Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 100/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 września 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania A. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych z udziałem zainteresowanej L. S.
o ustalenie istnienia obowiązku ubezpieczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 września 2006 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej i zainteresowanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
[…]
z dnia 5 października 2005 r., sygn. akt (...),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 5
października 2005 r. oddalił apelacje A. G. i . S. od wyroku Sądu Rejonowego –
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. z dnia 23 lutego 2005 r.,
oddalającego odwołanie A. G. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
13 czerwca 2001 r., stwierdzającej, że L. S. nie podlega od 1 października 1999 r.
ubezpieczeniom jako pracownik z tytułu zawarcia umowy o pracę z Jednostką
Projektowania Budowlanego – G. A.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich
ocena prawna: W dniu 1 października 1999 r. wnioskodawczyni A. G. zawarła ze
swoją córką zainteresowaną L. S. umowę o pracę na czas nieokreślony na
stanowisku asystenta. Zgodnie z umową, praca miała być świadczona na pełny
etat, za wynagrodzeniem w wysokości 70,38 zł za godzinę, w terenie, siedzibie
pracodawcy lub w miejscu przez niego wskazanym. W chwili zawierania umowy o
pracę zainteresowana była w ósmym miesiącu ciąży. L. S. ukończyła Liceum
Ogólnokształcące. W okresach od 1 czerwca 1994 r. do 1 grudnia 1994 r. oraz od 1
stycznia 1996 r. do 31 sierpnia 1996 r. prowadziła własną działalność gospodarczą
w zakresie usług administracyjnych, technicznych i gospodarczych. Nie zatrudniała
pracowników, a sposób wykonywania pomiarów geodezyjnych wskazał jej ojciec.
A. G. zarejestrowała własną działalność gospodarczą w zakresie
projektowania w planowaniu przestrzennym, architekturze, budownictwie,
kierowania robotami budowlanymi, oceny i badaniu stanu technicznego budynków i
budowli, plastyki, sprawdzania kopii dokumentów i opracowań, obsługi przewozów i
środków transportu związanego z powołanym zakresem działalności. W lutym 1999
r. wnioskodawczyni zawarła z wójtem gminy S. umowę o sporządzenie
opracowania Studium Uwarunkowań Kierunków Zagospodarowania
Przestrzennego Gminy S. Przy realizacji tego zadania korzystała z pracy
wykonywanej przez firmę, na podstawie umowy zlecenia z Panią S. Umowy te były
realizowane w ciągu tygodnia. Ani przed zatrudnieniem córki, ani obecnie
wnioskodawczyni nikogo nie zatrudniała. A. G. zgłosiła L. S. do ubezpieczenia
społecznego 4 października 1999 r. Wnioskodawczyni kompletowała dokumentację
dotyczącą zdolności do pracy przez cały miesiąc i skompletowała ją dopiero, gdy
zainteresowana korzystała z zasiłku porodowego.
3
Przychód z działalności gospodarczej prowadzonej przez A. G. za 1999 r.
wyniósł 81.032,08 zł, koszt uzyskania przychodu 60.567,38 zł, a dochód wyniósł
20.464,70 zł. Za październik 1999 r. wnioskodawczyni wypłaciła zainteresowanej
wynagrodzenie w kwocie 12.457,26 zł brutto (9.307,86 zł netto).
L. S. nie posiadała wydzielonego biura, ani miejsca pracy. Pracę
wykonywała w domu matki znajdującym się w odległości 10 km od jej miejsca
zamieszkania Do zakresu czynności zainteresowanej należało nanoszenie na
mapę wszystkich elementów będących w legendzie i samodzielne tworzenie
legendy (praca ta nie została ukończona przed urodzeniem dziecka) oraz wspólne
wyjazdy z wnioskodawczynią do biblioteki, gdzie A. G. wskazywała córce zlecenia
co ma kserować lub przepisać. Zainteresowana miała określony czas pracy od 7°°
do 15°° codziennie oprócz sobót i niedziel. Obecnie L. S. nie podjęła pracy u
wnioskodawczyni i zajmuje się wychowaniem dzieci.
