Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 października 2006 r.
II UK 53/06
W sprawie o ustalenie odpowiedzialności członka zarządu spółki kapita-
łowej na podstawie art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podat-
kowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) nie są wiążące ustale-
nia dokonane w postanowieniu umarzającym postępowanie o pozbawienie go
prawa prowadzenia działalności gospodarczej.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Józef Iwulski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 9 paździer-
nika 2006 r. sprawy z odwołania Cezarego W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w W. o składki na ubezpieczenie społeczne, na skutek
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z
dnia 7 września 2005 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 22 października 2001 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
ustalił odpowiedzialność wnioskodawcy Cezarego W. jako członka zarządu HS S.
Spółki z o.o. za zaległości tej Spółki z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne i
innych należności za okres od lipca 1999 r. do listopada 2000 r. w kwocie 136.178,04
zł.
Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 19 stycz-
nia 2004 r. [...]. Sąd ustalił, że wnioskodawca był członkiem zarządu HS S. Spółki z
o.o., która prowadziła działalność gospodarczą. Od lipca 1999 r. Spółka nie uiszczała
należnych składek w pełnej wysokości i wystąpiła zaległość w kwotach wyszczegól-
nionych w decyzji. W dniu 19 lipca 2000 r. wnioskodawca wystąpił w imieniu spółki
2
do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o zawarcie układu ratalnego, na co Zakład nie
wyraził zgody i wszczął egzekucję administracyjną. Urząd Skarbowy dokonał zajęcia
maszyn, które zostały zlicytowane 23 marca 2001 r. Postanowieniem z dnia 15
czerwca 2001 r. postępowanie egzekucyjne przeciwko Spółce zostało umorzone. W
dniu 9 lutego 2001 r. wnioskodawca złożył wniosek o ogłoszenie upadłości Spółki.
Postanowieniem Sądu Rejonowego-Sądu Gospodarczego dla Wrocławia Fabrycznej
z dnia 12 kwietnia 2001 r. wniosek został oddalony wobec ustalenia, że majątek
Spółki nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. W tym sta-
nie faktycznym Sąd przyjął pełną odpowiedzialność wnioskodawcy za zaległości
składkowe Spółki na podstawie art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordyna-
cja podatkowa w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) Wnioskodawca nie wyka-
zał okoliczności wyłączających jego odpowiedzialność. Jego wniosek z dnia 19 lipca
2000 r. o wdrożenie układu ratalnego był bezskuteczny wobec braku możliwości
płatniczych Spółki i braku opłacania bieżących składek. Spółka nie posiadała żad-
nych kwot pieniężnych na zapłatę należności. Wniosek zmierzał do uzyskania infor-
macji o możliwościach spłaty i wysokości istniejącego zadłużenia oraz stanowił próbę
zwolnienia się z odpowiedzialności za powstałe zadłużenie. Wniosek o ogłoszenie
upadłości był spóźniony. Zgodnie z art. 5 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospo-
litej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz.U. z
1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) przedsiębiorca jest zobowiązany nie później niż w
terminie 14 dni od zaprzestania płacenia długów zgłosić w sądzie wniosek o ogło-
szenie upadłości. Spółka zaprzestała opłacać składki na ubezpieczenie społeczne od
września 1999 r. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1997 r., II
CKN 117/97, przy określaniu właściwego czasu dla wystąpienia o otwarcie postępo-
wania układowego względnie o ogłoszenie upadłości (art. 298 § 2 k.h.) należy
uwzględnić funkcje ochronne wobec wierzycieli, nie może to zatem być moment, w
którym wniosek o upadłość musi zostać oddalony, bo majątek dłużnika nie wystarcza
nawet na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. Niewątpliwie taka sytua-
cja zachodziła w dacie zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości Spółki HS S.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawcy od tego wyroku Sąd Apelacyjny-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 7 września 2005 r.
[...] oddalił apelację. Sąd Apelacyjny uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji i podzielił jego pogląd prawny.
