółki z o.o. w W. w upadłości
przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o ochronę konku-
rencji, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apela-
cyjnego w Warszawie z dnia 15 lutego 2006 r. [...]
„Czy stosowanie przez przedsiębiorcę wzorca umowy zawierającego posta-
nowienie umowne o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolo-
ne wyrokiem Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydanym w stosunku do
innego przedsiębiorcy i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 k.p.c.
może być uznane za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów określo-
ną w art. 23 a ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i kon-
sumentów (tekst jednolity: Dz.U. z 2003 r. Nr 86, poz. 804 ze zm.) ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią po-
stanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgo-
wego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i wpisanych
do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 k.p.c., może być uznane w stosun-
ku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy kon-
sumentów (art. 23a ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000r. o ochronie konku-
rencji i konsumentów, jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 68, poz. 804 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
2
Decyzją z dnia 20 lutego 2003 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Kon-
sumentów (dalej jako Prezes UOKiK), po przeprowadzeniu z urzędu postępowania w
sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, uznał wykorzysty-
wanie przez Towarzystwo Finansowo-Inwestycyjne Sp. z o.o. w W. szeregu posta-
nowień umownych za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w ro-
zumieniu art. 23a ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i
konsumentów, polegającą na stosowaniu postanowień wzorców umownych, które
zostały wpisane do rejestru postanowień umownych uznanych za niedozwolone i
nakazał zaniechania jej stosowania. W uzasadnieniu decyzji wskazano, iż stosowane
przez TFI Sp z o.o. wzorce umowne zawierają postanowienia, które literalnie różnią
się od postanowień wpisanych do rejestru, jednak są tożsame w treści. Zdaniem
Prezesa UOKiK niedozwolonym postanowieniem umownym jest każde, które dotyczy
takiego samego zachowania, jak zawarte w postanowieniu wpisanym do rejestru.
Niedozwolone są postanowienia umów, które mieszczą się w hipotezie klauzuli wpi-
sanej do rejestru, nawet jeżeli różnią się treścią ale wywołują ten sam skutek.
Odwołanie od decyzji Prezesa UOKiK wniosło TFI Sp. z o.o. Wyrokiem z 28
stycznia 2004 r. Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej jako SOKiK) zmienił
zaskarżoną decyzję w ten sposób, że nie stwierdził stosowania przez powoda prak-
tyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów i zasądził od Prezesa UOKiK zwrot
kosztów postępowania. SOKiK uznał, iż abstrakcyjna kontrola postanowień wzorców
umów dotyczy wszystkich wzorców o tej samej treści. Oznacza to, że praktyki naru-
szającej zbiorowe interesy konsumenta dopuszcza się jedynie ten przedsiębiorca,
który mimo prawomocnego wyroku stosuje w dalszym ciągu w umowach z konsu-
mentami postanowienia uznane za niedozwolone. SOKiK nie podzielił poglądu,
zgodnie z którym wzorce umów zawierające klauzule uznane przez sąd za niedo-
zwolone można w drodze analogii, porównania, zbliżenia treści tych postanowień
uznać w drodze decyzji administracyjnej za niedozwolone. Nie można bowiem wy-
kluczyć, że analogiczne, a nawet identyczne postanowienia do zarejestrowanych
jako niedozwolone nie będą w konkretnej sprawie uznane przez sąd jako niedozwo-
lone w kontekście całej umowy.
Prezes UOKiK wniósł kasację od przedmiotowego wyroku. Postanowieniem z
dnia 18 listopada 2004 r. Sąd Najwyższy przekazał kasację do rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu w Warszawie jako apelację. Rozpoznając apelację Prezesa UOKiK
3
Sąd Apelacyjny uznał, iż konieczne jest rozstrzygnięcie przez Sąd Najwyższy zagad-
nienia prawnego.
W uzasadnieniu pytania Sąd Apelacyjny wskazał, iż zgodnie z art. 23a ust. 2
uokik za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów uważa się w szcze-
gólności stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru
postanowień wzorców umownych uznanych za niedozwolone, o których mowa w art.
47945
k.p.c. Interpretacja zarówno tego przepisu, jak i przepisów art. 47945
k.p.c., bu-
dzi w piśmiennictwie, jak i orzecznictwie poważne wątpliwości. W dokonanej analizie
poglądów doktryny i orzecznictwa Sąd Apelacyjny wyodrębnił trzy grupy poglądów
dotyczących interpretacji art. 23a ust. 2 uokik.
Według pierwszej z nich uznanie klauzuli za abuzywną i wpis do rejestru
działa erga omnes w stosunku do stron wpisanych w rubryce 4 oraz do pozostałych,
o których mowa w art. 47938
k.p.c., ale nie stanowi res iudicata w odniesieniu do
wszystkich innych klauzul o podobnym lub zbliżonym brzmieniu występujących w
innych wzorcach umownych, które nie były przedmiotem oceny SOKiK. Niedozwolo-
ne postanowienia umowne wpisane do rejestru prowadzonego zgodnie z art. 47945
k.p.c. nie mogą być traktowane jako całkowicie zakazane, lecz jedynie jako podej-
rzane - tzw. klauzule szare, które w konkretnych okolicznościach faktycznych mogą
mieć abuzywny charakter. Zwolennicy tego podglądu argumentują, iż ocena, czy
wzorzec umowny może być uznany za niedozwolony powinna być pozostawiona
wyłącznie SOKIK. W tym ujęciu jedynie dalsze stosowanie przez przedsiębiorcę po-
stanowień wzorców umownych wpisanych do rejestru stanowi niedozwoloną prakty-
kę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. Sąd Apelacyjny wskazał, iż w art.
23b ustawy wprowadzono regułę zakazującą stosowania ustawy do spraw o uznanie
postanowień wzorca umownego za niedozwolone. Zastosowanie art. 23a uokik do
spraw o uznanie wzorca umownego za niedozwolone doprowadziłoby bowiem do
zaniechania orzekania przez SOKiK, gdyż wpisów w rejestrze będzie tak dużo, że
Prezes UOKiK mógłby według swojego uznania uznać za niedozwoloną każdą klau-
zulę przewidzianą we wzorcach umownych, jeśli tylko jej treść była zbliżona do zapi-
sów w rejestrze. Natomiast treść każdego wzorca umownego jest inna i nawet klau-
zule podobnie brzmiące mogą zostać przez sąd odmiennie ocenione przy uwzględ-
nieniu treści całej umowy, gdyż aby uznać klauzulę umowną za niedozwoloną sąd
obowiązany jest uwzględnić treść innych postanowień umownych zawartych we
wzorcu. Klauzule umowne są bowiem niedozwolone ze względu na to, że w określo-
4
nym układzie praw i obowiązków, jakie wynikają dla stron w świetle postanowień da-
nego wzorca umownego kształtują sytuację konsumenta na jego niekorzyść w spo-
sób sprzeczny z dobrymi obyczajami. Sąd Apelacyjny powołał się na stanowisko wio-
dących przedstawicieli doktryny, zdaniem których jeżeli w późniejszym postępowaniu
w innej sprawie zakwestionowano klauzulę o zbliżonym brzmieniu, lecz nie identycz-
ną, brak podstaw do dopatrywania się res iudicata, należy wówczas prowadzić po-
stępowanie i orzec o ewentualnym zakazie zbliżonej treściowo klauzuli.