W ocenie Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K.,
zatrudnienie przez wnioskodawczynię córki będącej w zaawansowanej ciąży na
czas nieokreślony, w pełnym wymiarze czasu pracy i przy ustaleniu
niewspółmiernie wysokiego wynagrodzenia w stosunku do czynności mających być
przez zatrudnioną wykonywanych oraz w stosunku do jej kwalifikacji zawodowych
było całkowicie bezpodstawne, zwłaszcza przy uwzględnieniu kondycji finansowej
firmy prowadzonej przez A. G. Zawarcie umowy o pracę miało na celu wyłącznie
zapewnienie L. S. otrzymanie wysokich świadczeń związanych z macierzyństwem.
W konsekwencji Sąd uznał, że umowa o pracę była pozorna, albowiem jej strony
„faktycznie chciały wywołać inne skutki prawne niż te, które wynikają ze złożonych
przez nie oświadczeń woli (art. 83 kc)”. Oznacza to, że nawiązanie stosunku pracy
nie nastąpiło, a zainteresowana nie była pracownikiem w rozumieniu art. 22 § 1
k.p.
Powyższy wyrok zaskarżyły wnioskodawczyni i zainteresowana. A. G.
wnosiła o uwzględnienie odwołania i zmianę zaskarżonej decyzji w całości z
ustaleniem istnienia obowiązku ubezpieczenia. Zarzuciła, że sentencja wyroku jest
niezgodna z przepisami a jego uzasadnienie jest niezgodne ze stanem faktycznym i
przepisami. W uzasadnieniu apelacji podniosła, że realizacja Umowy „Studium"
nastąpiła w okresie 10 miesięcy, podczas, gdy zasadniczy okres realizacji takiego
4
studium przyjmowany jest na okres 2 lat. Wbrew stanowisku Sądu, kompletowanie
dokumentacji nie trwało miesiąc, albowiem została ona założona we wrześniu 1999
r., a zatem przed przystąpieniem zainteresowanej do pracy. Kompletowanie
dokumentów trwało do 20 marca 2003 r., a więc zgodnie z obowiązującymi
przepisami i napływem dokumentów. Charakter pracy powodował konieczność
zatrudnienia osoby zaufanej. Zainteresowana wykonywała swe obowiązki w
zorganizowanej pracowni z pełnym wyposażeniem kreślarskim i informatycznym
mieszczącym się w jej budynku prywatnym, co oznacza, że miała zorganizowane
stanowisko pracy. Ustalona przez Sąd kwota przychodu za rok 1999 jest błędna,
ponieważ do wyliczonej kwoty 93.373 zł należy dodać kwotę należną w wysokości
17.324 zł, co łącznie stanowi przychód w wysokości 110.697 zł. Zdaniem
apelującej, cele umowy o pracę zostały zrealizowane, albowiem praca była przez
zainteresowaną wykonywana. Wnioskodawczyni odprowadzała kwoty z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne a organ rentowy je przyjmował. Ponadto
podnosiła, że L. S. była pod stałą opieką lekarza prowadzącego, który stwierdzał że
może ona pracować.
L. S. zarzucała, że wyrok został oparty na „faktach, nie mogących stanowić
próby utrzymania w mocy decyzji z dnia 13 czerwca 2001 r.”, nadto zostały
naruszone przepisy wielu ustaw, a okoliczności wykonywania jej pracy z wynikami
zostały potraktowane marginesowo i niewłaściwie. Wniosła o zmianę wyroku w
całości, to jest, o uwzględnienie odwołania i zmianę zaskarżonej decyzji w całości z
ustaleniem istnienia obowiązku ubezpieczenia. W uzasadnieniu apelacji podniosła,
że stan jej zdrowia w 1999 r., ukończenie szkoły, prowadzenie własnej działalności
gospodarczej, niezatrudnianie przez nią pracowników, a także przebywanie na
zasiłku dla bezrobotnych nie mogą stanowić podstawy do wyłączenia jej z
ubezpieczenia pracowników. Wskazała, że w czasie zatrudnienia wykonała pracę
Studium zagospodarowania przestrzennego gminy S. 3 plansze obejmujące
obszar powyżej 5.000 ha w skali 1:10000 z koncepcją kolorystki. Była dowożona
przez pracodawcę do K. Urzędów, gdzie odnotowywała wskazane jej ściśle teksty,
które były potrzebne w trakcie dalszego opracowania.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń oddalił obie apelacje. Uznał, że
zawarta pomiędzy A. G. a L. S. umowa o pracę była czynnością pozorną. Celem tej
5
umowy było uzyskanie przez zainteresowaną świadczeń z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Obowiązek pracodawcy polegający
na zgłoszeniu do ubezpieczenia społecznego sprowadza się do „zatrudnionych
pracowników". Samo zawarcie umowy o pracę, w wyniku której pracownik
zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy
i pod jego kierownictwem, a pracodawca zobowiązuje się do wypłaty
wynagrodzenia, nie wystarczy do stwierdzenia, czy rzeczywiście doszło do
zatrudnienia. Jakkolwiek warunkiem niezbędnym dla nawiązania pracy są zgodne
oświadczenia woli pracodawcy i pracownika, to „nie jest możliwe w wyniku tylko tej
czynności prawnej nabycie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego”.