3
Od tego wyroku wnioskodawca wniósł skargę kasacyjną, którą oparł na obu
podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 k.p.c. Jako pierwszą podstawę wskazał
naruszenie przepisów postępowania - art. 365 § 1 k.p.c. w związku z art. 328 § 2
k.p.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c. W uzasadnieniu tej podstawy podniósł, że oba Sądy nie
ustosunkowały się do prawomocnego orzeczenia Sądu Rejonowego dla Wrocławia
Fabrycznej-Sądu Gospodarczego, które miało znaczenie prejudycjalne dla wydawa-
nych przez nie wyroków. Oba Sądy dokonywały ustaleń również w kwestiach praw-
nych, które były już przedmiotem rozstrzygnięcia w innej sprawie. Tym samym zda-
niem skarżącego doszło do naruszenia przepisu art. 365 § 1 k.p.c. Sąd Rejonowy
orzekał na podstawie art. 172
Prawa upadłościowego w sprawie orzeczenia zakazu
sprawowania funkcji w zarządzie spółki w stosunku do wnioskodawcy. Postępowanie
zostało wszczęte z urzędu i po jego przeprowadzeniu Sąd umorzył postępowanie w
stosunku do wnioskodawcy. W postępowaniu tym sąd badał i rozstrzygał kwestie
prawne identyczne jak w niniejszym postępowaniu, a mianowicie musiał rozstrzy-
gnąć, czy wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony we właściwym czasie i - w
przypadku, gdyby termin został przekroczony - czy wnioskodawca ponosi winę za
niezgłoszenie wniosku o upadłość we właściwym czasie. Gdyby Sąd stwierdził, że
wniosek nie został zgłoszony we właściwym czasie z winy wnioskodawcy musiałby
orzec zakaz sprawowania funkcji w zarządzie spółek. W przypadku odmiennego roz-
strzygnięcia tych kwestii prawnych musiał umorzyć postępowanie, a nie mógł oddalić
wniosku, jako że postępowanie toczyło się z urzędu. Z tych przyczyn postanowienie
o umorzeniu postępowania wydane w postępowaniu o orzeczenie zakazu prowadze-
nia działalności gospodarczej, jako rozstrzygające merytorycznie kwestie prawne,
wiąże sądy w takim samym zakresie, wyznaczonym przez treść przepisów, jak pra-
womocne postanowienie o orzeczeniu zakazu. W chwili obecnej istnieją dwa orze-
czenia sądów, które odmiennie rozstrzygają kwestię odpowiedzialności skarżącego,
obie oparte na analogicznie brzmiących - w istotnym dla tej odpowiedzialności zakre-
się - różnych przepisach.
Drugą podstawą kasacji jest naruszenie prawa materialnego przez błędną wy-
kładnię art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, polegającą na przyjęciu, że częściowa
bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce z o.o. skutkuje solidarną odpowiedzial-
nością prezesa spółki całym jego majątkiem oraz że zaistniały warunki odpowiedzial-
ności wnioskodawcy, mimo iż egzekucja nie była skierowana przeciw całemu mająt-
kowi spółki. Uzasadniając tę podstawę skarżący podniósł, że w toku postępowania
4
wykazał, iż w postępowaniu egzekucyjnym uzyskano ze sprzedaży maszyn kwotę
20.500 zł. W dacie wydania zaskarżonej decyzji powołany przepis określał odpowie-
dzialność członka zarządu w przypadku bezskuteczności egzekucji, co oznaczało
bezskuteczność egzekucji w całości a nie częściowo. Dopiero nowelizacja przepisu
określiła odpowiedzialność solidarną członków zarządu, jeżeli egzekucja okaże się
bezskuteczna w całości lub w części. Ponadto warunkiem odpowiedzialności członka
zarządu jest wykazanie, że egzekucja została skierowana do całego majątku Spółki.
W tym przypadku egzekucja nie została skierowana do wierzytelności na kwotę
104.652, 70 zł. Wprawdzie wierzytelność ta była przeterminowana, jednak przetermi-
nowanie należności nie zwalnia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od wykazania, że
egzekucja była prowadzona z całego majątku. Sąd Apelacyjny uznając, że egzekucja
przeciwko Spółce okazała się bezskuteczna dopuścił się naruszenia art. 116 Ordy-
nacji podatkowej.