Zwolennicy drugiego poglądu zakładają, że rozszerzona prawomocność wpisu
klauzuli do rejestru dotyczy tylko posługiwania się klauzulami o identycznym brzmie-
niu. W świetle tego stanowiska, stosowanie klauzul identycznych z klauzulami wpisa-
nymi do rejestru przez innego przedsiębiorcę stanowi praktykę naruszającą zbiorowe
interesy konsumentów. Natomiast stosowanie przez tego samego lub innego przed-
siębiorcę klauzul, których brzmienie jest jedynie zbliżone do brzmienia klauzuli wpi-
sanej do rejestru, nie stanowi takiej praktyki.
Trzeci pogląd zakłada, iż wpis klauzuli do rejestru wywołuje skutek wobec
osób trzecich bez ograniczenia kategorii tych podmiotów. Rejestr klauzul jest reje-
strem klauzul czarnych, bezwzględnie zakazanych. Każdy przedsiębiorca, który sto-
suje taką klauzulę dopuszcza się zatem działania bezprawnego, które godzi w zbio-
rowe interesy konsumentów. Nie ma znaczenia literalne brzmienie klauzuli, lecz jej
treść ustalona w drodze wykładni.
Sąd Apelacyjny wskazał również, iż przedstawione Sądowi Najwyższemu za-
gadnienie prawne różni się od zagadnienie prawnego rozstrzygniętego przez Sąd
Najwyższych w uchwale z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03 (OSNC 2005 nr 2,
poz. 25).
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
1. Przedłożone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie zagadnie-
nie prawne dotyczy relacji między instytucją niedozwolonych postanowień wzorca
umowy wpisanych do rejestru w trybie art. 47936-45
k.p.c., a instytucją praktyk naru-
szających zbiorowe interesy konsumenta, o których mowa w art. 23a uokik. Problem
ten dotyka jednej z podstawowych zasad prawa prywatnego jaką jest swoboda za-
wierania umów. Wskazane w uzasadnieniu postanowienia wątpliwości Sądu Apela-
cyjnego w Warszawie wynikają z wprowadzenia do klasycznego prawa cywilnego
5
nowych instytucji, które wyznaczają granice swobody zawierania umów i zniekształ-
cają typową dla stosunków cywilnoprawnych równowagę między stronami. Są także
rezultatem kumulacji różnych modeli ochrony konsumentów, poprzez dopuszczenie
ścigania tych samych zachowań godzących w interesy konsumentów za pomocą
środków o charakterze cywilnym, administracyjnym i karnym. Wzajemne relacje mię-
dzy tymi środkami nie zostały zaś unormowane przez ustawodawcę. Dlatego roz-
strzygnięcie powyższego zagadnienia prawnego wymaga wyjaśnienia istoty i celów
obu instytucji.
2. Jednakże wstępną kwestią, która wymaga rozważenia przez Sąd Najwyż-
szy, jest ustalenie, czy zagadnienie prawne ma charakter wspólnotowy. Dotyczy bo-
wiem interpretacji przepisów prawa polskiego, które zostały przyjete w celu wprowa-
dzenia do polskiego porządku prawnego postanowień dyrektyw Wspólnoty Europej-
skiej. Przepis art. 23 a uokik został uchwalony w celu implementacji postanowień
dyrektywy 98/27/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 maja 1998 r. o na-
kazach zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów
(Dz.Urz. UE 1999 L 166 ze zm., wydanie specjalne polskie Dz.Urz. UE sp. 15-4-43,
dalej jako dyrektywa 98/27), natomiast przepisy art. 47936-45
k.p.c. w celu wykonania
postanowień dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nie-
uczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE 1993 L 95, wydanie
specjalne polskie Dz.U.UE-sp.15-2-288, dalej jako dyrektywa 93/13).
3. Rozstrzygnięcie tej kwestii ma istotne znaczenie dla udzielenia odpowiedzi
na pytanie prawne. Od dnia 1 maja 2004 r. polski porządek prawny składa się bo-
wiem z podsystemu prawa wspólnotowego i podsystemu prawa polskiego. Prawo
wspólnotowe stanowi część krajowego porządku prawnego i jako takie musi być
brane pod uwagę przez sądy przy stosowaniu prawa polskiego w każdej sprawie o
charakterze wspólnotowym. Wymiar sprawiedliwości Rzeczypospolitej Polskiej od
daty akcesji należy bowiem do wspólnotowego systemu wymiaru sprawiedliwości. W
konsekwencji każdy sąd w Polsce jest jednocześnie sądem wspólnotowym w zna-
czeniu funkcjonalnym, jako sąd rozpoznający sprawy z elementem wspólnotowym.
Ponadto, sąd krajowy dokonujący wykładni prawa krajowego, powinien z urzędu
uwzględniać odpowiednie przepisy prawa wspólnotowego dotyczące rozpoznawanej
przez sąd sprawy (sprawa C-240/98 do C-244/98 Océano Grupo Editorial S.A. v.
Rocio Murciano Quintero, Salvat Editores SA v. Jose M. Sanchez Alcon Prades,
Jose Luis Copano Badillo, Mohammed Beroane, Emilio Vinas Feliu, Zb. Orz. 2000 r.,
6
s. I-4941, pkt 31 i 32). Jeżeli zatem sprawa, w której Sąd Apelacyjny w Warszawie
skierował do Sądu Najwyższego pytanie prawne w trybie art. 390 k.p.c. ma charakter
wspólnotowy, wówczas może okazać się konieczne dokonanie oceny zgodności
wskazanych wyżej przepisów prawa polskiego z powołanymi wyżej normami prawa
wspólnotowego oraz/lub dokonanie prowspólnotowej wykładni tych przepisów prawa
polskiego albo przedstawienie pytania prawnego do Europejskiego Trybunału Spra-
wiedliwości (ETS) w trybie art. 234 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
(TWE).
4. Zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi przejęcia prawa wspólnotowego
przez nowe państwo członkowskie, prawo wspólnotowe obowiązuje w stosunku do
nowego państwa członkowskiego od momentu akcesji, jeżeli przepisy szczególne
Traktatu akcesyjnego nie przewidują odmiennych rozwiązań. W konsekwencji prawo
wspólnotowe nie ma zastosowania - co do zasady - do stanów faktycznych ukształ-
towanych przed datą akcesji (wyrok ETS z 10 stycznia 2006 r. w sprawie C-302/04
Ynos). Na tej podstawie odmówiono uznania za towar wspólnotowy towaru wytwo-
rzonego na terytorium NRD, który opuścił terytorium NRD przed datą zjednoczenia z
RFN (C-223/95 Moksel [1997] ECR I-2379); osoba, która znalazła się na terytorium
Wielkiej Brytanii z naruszeniem przepisów imigracyjnych nie mogła powoływać się na
prawo pobytu wynikające z Układu Europejskiego, który wszedł w życie w terminie
późniejszym (C-63/99 Gloszczuk [2001] ECR I-6369); pracownik przedsiębiorstwa,
które upadło przed datą akcesji nie mógł powołać się na ochronę wynikającą z prawa
wspólnotowego (C-321/97 Andersson [1999] ECR I-3551); umowa nieważnie za-
warta przed akcesją ze względu na dyskryminujący przepis krajowy może ulec kon-
walidacji po przystąpieniu tylko jeżeli w świetle właściwych przepisów krajowych
stwarzała jakieś skutki prawne w dniu akcesji (C-464/98 Stefan [2001] ECR I-173).
Prawo wspólnotowe może być natomiast stosowane do zdarzeń zaistniałych po da-
cie akcesji lub skutków zdarzeń, które miały miejsce przed datą akcesji, ale ujawniły
się dopiero po tej dacie (wyrok NSA z dnia 8 lutego 2006 r., II GSK 54/05). Przed-
stawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało w
toku rozpoznawania sprawy z odwołania od decyzji Prezesa UOKiK z dnia 20 lutego
2003 r. Decyzja Prezesa UOKiK została zatem wydane w okresie poprzedzającym
akcesji, co oznacza, iż niniejsza sprawa nie ma charakteru sprawy wspólnotowej i
ETS nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na ewentualne pytanie prawne w
trybie art. 234 TWE.
7
5. Nie zwalnia to jednak Sądu Najwyższego z obowiązku uwzględniania przy
udzielaniu odpowiedzi na pytanie prawne skierowane przez Sąd Apelacyjny w War-
szawie kontekstu wspólnotowego przedstawionego zagadnienia. Mając na względzie
fakt, iż przepisy powołane w pytaniu prawnym zostały wprowadzone w celu dostoso-
wania prawa polskiego do prawa wspólnotowego, ich wykładnia musi być dokonywa-
na z uwzględnieniem treści i celów dyrektywy 98/27 oraz dyrektywy 93/13. Uwzględ-
nienie przy rozstrzyganiu niniejszej sprawy przepisów i zasad prawa Wspólnoty Eu-
ropejskiej znajduje oparcie w podzielanym przez Sąd Najwyższy w obecnym składzie
i wyrażonym już we wcześniejszych orzeczeniach poglądzie, że przepisy prawa pol-
skiego, w tym ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, powinny być interpre-
towane z uwzględnieniem prawodawstwa wspólnotowego, choćby stan faktyczny
sprawy dotyczył zdarzeń sprzed przystąpienia Polski do Unii Europejskiej (zob. wyro-
ki Sądu Najwyższego: z dnia 8 stycznia 2003 r., III RN 239/01 i III RN 240/01, OSNP
2004 nr 3, poz. 42; z dnia 17 lutego 2004 r., I PK 386/03, OSNP 2005 nr 1, poz. 6; z
dnia 12 sierpnia 2004 r., III PK 38/04, OSNP 2005 nr 4, poz. 55). Jest to zbieżne ze
stanowiskiem Naczelnego Sądu Administracyjnego, który w orzeczeniach wydanych
po 1 maja 2004 r. wielokrotnie powoływał się na treść przepisów dyrektyw Wspólnoty
Europejskiej oraz orzecznictwo ETS (zob. między innymi wyroki NSA z 8 czerwca
2005 r., II GSK 74/05, LEX nr 167142, z 29 czerwca 2005 r., II GSK 92/05, niepubli-
kowane oraz z 15 lutego 2006 r., II GSK 388/05, niepublikowane).
6. Podstawę tego stanowiska w niniejszej sprawie stanowi, wynikający z
Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Pol-
ską, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi, z
drugiej strony, sporządzonego w Brukseli dnia 16 grudnia 1991 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr
11, poz. 38 ze zm.), obowiązek Polski dostosowania prawa wewnętrznego w dziedzi-
nie ochrony konsumentów do poziomu ochrony podobnego do istniejącego we
Wspólnocie w ramach ogólnego obowiązku zbliżania istniejącego i przyszłego usta-
wodawstwa Polski do ustawodawstwa istniejącego we Wspólnocie (art. 68 i 69
Układu Europejskiego). Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela wyrażone w
dotychczasowym orzecznictwie i doktrynie stanowisko, zgodnie z którym obowiązek
prowspólnotowej wykładni przepisów prawa polskiego, stosowanego do stanów fak-
tycznych opartych na zdarzeniach zaszłych przed dniem akcesji, nie może prowadzić
do wykładni contra legem w stosunku do obowiązujących w tym czasie przepisów
polskich lub niestosowania tych przepisów, nawet gdyby były one niezgodne z tre-
8
ścią i celami aktów wspólnotowych (wyrok NSA z dnia 15 października 2004 r., FSK
617/04, Monitor Podatkowy 2005 nr 1, poz. 44).