Domniemanie powstania stosunku pracy, niezależnie od tego, czy pracownik do
pracy przystąpi, „obala twierdzenie, że pomimo zawarcia umowy nie nastąpiło
zatrudnienie pracownika i że zgłoszenie do ubezpieczenia z tej przyczyny charakter
fikcyjny”. Według Sądu, okoliczność, że zawarta umowa o pracę spełniała wymogi
formalno-prawne i, że odprowadzano składki od wynagrodzenia nie mają
znaczenia, ponieważ są to „zewnętrzne elementy pozornej umowy o pracę”. Osoba,
która zawarła fikcyjną umowę o pracę nie podlega ubezpieczeniu społecznemu, a w
konsekwencji nie nabywa świadczeń wynikających z tego ubezpieczenia. Za
pozornością zawartej umowy o pracę przemawia, w ocenie Sądu, przede
wszystkim okoliczność, że zainteresowana niemająca przygotowania zawodowego
jako asystent projektanta nie dysponowała kwalifikacjami do przeznaczenia jej tak
odpowiedzialnego stanowiska na czas nieokreślony w pracowni architekta. Nadto,
zakres powierzonych jej obowiązków i kondycja finansowa pracodawcy nie
uzasadniały tak wysokiego wynagrodzenia, a poza zainteresowaną pracodawca nie
zatrudniał innych osób na podstawie umowy o pracę, lecz wyłącznie na podstawie
umowy zlecenia.
Zdaniem Sądu, brak formalnych przeciwwskazań do zatrudnienia osób
bliskich w ramach stosunku pracy nie wyklucza możliwości weryfikowania przez
organ rentowy deklarowanego tytułu ubezpieczenia społecznego. Kompetencje
takie przewiduje art. 68 pkt 1 i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
L. S. i A. G. zaskarżyły ten wyrok skargą kasacyjną. Wskazując jako jej
podstawy prawne naruszenie materialnego, a mianowicie art. 83 §1 k.c. w związku
6
z art. 300 k.p. - poprzez zastosowanie powołanego przepisu, pomimo ustalenia, że
strony miały wolę zawarcia umowy o pracę, oraz okoliczności przystąpienia przez
Luizę S. do wykonywania powierzonych jej obowiązków; art. 6 ust. 1 pkt 1 w
związku z art. 8 ust. 1 oraz art. 13 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych - poprzez ich błędną wykładnię i wyrażenie błędnego poglądu, że
objęcie pracownika ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym, chorobowym i
wypadkowym było uwarunkowane jego „zatrudnieniem", rozumianym jako
przystąpienie do rzeczywistego świadczenia pracy, a także art. 68 ust. 1 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych – poprzez przyjęcie, że na podstawie
powołanego przepisu organ rentowy ma uprawnienie do weryfikacji tytułu
ubezpieczenia społecznego, „rozumiane jako prawo kwestionowania ważności
czynności prawnej, będącej podstawą powstania takiego tytułu”, ich pełnomocnik
wniósł o „uchylenie zaskarżonego wyroku, jak też wyroku sądu pierwszej instancji i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K.” oraz o
„ zasądzenie od organu rentowego na rzecz ubezpieczonej i zainteresowanej, jako
uprawnionych solidarnie, kosztów zastępstwa radcowskiego w postępowaniu
kasacyjnym według norm przepisanych”.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej skarżące podniosły, że dokonane przez
Sąd ustalenia faktyczne nie mogą stanowić podstawy do zastosowania art. 83 §1
k.c. i uznania za nieważną umowy o pracę zawartą pomiędzy A. G. i L. S.