W związku z tymi zarzutami wnioskodawca wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 365 § 1 k.p.c. Przepis ten stanowi, że
orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również
inne sądy i inne organy państwowe, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także
inne osoby. Z treści tego przepisu skarżący wyciąga wniosek, że umorzenie postę-
powania w sprawie pozbawienia prawa prowadzenia działalności gospodarczej
członka zarządu spółki, który nie dopełni obowiązku zgłoszenia we właściwym czasie
wniosku o upadłość, nie pozwala na ustalenie niedopełnienia tego obowiązku w in-
nym postępowaniu. Jest to wniosek całkowicie pozbawiony podstaw. Zgodnie z art. 5
§ 1 Prawa upadłościowego przedsiębiorca jest zobowiązany, nie później niż w termi-
nie dwóch tygodni od dnia zaprzestania płacenia długów, zgłosić w sądzie wniosek o
ogłoszenie upadłości, a na podstawie art. 5 § 2 reprezentant przedsiębiorcy, o któ-
rym mowa w art. 1 § 2, jest zobowiązany zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości w
terminie dwóch tygodni od dnia, w którym majątek nie wystarcza na zaspokojenie
długów, chyba że wcześniej rozpoczął się bieg terminu określonego w § 1. Przepis
art. 172
§ 1 stanowi, że kto nie wykona obowiązku określonego w art. 5 § 1 lub 2, zo-
5
stanie pozbawiony, na okres od dwóch do pięciu lat, prawa prowadzenia działalności
gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub pełno-
mocnika przedsiębiorcy, członka rady nadzorczej i komisji rewizyjnej w spółce akcyj-
nej, z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółdzielni, chyba że nie ponosi winy. W
sprawach tych orzeka sąd prowadzący postępowanie upadłościowe (§ 2), który
wszczyna postępowanie z urzędu (§ 3). W tym przypadku wszczęte z urzędu postę-
powanie zostało umorzone. Jeżeli można mówić o mocy wiążącej prawomocnego
postanowienia umarzającego postępowanie w rozumieniu art. 365 § 1 k.p.c., to tylko
w takim zakresie, że w innym postępowaniu sądowym czy administracyjnym wnio-
skodawca nie może być uznany za osobę pozbawioną prawa prowadzenia działalno-
ści gospodarczej. Wobec braku uzasadnienia prawomocnego postanowienia niezna-
ne są motywy tego rozstrzygnięcia. Jednakże nawet przy przyjęciu, że postępowanie
zostało umorzone nie z przyczyn formalnych lecz merytorycznych, po uznaniu, że
wniosek o upadłość został zgłoszony w terminie, czy też że niedotrzymanie terminu
nastąpiło bez winy wnioskodawcy, to ustalenie to nie jest w żadnym stopniu wiążące
w niniejszym postępowaniu. Inny jest bowiem przedmiot tego postępowania i toczy
się ono między innymi stronami. Wierzyciele Spółki, między innymi Zakład Ubezpie-
czeń Społecznych, nie byli stronami w tym postępowaniu. Ustalenia dokonane w po-
stępowaniu cywilnym zakończonym umorzeniem postępowania nie są wiążące w
innym postępowaniu. W postępowaniu cywilnym sąd jest związany jedynie ustale-
niami wyroku karnego skazującego (art.11 k.p.c.), natomiast w przypadku wyroku
uniewinniającego lub umorzenia postępowania karnego w sprawie cywilnej sąd do-
konuje samodzielnie ustaleń faktycznych, także co do winy, które mogą być odmien-
ne od ustaleń w sprawie karnej. Tym bardziej w sprawie o ustalenie odpowiedzialno-
ści członka zarządu spółki kapitałowej na podstawie art. 116 ustawy z dnia 29 sierp-
nia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz.
60 ze zm.) nie są wiążące ustalenia dokonane w postanowieniu umarzającym postę-
powanie o pozbawienie go prawa prowadzenia działalności gospodarczej. Ustaleń w
zakresie istnienia przesłanek do takiej odpowiedzialności sąd dokonuje samodziel-
nie. Dokonane w zaskarżonym wyroku ustalenie, że Spółka, której wnioskodawca był
prezesem, zaprzestała płacenia zaległości z tytułu składek na ubezpieczenie spo-
łeczne we wrześniu 1999 r., a wniosek o ogłoszenie upadłości wnioskodawca zgłosił
dopiero w dniu 9 lutego 2001 r., nie zostało w skardze kasacyjnej zakwestionowane.