7. Zdaniem Sądu Najwyższego wykładnia przepisów prawa polskiego, które
implementują przepisy dyrektyw powinna być zatem zgodna z prawem wspólnoto-
wym niezależnie od tego, czy dotyczy to stanów faktycznych powstałych przed datą
akcesji. Różna jest jedynie podstawa prawna tego obowiązku. W odniesieniu do sta-
nów faktycznych sprzed daty akcesji, obowiązek prowspólnotowej interpretacji prze-
pisów ma charakter prawnomiędzynarodowy i wynika z Układu Europejskiego. Na-
tomiast w przypadku spraw dotyczących stanów faktycznych z okresu po dacie akce-
sji, obowiązek prowspólnotowej wykładni ma charakter wspólnotowy i znajduje uza-
sadnienie w art. 10 TWE oraz orzecznictwie ETS. W sprawach tych sądy polskie
działają jako sądy wspólnotowe. Stwierdzenie to nie zmienia jednak opartego na tre-
ści art. 68 Układu Europejskiego zasadniczego nakazu wykładni prowspólnotowej w
odniesieniu do przepisów stosowanych do wskazanych wyżej stanów faktycznych,
wskazując jedynie granice tej wykładni. W rozpoznawanej sprawie treść odnośnych
przepisów prawa polskiego nie jest jednoznaczna, na co wskazują przytoczone w
uzasadnieniu pytania prawnego orzecznictwo SOKiK, poglądy doktryny, a także
orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Z tego powodu, wykładnia art. 23a
uokik uwzględniająca cel i treść norm wspólnotowych jest w pełni dopuszczalna (wy-
rok SN z dnia 19 sierpnia 2004 r., I PK 489/03, OSNP 2005 nr 6, poz. 78). Obowią-
zek odwoływania się do prawa wspólnotowego i wynikających z niego standardów
jest tym bardziej aktualny w sprawach, w których Sąd Najwyższy udziela odpowiedzi
na pytania prawne sądów drugiej instancji po 1 maja 2004 r. Mając na względzie
okoliczność, iż odpowiedź Sądu Najwyższego udzielona na pytanie prawne przedło-
żone w trybie art. 390 k.p.c. może znaleźć zastosowanie w wielu innych sprawach i w
zasadniczy sposób wpływa na kształtowanie się orzecznictwa sądów niższej instan-
cji, za wysoce niepożądane należy uznać udzielanie odpowiedzi, które - tam gdzie
jest to możliwe z uwagi na szeroki margines swobody przy dokonywaniu wykładni
przepisów obowiązującego prawa - nie uwzględniałaby kontekstu wspólnotowego
sprawy i w konsekwencji znajdowałaby zastosowanie tylko do spraw, w których stan
faktyczny ukształtował się przed datą akcesji.
8. Przechodząc do istoty zagadnienia prawnego przedłożonego przez Sąd
Apelacyjny w Warszawie należy podkreślić, iż praktyką naruszającą zbiorowe intere-
sy konsumentów jest godzące w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy (art. 23a
9
ust. 1 uokik). Praktykami naruszającymi zbiorowe interesy konsumenta są zatem ta-
kie zachowania przedsiębiorców, które spełniają łącznie dwa warunki. Po pierwsze,
są bezprawne w tym znaczeniu, że są sprzeczne z obowiązującymi przepisami
prawa. Muszą być zatem wymierzone w uprawnienia, jakie konsumentom przyznają
obowiązujące przepisy prawa. Po drugie, naruszają interes konsumentów. Intere-
sem, który podlega ochronie na podstawie art. 23 a uokik jest interes prawny, rozu-
miany jako określone potrzeby konsumenta uznane przez ustawodawcę za godne
ochrony. Natomiast interesem chronionym nie jest interes ekonomiczny konsumen-
tów, który podlega ochronie przewidzianej przez przepisy prawa antymonopolowego,
w szczególności art. 5-11 uokik, zapewniające istnienie mechanizmu konkurencji na
rynku.
9. Przepis art. 23a ust. 1 uokik uzupełnia art. 23a ust. 2 uokik, zgodnie z któ-
rym za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów uważa się w szczegól-
ności stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru
postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, naruszanie obowiązku
udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji, nieuczciwą lub
wprowadzającą w błąd reklamę i inne czyny nieuczciwej konkurencji godzące w zbio-
rowe interesy konsumentów. Jak słusznie wskazuje doktryna, oprócz praktyk wska-
zanych bezpośrednio przez ustawodawcę w art. 23a ust. 1 uokik, za praktyki naru-
szające zbiorowe interesy konsumentów należy uznać działania naruszające przepi-
sy tych ustaw, które implementują dyrektywy europejskie do porządku polskiego
(ustawy z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. Nr 100, poz. 1081;
ustawa z dnia 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku
lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku oraz o zmia-
nie ustaw Kodeks cywilny, Kodeks wykroczeń i ustawy o księgach wieczystych i
hipotece, Dz.U. Nr 74, poz. 855; ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych
praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny, zawierająca przepisy regulujące problematykę umów zawieranych na
odległość i poza lokalem przedsiębiorstwa, Dz.U. Nr 22, poz. 271). Sąd Najwyższy
przychyla się również do poglądu wyrażonego w doktrynie, zgodnie z którym za
praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów można uznać zachowania na-
ruszające przepisy innych ustaw, które nakładają na przedsiębiorcę określone obo-
wiązki względem konsumenta. Zdaniem Sądu Najwyższego zachowania takie speł-
niają bowiem wskazane powyżej przesłanki zastosowania art. 23a ust. 1 uokik. Sta-
10
nowią bowiem jednocześnie zachowania bezprawne i skutkują zniesieniem, ograni-
czeniem lub zniekształceniem praw konsumentów, wpływając tym samym na chro-
nioną przez przepis obowiązującego prawa sferę ich interesów.
10. Przepis art. 23a ust. 2 uokik precyzuje klauzulę generalną poprzez eg-
zemplifikację najczęściej występujących form zjawiskowych praktyk naruszających
zbiorowe interesy konsumentów, które można określić mianem nazwanych praktyk
naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Przepis ten pełni podobną rolę wo-
bec art. 23a ust. 1 uokik, jak art. 3 ust. 2 uznk pełni w stosunku do art. 3 ust. 1 uznk.
11. Przepis art. 23a ust. 2 uokik explicite uznaje za jedną z praktyk naruszają-
cych zbiorowe interesy konsumentów stosowanie postanowień wzorców umów, które
zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolo-
ne. Wykładnia gramatyczna art. 23a ust. 2 uokik w związku z art. 23a ust. 1 uokik
jednoznacznie wskazuje, iż jedną z praktyk naruszających zbiorowe interesy konsu-
menta jest stosowanie przez przedsiębiorcę postanowień wzorców umów, które zo-
stały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone.
Treść art. 23a ust. 2 uokik przesądza zatem - przynajmniej w części - odpowiedź na
pytanie prawne sformułowane w niniejszej sprawie. Interpretacja językowa tego
przepisu nie rozstrzyga jednak wszystkich wątpliwości Sądu Apelacyjnego, które zo-
stały wskazane w uzasadnieniu zagadnienia prawnego. Nie daje bowiem odpowiedzi
na pytanie, w jakich okolicznościach stosowanie postanowień wzorców umownych
uznanych za niedozwolone stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsu-
menta. Odnosząc się do stanu faktycznego niniejszej sprawy oraz uzasadnienia
przedłożonego zagadnienia prawnego można bowiem wyodrębnić następujące stany
faktyczne, do których art. 23a uokik może mieć zastosowanie. Po pierwsze, przed-
siębiorca będący stroną postępowania zakończonego wpisaniem określonego posta-
nowienia wzorca umownego do rejestru , o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., w
dalszym ciągu stosuje te postanowienia. Po drugie, identycznie sformułowane, jak
postanowienia wzorca umownego wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§
2 k.p.c., stosuje inny przedsiębiorca, który nie był stroną postępowania zakończone-
go wpisem. Po trzecie, przedsiębiorca będący stroną postępowania zakończonego
wpisaniem postanowienia wzorca umownego do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c. zaprzestaje - dostosowując się do prawomocnego wyroku Sądu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów - stosowania w zawieranych przez siebie z konsumen-
tami umowach klauzul wpisanych do rejestru niedozwolonych postanowień umow-
11
nych, ale rozpoczyna stosowanie klauzul, które nie będąc treściowo identyczne z
postanowieniami wzorca wpisanymi do rejestru wywołują ten sam skutek. Po
czwarte, inny przedsiębiorca stosuje klauzule, które nie będąc treściowo identyczne z
postanowieniami wzorca wpisanymi do rejestru wywołują ten sam skutek.