Powołując się na doktrynę i orzecznictwo sądów wskazały, że za pozorność uznaje
się wadę oświadczenia woli, polegającą na niezgodności między aktem woli a jej
przejawem na zewnątrz. Wyraża się ona w braku rzeczywistego zamiaru wywołania
skutków prawnych objętych treścią ujawnionych przez strony wobec osób trzecich
oświadczeń. W rozpoznawanej sprawie nie wystąpiła pozorność, albowiem strony
umowy o pracę złożyły oświadczenia woli, które były skierowane do konkretnego
adresata. Dla przyjęcia tej wady oświadczenia woli należałoby ustalić, że L. S. i A.
G. nie chciały zawrzeć żadnej umowy, względnie umowa, jaką chciały zawrzeć, nie
miała nosić cech umowy o pracę o ustalonej przez nie treści. L. S. musiałaby zatem
od samego początku nie mieć zamiaru świadczenia pracy podporządkowanej, za
wynagrodzeniem, na rzecz swej matki, natomiast A. G. pracy takiej w zamian za
wynagrodzenie przyjmować. Zdaniem pełnomocnika skarżących, ustalenia Sądu
7
nie pozwalają na wywiedzenia takiego wniosku. Przyjęcie, że w rozpoznawanej
sprawie zachodziła pozorność uniemożliwiają zwłaszcza okoliczności, że L. S.
przystąpiła do wykonywania czynności, polegających na tworzeniu legendy i
nanoszeniu jej elementów na mapę oraz przygotowywaniu, pod kierownictwem
matki, materiałów w bibliotece, pracując codziennie, za wyjątkiem niedziel i świąt, w
godzinach od 7.00 do 15.00, oraz, że A. G. wypłaciła córce za miesiąc październik
1999 r. wynagrodzenie w kwocie brutto 12.457,26 zł. Powołując się na orzecznictwo
Sądu Najwyższego wskazał, że „nie można mówić o pozorności tam, gdzie po
zawarciu umowy o pracę pracownik podjął pracę i ją wykonywał a pracodawca
świadczenie to przyjmował”.
Według pełnomocnika skarżących, rzeczywiste przystąpienie do świadczenia
pracy nie jest warunkiem sine qua non objęcia ubezpieczeniami społecznymi z
tytułu stosunku pracy. Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu
podlegają, z zastrzeżeniem art. 8 i 9 osoby fizyczne, które na obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej są pracownikami. Pracownikiem, o którym mowa w art. 8
tej ustawy jest osoba pozostająca w stosunku pracy. O pozostawaniu w stosunku
pracy stanowi również art. 13 pkt 1 ustawy. Oznacza to, że znaczenie dla oceny
powstania pracowniczego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym jest
przesłanka nawiązania stosunku pracy. Skoro termin nawiązania stosunku pracy
nie jest tożsamy z terminem rozpoczęcia świadczenia pracy, to nie można przyjąć,
aby normatywną przesłanką nawiązania stosunku pracy było rzeczywiste
przystąpienie do wykonywania obowiązków pracowniczych przez pracownika.