6
Przepis art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, mający z mocy art. 31 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych zastosowanie do należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne, w dacie wydania zaskarżonej decyzji miał brzmienie na-
stępujące: za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki akcyjnej i spółki akcyjnej w
organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu,
jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, chyba że członek za-
rządu wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości
lub wszczęto postępowanie zapobiegające upadłości (postępowanie układowe) albo
że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania
układowego nastąpiło nie z jego winy, bądź też wskaże on mienie, z którego egzeku-
cja jest możliwa. W wersji zmienionej od dnia 1 stycznia 2003 r. ustawą z dnia 12
września 2002 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387) zamiast sformułowania „jeżeli egzekucja
przeciwko spółce okaże się bezskuteczna” wprowadzono sformułowanie „jeżeli eg-
zekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna”. Z porów-
nania obu wersji skarżący wyciąga wniosek, że przed zmianą, w przypadku wyegze-
kwowania od spółki części zaległości podatkowych (nawet w nieznacznej w stosunku
do całego zadłużenia wysokości) nie ma podstawy do odpowiedzialności członka
zarządu spółki. Tego rodzaju wniosek jest nieuprawniony. Przepis art. 116 Ordynacji
podatkowej jest częścią regulacji dotyczącej odpowiedzialności osób trzecich za za-
ległości podatkowe podatnika. Ogólny przepis tej regulacji, a mianowicie art. 108 miał
w § 3 w dacie wydania zaskarżonej decyzji miał następujące brzmienie: egzekucja
zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej
może być wszczęta dopiero wówczas, gdy egzekucja z majątku podatnika okazała
się w całości lub w części bezskuteczna. Według tej regulacji można było wydać de-
cyzję o odpowiedzialności osoby trzeciej w czasie trwania postępowania egzekucyj-
nego przeciwko podatnikowi, natomiast egzekucja na podstawie tej decyzji mogła
być wszczęta dopiero wówczas, gdy egzekucja przeciwko podatnikowi okazała się
bezskuteczna w całości lub w części. W stosunku do członków zarządu spółki kapi-
tałowej na podstawie art. 116 § 1 stwierdzenie ich odpowiedzialności mogło nastąpić
w razie bezskuteczności egzekucji, co było rozumiane zgodnie z art. 108 § 3 „jako
bezskuteczność w całości lub w części”. Zaskarżona decyzja została wydana zgod-
nie z tymi przepisami - po uprawomocnieniu się postanowienia o umorzeniu postę-
7
powania egzekucyjnego wobec bezskuteczności egzekucji ponad kwotę wyegze-
kwowaną ze sprzedaży maszyn. Wobec bezskuteczności egzekucji przeciwko
Spółce, której wnioskodawca był prezesem, przepis art. 116 § 1 Ordynacji podatko-
wej dawał podstawę do jego odpowiedzialności za należności Spółki z tytułu składek
na ubezpieczenie społeczne. Od odpowiedzialności tej mógł się uwolnić tylko w
przypadku wykazania jednej z następujących okoliczności: 1) wniosek o ogłoszenie
upadłości został zgłoszony we właściwym czasie, 2) niezgłoszenie wniosku o upa-
dłość nastąpiło bez jego winy, 3) wskazał mienie, z którego egzekucja jest możliwa.
Użycie w przepisie określenia „chyba, że wykaże” oznacza, że ciężar udowodnienia
tych okoliczności spoczywa na członku zarządu spółki. W skardze kasacyjnej nie
został zgłoszony zarzut, że wnioskodawca udowodnił wstępowanie dwóch pierw-
szych wymienionych tu okoliczności. Jego zdaniem kwestia ta została przesądzona
w innym postępowaniu, a więc zarzutów w tym kierunku nie precyzował. Zarzut doty-
czy ostatniej z powołanych okoliczności, lecz został sformułowany w ten sposób, iż to
Zakład Ubezpieczeń Społecznych miał obowiązek wykazania, że egzekucja była
prowadzona z całego majątku. Nawet z samej skargi wynika, że wnioskodawca w
toku postępowania egzekucyjnego nie wskazał mienia, z którego egzekucja była
możliwa, jak tego wymaga powołany przepis. Powołuje się on na wierzytelność
„przeterminowaną”, a więc trudno ją uznać za mienie, z którego egzekucja była moż-
liwa. Stanowisko Sądu Apelacyjnego co do istnienia podstaw odpowiedzialności
wnioskodawcy oraz braku okoliczności uzasadniających zwolnienie go z odpowie-
dzialności jest zatem prawidłowe a zarzut błędnej wykładni art. 116 Ordynacji okazał
się bezzasadny.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną.
========================================