12. Rozstrzygnięcie dopuszczalności zastosowania art. 23a ust. 2 uokik do
wskazanych powyżej wariantów stanów faktycznych wymaga rozstrzygnięcia stwier-
dzonych w orzecznictwie rozbieżności dotyczących charakteru kontroli abstrakcyjnej
wzorców umownych oraz skutków wpisu klauzuli do rejestru.
13. Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za nie-
dozwolone - będące postępowaniem szczególnym w ramach postępowania odręb-
nego w sprawach gospodarczych - zostało wprowadzone do Kodeksu postępowania
cywilnego ustawą z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów
oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U.
Nr 22, poz. 271). Celem instytucji kontroli wzorców umownych jest zapewnienie pra-
widłowego funkcjonowania mechanizmu podejmowania decyzji przez słabszą stronę
umowy (uczestnika obrotu). Cel ten realizowany jest poprzez konkretną i abstrakcyj-
ną kontrolę wzorców umownych. Kontrola incydentalna wzorców polega na kontroli
treści umowy zaczerpniętej z wzorca. Kontrola abstrakcyjna polega na kontroli
wzorca jako takiego, w oderwaniu od konkretnej umowy, której wzorzec dotyczy
(uchwała z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSNC 2005 nr 2, poz. 25; wyrok
SOKiK z 19 czerwca 2002 r., XVII Amc 34/01, Dz.Urz.UOKiK 2002 nr 3-4, poz. 174).
Ocenie podlega treść postanowienia wzorca, a nie sposób jego wykorzystania, czy
jego powszechność w analogicznych wzorcach umowy firm konkurencyjnych. Ocena
znaczenia postanowień wzorca umowy następuje w oderwaniu od warunków ekono-
micznych i gospodarczych działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę. Nieistotne
są również kwestie sposobu organizacji lub specyfiki działalności prowadzonej przez
przedsiębiorcę, którego wzorzec podlega kontroli w tym trybie (wyrok SOKiK z 19
czerwca 2002 r., XVII Amc 34/01, Dz.Urz.UOKiK 2002 nr 3-4, poz. 174). Ochrona
zbiorowych interesów konsumentów przed negatywnymi skutkami stosowania w ob-
rocie gospodarczym wzorców umownych nie byłaby bowiem możliwa bez przepro-
wadzania abstrakcyjnej kontroli wzorców oraz bez umożliwienia osobom, które nie
brały udziału w procesie (konsumentom i przedsiębiorcom) dokonania oceny, jakie
wzorce umowne nie są dozwolone. W razie uwzględnienia powództwa sąd gospo-
darczy, kierując się przepisami art. 384-3854
k.c., orzeka, że konkretne, zaskarżone
12
postanowienia wzorca umowy są niedozwolone i zakazuje ich stosowania (art. 47942
§ 1 k.p.c.). Zgodnie z art. 47943
k.p.c., wyrok ma - od chwili wpisania do odpowied-
niego rejestru (art. 47945
§ 2 k.p.c.) - skutek także wobec osób trzecich (uchwała SN
z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSNC 2005 nr 2, poz. 25).
14. Kwestia skutków wpisu klauzuli do rejestru nie została jednoznacznie roz-
strzygnięta przez ustawodawcę. Uwzględniając ratio legis ustawy oraz kierując się
potrzebą zapewnienie skuteczności przepisów implementujących dyrektywę 93/13 i
dyrektywę 98/27, Sąd Najwyższy akceptuje stanowisko doktryny, zgodnie z którym
wpis postanowienia wzorca do rejestru skutkuje tym, że zakazane jest posługiwanie
się wpisaną klauzulą we wszystkich wzorcach umów, pod rygorem sankcji z art. 58
k.c. Potwierdza to dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego, jak również
treść przykładowego katalogu niedozwolonych postanowień umownych, który został
sformułowany w oderwaniu od rodzaju umowy lub gałęzi gospodarki, w której umowa
została zawarta. Za takim rozwiązaniem, obok argumentów językowo-systemowych,
przemawiają także względy celowościowe i funkcjonalne, których uwzględnianie w
sprawach takich jak niniejsza jest powszechnie akceptowane (zob. między innymi
uchwała SN z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03, OSNC 2005 nr 2, poz. 25).
Przyjęcie powyższego rozwiązania pozwala uniknąć sytuacji, w której konieczne jest
prowadzenie kilku postępowań, z których każde musiałoby kończyć się identycznym
rozstrzygnięciem merytorycznym. Stanowisko to znajduje również oparcie w charak-
terze postępowania w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwo-
lone, którego celem podstawowym jest usunięcie postanowień wzorca uznanych za
niedozwolone z obrotu ze skutkiem nie tylko dla stron procesu, lecz także wobec
osób trzecich (erga omnes) (uchwała z dnia 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03).
Przedmiotem kontroli nie jest bowiem kwestia ustalenia treści umowy w drodze wy-
kładni, ale wyjaśnienie, czy konkretne postanowienie wzorca umownego stanowi nie-
dozwoloną klauzulę umowną i z tej przyczyny nie wiąże nie tylko stron postępowania,
ale nieograniczonego kręgu konsumentów. Chodzi tu o kontrolę abstrakcyjną, sku-
teczną erga omnes, nie zaś o ograniczoną w skutkach do stron wykładnię konkretnej
umowy (wyrok SN z dnia 6 października 2004 r., I CK 162/04, Monitor Prawniczy
2004 nr 21, poz. 966).