Według skarżących, art. 68 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie
stwarza po stronie organu rentowego prawa do weryfikacji tytułu ubezpieczenia,
rozciągającego się na kontrolę ważności czynności prawnej. Przemawia za takim
stanowiskiem analogia do uregulowań prawa podatkowego oraz orzecznictwo NSA
opowiedział się za niedopuszczalnością kontroli ze strony organów podatkowych
ważności umów zawieranych przez podatników, choćby jedynym celem tychże
umów miało być osiągnięcie korzystnych skutków w świetle prawa podatkowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
8
Kasacja nie zawiera zarzutu naruszenia przepisów postępowania, co
oznacza, że wiążące są ustalenia Sądu dokonane przez Sąd Okręgowy, które w
całości przyjął za swoje Sąd Apelacyjny. W świetle tych ustaleń L.S. wykonywała
pracę na rzecz matki A.G. Praca ta była świadczona w domu matki, polegała na
nanoszeniu na mapę określonych elementów legendy i samodzielnym tworzeniu
legendy oraz na dokonywaniu wypisów (kserokopii) z materiałów znajdujących się
w bibliotece. W świetle tych ustaleń należy uznać za usprawiedliwiony zarzut skargi
kasacyjnej naruszenia art. 83 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. Należy uznać za
utrwalony w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd, że nie można przyjąć
pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął
pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował (por. wyrok z dnia
14 marca 2001 r., II UKN 258/00, OSNP 2002 nr 21, poz.527). Równocześnie w
orzecznictwie przyjmuje się, że zasadniczo cel zawarcia umowy o pracę w postaci
uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie jest sprzeczny z ustawą
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2005 r., II UK 141/04, OSNP 2005 nr
15, poz. 235). Równocześnie jednak podkreśla się (wyrok z dnia 14 lutego 2006 r.,
III UK 150/05, niepubl.), że wprawdzie dążenie kobiety ciężarnej do uzyskania
przez zawarcie umowy o pracę ochrony gwarantowanej pracowniczym
ubezpieczeniem społecznym nie może być uznane za zmierzające do dokonania
czynności sprzecznej z prawem, albo mającej na celu obejście prawa. Nie wyklucza
to jednak, w szczególnych przypadkach, uznania takiej umowy za nieważną ze
względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego . W myśl stanowiska
Sądu najwyższego, wyrażonego w wyroku z dnia 9 sierpnia 2005 r. (III UK 89/05,
OSNP 2006, nr 11-12, poz. 192) ustalenie w umowie o pracę rażąco wysokiego
wynagrodzenia za pracę może być, w konkretnych okolicznościach, uznane za
nieważne jako dokonane z naruszeniem zasad współżycia społecznego,
polegającym na świadomym osiąganiu nieuzasadnionych korzyści z systemu
ubezpieczeń społecznych kosztem innych uczestników tego systemu (art. 58 § 3 k.
w związku z art. 300 k.p.). Sąd Apelacyjny, nietrafnie przyjmując nieważność
umowy o pracę z powodu pozorności złożonych oświadczeń woli, nie rozważał tego
aspektu zatrudnienia L. S. u A. G., ograniczając się do stwierdzenia, że z uwagi na
kwalifikacje oraz zakres obowiązków , a także kondycję finansową pracodawcy
9
wynagrodzenie A. G. zostało ustalone zbyt wysoko. Skarżący w skardze kasacyjnej
wyraźnie dopuszczają analizę warunków zawarcia umowy „ pod kątem jej
zgodności z kryteriami uregulowanymi w art. 58 § 1 k.c. Analizy takowej jednakże w
niniejszej sprawie nie przeprowadzono”.
Zgodzić należy się ze skarżącymi, że wywody Sądu Apelacyjnego dotyczące
przesłanek powstania stosunku ubezpieczenia społecznego mogą budzić
wątpliwości. Wynika to z ich skrótowego charakteru. W okolicznościach sprawy
jednak, w której ustalono, że poza samym zawarciem umowy doszło do
rzeczywistego przystąpienia do świadczenia pracy przez A. G., kwestia powstania
stosunku ubezpieczenia społecznego i podlegania przepisom ubezpieczeniowym w
następstwie nawiązania stosunku pracy, nie ma istotnego znaczenia i jej
rozważenie może zostać pominięte.
Nie mają natomiast racji skarżące kwestionując dopuszczalność weryfikacji
przez organ rentowy tytułu ubezpieczenia, obejmując nią również ważność
czynności prawnej leżącej u jego podstaw. Zgodnie z art. 68 ust. 1 pkt 1a do
zakresu działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych należy między innymi
realizacji przepisów o ubezpieczeniach społecznych, w tym stwierdzanie i ustalanie
obowiązku ubezpieczeń społecznych. W związku z przytoczoną regulacją Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 23 lutego 2005 r. (III UK 200/04) stwierdził, że ZUS jest
uprawniony do zbadania ważności umowy o pracę w celu stwierdzenia objęcia
ubezpieczeniem społecznym pracowników (art. 86 ust. 2 ustawy systemowej). Sąd
Najwyższy w składzie orzekającym podziela przytoczone stanowisko.
Z tych motywów, w oparciu o art. 39815
orzeczono jak w sentencji wyroku.
/tp/