15. Zdaniem Sądu Najwyższego nie ulega wątpliwości, iż - w świetle sformu-
łowania art. 23a ust. 2 uokik - praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów
jest dalsze stosowanie klauzuli, której treść jest identyczna do klauzuli, która została
13
wpisana do rejestru, przez przedsiębiorcę, który nie stosuje się do wydanego w jego
sprawie orzeczenia SOKiK (wyrok SOKiK z dnia 7 lutego 2005 r., XVII Ama 96/03,
niepublikowany; wyrok z dnia 28 stycznia 2004 r., XVII Ama 36/03, niepublikowany)
16. Sąd Najwyższy uznaje również, iż praktyką naruszającą zbiorowe interesy
konsumenta w rozumieniu art. 23a uokik jest stosowanie identycznej klauzuli, jak
klauzula wpisana do rejestru niedozwolonych postanowień umownych, przez innego
przedsiębiorcę, który nie był stroną lub uczestnikiem postępowania zakończonego
wpisaniem danej klauzuli do rejestru. Przemawia za tym wykładnia gramatyczna art.
23a ust. 1 uokik. Przepis ten nie rozróżnia między stosowaniem klauzuli przez przed-
siębiorcę, który brał udział w postępowaniu zakończonym wpisem klauzuli do reje-
stru, a innymi przedsiębiorcami. Art. 23a ust. 2 uokik posługuje się bowiem sformu-
łowaniem „stosowanie klauzuli wpisanej do rejestru”, a nie „dalsze stosowanie klau-
zuli wpisanej do rejestru”. Odwołanie się w treści art. 23a ust. 2 uokik do rejestru nie
można traktować jako podmiotowego zawężenia pojęcia zakazanej praktyki, lecz
jako informację wyjaśniającą o jaki rejestr chodzi (wyrok Sądu Apelacyjnego w War-
szawie z dnia 2 grudnia 2005 r., VI ACa 760/05, Dz.Urz. UOKiK 2006 nr 1, poz. 19).
Nie można podzielić poglądu, w świetle którego stosowanie klauzuli umownej wpisa-
nej do rejestru klauzul niedozwolonych na podstawie wyroku zapadłego przeciwko
innemu podmiotowi nie jest zakazane innym podmiotom, ponieważ ich zachowaniu
nie można przypisać przymiotu bezprawności (wyrok SOKiK z dnia 22 sierpnia 2005
r., XVII Ama 21/05, Dz.Urz.UOKiK 2005 nr 3, poz. 45; wyrok SOKiK z dnia 7 lutego
2005 r., XVII Ama 96/03, niepublikowany; wyrok z dnia 28 stycznia 2004 r., XVII Ama
36/03, niepublikowany). Należy również odrzucić argumentację, zgodnie z którą
przepis art. 47943
k.p.c. nie zawiera wyraźnie sformułowanego obowiązku zaniecha-
nia stosowania klauzul wpisanych do rejestru, a skoro wszelkie ograniczenia praw
muszą mieć charakter wyraźny, to nie mogą one w tym wypadku wynikać z rozsze-
rzającej wykładni tego przepisu. Jest to bowiem nie do pogodzenia z ideą abstrakcyj-
nej kontroli wzorców umownych, która oderwana jest od postanowień konkretnej
umowy. Celem tej kontroli i celem prowadzenia rejestru jest wyeliminowanie niedo-
zwolonych postanowień z obrotu. Dlatego kontrola postanowień prowadząca do
wpisu do rejestru ma charakter abstrakcyjny. Nie można zatem przyjąć wąskiego
rozumienia zakresu rozszerzonej prawomocności wyroku stanowiącego podstawę
wpisu do rejestru, zgodnie z którym na wpis mogliby się powołać tylko ci konsu-
menci, którzy zawarli umowę z przedsiębiorcą, który był stroną postępowania zakoń-
14
czonego wpisem do rejestru (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 2 grud-
nia 2005 r., VI ACa 760/05, Dz.Urz. UOKiK 2006 nr 1, poz. 19). Za przyjęciem ta-
kiego punktu widzenia przemawia także treść przepisów art. 47938-43
k.p.c. Powódz-
twa o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone nie musi wytaczać
strona zawartej już umowy, może to zrobić podmiot niezwiązany postanowieniami
żadnej umowy. Z drugiej zaś strony, nawet zaniechanie stosowania kwestionowane-
go wzorca umowy nie wyklucza w sposób bezwzględny wytoczenia powództwa lub
kontynuowania postępowania. Te dwie zasady oznaczają, że kontrola klauzul umow-
nych odbywa się także w oderwaniu od tego, czy obie strony są związane kwestio-
nowaną umową. Nie ma też podstaw do tego, by zawarty w art. 47943
k.p.c. termin
„osoby trzecie" ograniczać do pojęcia „inni konsumenci" (wyrok Sądu Apelacyjnego w
Warszawie z dnia 2 grudnia 2005 r., VI ACa 760/05, Dz.Urz. UOKiK 2006 nr 1, poz.
19). Przedstawione powyżej zastrzeżenia SOKiK w przedmiocie interpretacji art. 23a
ust. 2 uokik przyjętej w niniejszej uchwale nie uwzględniają także potrzeby i obowiąz-
ku zapewnienia skuteczności przepisom prawa krajowego wprowadzonym w celu
implementacji dyrektywy 98/27 oraz dyrektywy 93/13, co wiąże się z koniecznością
przełamywania utartych sposobów wykładni prawa, pochodzących sprzed okresu, w
którym zasady prokonsumenckie i wspólnotowe weszły do polskiego porządku praw-
nego. Akceptacja odmiennego stanowiska oznaczałaby, iż art. 23a uokik zostałby
pozbawiony skuteczności i byłby praktycznie przepisem martwym. Znajdowałby bo-
wiem zastosowanie tylko w odniesieniu do tych przedsiębiorców, którzy nie stosują
się do wyroku SOKiK, w sytuacji gdy wyrok ten jest skuteczny erga omnes i inni kon-
sumenci związani umowami zawartymi z tym przedsiębiorcą mogą się skutecznie
uchylać się od skutków prawnych klauzuli uznanej za niedozwoloną. Taka interpreta-
cja zdaniem Sądu Najwyższego podważałaby sens wprowadzenia instytucji praktyk
naruszających zbiorowe interesy konsumenta. Jej akceptacja wywarłaby negatywne
skutki także w odniesieniu do innych praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-
sumenta. Stosując przedstawioną powyżej argumentację SOKiK oraz części doktry-
ny należałoby przyjąć, iż praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumenta nie
jest stosowanie przez przedsiębiorcę reklamy wprowadzającej w błąd, a tylko nieza-
stosowanie się przez przedsiębiorcę do wyroku sądu zakazującego takiej reklamy.
To samo dotyczyłoby obowiązku udostępnienia konsumentom rzetelnej i pełnej in-
formacji. Brak takiej informacji lub udostępniania konsumentom informacji nierzetel-
nej musiałby być stwierdzony wyrokiem sądu wydanym w sprawie z zakresu nie-
15
uczciwej konkurencji lub z odwołania od decyzji właściwego organu administracji, a
dopiero następnie Prezes UOKIK mógłby podjąć interwencję w interesie publicznym i
nakazać zaniechania praktyki. Za odrzuceniem powyższego stanowiska SOKiK i
części doktryny przemawia również troska o zapewnienie równych warunków konku-
rencji na rynku. Akceptacja stanowiska, zgodnie z którym wyrok SOKiK uznający
klauzulę za niedozwoloną miałby zastosowanie tylko w stosunku do przedsiębiorcy,
w sprawie którego wyrok taki został wydany, oznaczałaby, iż inni przedsiębiorcy
działający w tej samej branży, stosujący identyczny wzorzec lub klauzulę, nie musie-
liby się obawiać żadnych sankcji z tego tytułu do momentu wydania wyroku w ich
sprawie. Mogliby więc bez przeszkód działać na szkodę interesów konsumentów,
zyskując dzięki takiemu bezprawnemu zachowaniu przewagę nad konkurentami
działającymi w sposób nienaruszający interesów konsumentów. Dlatego należy w
pełni zaakceptować stanowisko Sądu Apelacyjnego w Warszawie, zgodnie z którym
prowadzenie przez Prezesa Urzędu jawnego rejestru klauzul niedozwolonych musi
mieć głębszy sens, wykraczający poza działalność podmiotu, przeciwko któremu to-
czyło się postępowanie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone oraz
poza czysto dydaktyczny walor, uświadamiający konsumentom, jakiego rodzaju po-
stanowienia umowne mają charakter niedozwolony. W przeciwnym razie wystarcza-
jące byłoby kontrolowanie wzorców umów w sposób incydentalny, bez potrzeby pro-
wadzenia rejestru (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 2 grudnia 2005 r.,
VI ACa 760/05). Z powyższego wynika, iż jeżeli SOKiK uzna określoną klauzulę za
niedozwoloną i zostanie ona wpisana do rejestru, każdy z przedsiębiorców, który
zastosuje tę klauzulę w swoim wzorcu umownym, dopuszcza się praktyki naruszają-
cej zbiorowe interesy konsumentów.
17. Sąd Najwyższy uznaje również, iż jeżeli SOKiK uzna określoną klauzulę
za niedozwoloną w wyniku przeprowadzonej kontroli abstrakcyjnej i zostanie ona
wpisana do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., praktyki naruszającej
zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 23a ust. 2 uokik dopuszcza się
każdy z przedsiębiorców, który wprowadza do stosowanych klauzul zmiany o cha-
rakterze kosmetycznym, polegające np. na przestawieniu szyku wyrazów lub zmianie
użytych wyrazów, jeżeli zmiany te nie prowadzą do zmiany istoty klauzuli. Można co
prawda argumentować, iż przeciwko temu stanowisku przemawia treść art. 23a uokik
(„stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru posta-
nowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone”), z której zdaje się wynika, iż
16
przepis ten nie daje Prezesowi UOKIK prawa do wydawania decyzji uznających sto-
sowanie postanowienia wzorca umownego, które nie zostało wpisane do rejestru, za
praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumenta. Jednakże ratio legis art. 23a
uokik pozwala przyjąć inną, szerszą interpretację tego przepisu. Wprowadzając in-
stytucję nieuczciwych klauzul umownych oraz szczególne postępowanie odrębne w
sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone ustawodawca
kierował się względami ochrony interesu konsumentów oraz bezpieczeństwa i nale-
żytego poziomu etycznego obrotu gospodarczego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
3 lutego 2006 r., I CK 297/05, niepublikowany). Natomiast wprowadzając instytucję
praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów ustawodawca krajowy, wzo-
rem ustawodawcy wspólnotowego, zamierzał zwiększyć skuteczność zakazu stoso-
wania klauzul umownych, które zostały wpisane do rejestru nieuczciwych postano-
wień umownych. Istotnym mankamentem unormowań dyrektywy 93/13 oraz wyda-
nych w celu jej implementacji przepisów był bowiem brak możliwości szybkiego re-
agowania na przypadki naruszeń praw konsumentów za pomocą orzeczenia sądo-
wego lub decyzji administracyjnej nakazującej zaniechanie działań godzących w inte-
resy konsumentów (uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy o ochronie kon-
kurencji i konsumentów, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz ustawy -
Kodeks postępowania cywilnego z dnia 8 kwietnia 2002 r., druk nr 366).
18. Ma to istotne znaczenie dla właściwej interpretacji art. 2a uokik, która nie
może być dokonywana bez uwzględnienia ratio legis tego przepisu, korygującego
ogólne zasady prawa materialnego i prawa procesowego z uwagi na ochronę szcze-
gólnych, wyjątkowo doniosłych wartości. Odwoływanie się przy wykładni przepisów
uokik do celów ustawy jest powszechnie akceptowane w orzecznictwie Sądu Naj-
wyższego (uchwała SN z dnia 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03, OSNC 2005 nr 5,
poz. 77; wyrok SN z dnia 3 lutego 2006 r., I CK 297/05, niepublikowany). Sąd Naj-
wyższy jest świadomy występujących obecnie praktyk, w których w miejsce klauzul
wpisanych do rejestru powstają nowe, których skutki są takie same, ale które mają
zmodyfikowaną nieznacznie treść. Praktykę taką należy uznać za naganną i
sprzeczną z celami instytucji abstrakcyjnej kontroli wzorców umownych. Sąd Najwyż-
szy uznaje, iż wprowadzenie instytucji praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-
sumentów miało zapobiegać temu zjawisku. Dlatego odwołując się do argumentów o
charakterze celowościowym oraz kierując się potrzebą zapewnienia skuteczności art.
23a uokik, należy zaakceptować pogląd, iż praktyka naruszająca zbiorowe interesy
17
konsumenta z art. 23a uokik obejmuje również przypadki wprowadzania jedynie
zmian kosmetycznych polegających na przestawieniu szyku wyrazów lub zastąpieniu
jednych wyrazów innymi, jeżeli tylko wykładnia postanowienia pozwoli stwierdzić, że
jego treść mieści się w hipotezie zakazanej klauzuli. Stosowanie klauzuli o zbliżonej
treści do klauzuli wpisanej do rejestru, która wywołuje takie same skutki, godzi prze-
cież tak samo w interesy konsumentów, jak stosowanie klauzuli identycznej co wpi-
sana do rejestru. Akceptacja odmiennego poglądu zachęcałaby do obchodzenia art.
3851
k.c. oraz 47945
k.p.c. i prowadziła do podważenia skuteczność całego systemu.
Prezes UOKiK byłby bowiem obowiązany do wytaczania kolejnych powództw w
sprawach, w których postanowienia wzorców różnią się nieznacznie sposobem sfor-
mułowania lub do ciągłego wytaczania powództw przeciwko temu samu przedsię-
biorcy. Powodowałoby to wpisywanie do rejestru kolejnych, bardzo podobnie sformu-
łowanych klauzul, utrudniając korzystanie z rejestru i zmniejszając jego jasność i
przejrzystość.
19. Przyjęta powyżej rozszerzająca wykładnia art. 23a uokik znajduje również
uzasadnienie w dyrektywach 93/13 oraz 98/27, a także orzecznictwie ETS dotyczą-
cym zasady efektywności. Dyrektywa 93/13 wymaga, by sądy lub organ administra-
cyjne państw członkowskich zostały wyposażone w „odpowiednie i skuteczne środki,
dzięki którym stosowanie niedozwolonych klauzul w umowach konsumenckich zo-
stanie wyeliminowane” (art. 7 dyrektywy 93/13). Dyrektywa 98/27 została uchwalona,
ponieważ uznano, iż obowiązujące ówcześnie mechanizmy zapewnienia zgodności
zachowań przedsiębiorców z wymogami wynikającymi z dyrektyw konsumenckich
nie pozwalają na szybkie zaprzestanie praktyk szkodliwych dla zbiorowych interesów
konsumentów (akapit 2 preambuły dyrektywy 98/27). Natomiast zasada efektywności
polega na osiągnięciu celów prawa wspólnotowego poprzez zapewnienie właściwego
wykonania obowiązków wynikających z przepisów systemu prawnego Wspólnoty.
Wymaga, by przepisy prawa krajowego były interpretowane w taki sposób, by za-
pewnić skuteczną ochronę uprawnieniom, jakie prawo wspólnotowe przyznaje jed-
nostkom. Adresatami obowiązków wynikających z zasady efektywności prawa
wspólnotowego są przede wszystkim sądy krajowe, które jako organy niezależne i
podlegające tylko przepisom prawa, w tym prawa wspólnotowego, stoją na straży
zapewnienia efektywnej ochrony prawom i interesom jednostek (C-213/99 Factorta-
me [1990] ECR I-243). Z zasady efektywności wynika obowiązek, niezależny od tre-
ści przepisów wspólnotowego prawa pierwotnego lub wtórnego, by prawo krajowe
18
zawierało przepisy zapewniające skuteczne, odstraszające sankcje za naruszenie
uprawnień wynikających z prawa wspólnotowego (14/83 Von Colson i Kamann v.
Land Nordrhein-Westfalen [1984] ECR 1891). ETS orzekł, że aczkolwiek przepisy
dyrektywy nie wymagały wprost wprowadzenia do prawa krajowego żadnej szcze-
gólnej postaci sankcji, zapewnienie skuteczności postanowieniom dyrektywy wyma-
gało, by sankcje te gwarantowały właściwą i skuteczną ochronę. Na tej podstawie
przyjęto, że sankcje z tytułu złamania zakazu dyskryminacji ze względu na płeć w
procesie rekrutacyjnym muszą być skuteczne i odstraszające od przyszłych naru-
szeń. Dlatego nie powinny ograniczać się do wynagrodzenia szkody w postaci
zwrotu wydatków związanych z ubieganiem się o posadę, poniesionych przez osobę,
w stosunku do której dopuszczono się dyskryminacji (14/83 Von Colson i Kamann v.
Land Nordrhein-Westfalen [1984] ECR 1891, pkt. 28). Z powyższego wynika, iż zda-
rzają się sytuacje, w których do zapewnienia skuteczności prawu wspólnotowemu nie
wystarczy implementacja dyrektywy poprzez wydanie odpowiednich przepisów, które
pod względem treściowym lub kompetencyjnym realizują cel dyrektywy. Osiągnięcie
celu dyrektywy może bowiem wymagać istnienia w systemie prawnym państwa
członkowskiego odpowiednich sankcji. W sprawie Colson i Kamann niedostatek
sankcji miał być uzupełniony przez odpowiednią interpretację prawa niemieckiego
przez sąd. Obecnie przyjmuje się, iż jeżeli dyrektywa nie przewiduje szczególnych
kar za naruszenie wynikających z niej uprawnień lub odsyła w tym zakresie do prawa
krajowego, art. 10 TWE wymaga by państwo członkowskie podjęły wszelkie środki
do zapewnienia stosowania i efektywności prawa wspólnotowego (C-382/92 Komisja
v Wielkiej Brytanii [1994] ECR I-2435). Gdy akt prawa wspólnotowego nie przewiduje
sankcji za naruszenie wynikających z niego praw, nie wystarczy odpowiednie zasto-
sowanie przepisów prawa krajowego w celu uzupełniania luki. ETS wymaga, by
prawo krajowe przewidywało wprost kary, które są efektywne, proporcjonalne i znie-
chęcą do naruszania praw podmiotowych. Brak takich sankcji stanowi naruszenie
prawa wspólnotowego. Odnosząc powyższe reguły do stanu prawnego niniejszej
sprawy należy uznać, iż uzasadniają one wskazaną powyżej wykładnię art. 23a
uokik, wymagając wręcz odejścia - przynajmniej w sprawach z zakresu prawa kon-
sumenckiego - od zasady in dubio pro libertatem. Treść art. 7 dyrektywy 93/13 w
zestawieniu z celami oraz art. 1 ust. 1 i 2 dyrektywy 98/27 realizuje sformułowany w
orzecznictwie ETS obowiązek zapewnienia skutecznych sankcji, w tym sankcji o cha-
rakterze administracyjnym, za działania naruszające prawa konsumentów. Determi-
19
nuje to wykładnię przepisów prawa krajowego, na pierwszy plan wysuwając potrzebę
zapewnienia skuteczności przepisom chroniącym konsumentów. Zdaniem Sądu
Najwyższego możliwość uznania zachowania przedsiębiorcy polegającego na sto-
sowaniu postanowień wzorców umownych, które nie mając identycznego brzmienia
jak postanowienia wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 47945
§ 2 k.p.c., za
praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów z art. 23a ust. 2 ustawy o
ochronie konkurencji i konsumentów, w sposób istotny zwiększa skuteczność obu
instytucji (tj. niedozwolonych postanowień umownych oraz praktyk naruszających
zbiorowe interesy konsumenta), zniechęcając przedsiębiorców do obchodzenia wpi-
sów dokonanych w rejestrze niedozwolonych postanowień; przyczynia się do pod-
niesienia poziomu ochrony konsumentów przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi
w sposób odpowiadający wymogom wynikającym z art. 76 Konstytucji RP oraz art. 2
i 3t TWE.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi na przed-
stawione zagadnienie prawne jak w sentencji uchwały.
========================================