Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 października 2006 r.
II UK 98/06
W podstawie wymiaru emerytury ustalanej przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych nie uwzględnia się wynagrodzenia z tytułu zatrudnienia w Niem-
czech, od których składki na ubezpieczenie społeczne zostały opłacone tylko w
tamtejszej instytucji ubezpieczeniowej. Na wniosek złożony po dniu 1 maja
2004 r. opłacone składki są uwzględniane w świadczeniu proporcjonalnym wy-
liczonym na podstawie art. 46 rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14
czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego
do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachu-
nek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U.UE
L z dnia 5 lipca 1971 r. Nr 149, poz. 2 ze zm.; Dz.U.UE-sp.05-1-35).
Przewodniczący SSN Beata Gudowska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 24 paź-
dziernika 2006 r. sprawy z odwołania Leonarda K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w S. o wysokość świadczenia, na skutek skargi kasacyjnej
ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 8 marca 2005 r.
[...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie wyrokiem
z dnia 14 lipca 2003 r. oddalił odwołanie Leonarda K. od decyzji Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddziału w S. z dnia 14 października 2002 r., którą odmówiono
wliczenia do podstawy wymiaru jego emerytury zarobków uzyskanych podczas za-
trudnienia w Niemczech od dnia 12 maja 1981 r. do dnia 31 marca 1985 r., od któ-
rych składki na ubezpieczenie społeczne były odprowadzane do niemieckiej instytucji
2
ubezpieczeniowej. Sąd uznał, że organ rentowy prawidłowo ustalił podstawę wymia-
ru emerytury w oparciu o art. 15 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39,
poz. 353 ze zm.) z okresów pozostawania w ubezpieczeniu społecznym w Polsce.
Wyrokiem z dnia 8 marca 2005 r. Sąd Apelacyjny w Poznaniu oddalił apelację
ubezpieczonego, powołując się na art. 20 ust. 2 umowy między Rzeczpospolitą Pol-
ską a Republiką Federalną Niemiec o zabezpieczeniu społecznym sporządzonej w
Warszawie dnia 8 grudnia 1990 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468, dalej - „umowa z
1990 r.”), który stanowi, że art. 5 nie ma zastosowania do świadczeń za okresy
ubezpieczenia przebyte poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, chyba że za te
okresy zostały opłacone składki w polskiej instytucji ubezpieczeniowej.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego została oparta na podstawie naruszenia
art. 8 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przez
pominięcie uregulowania, że przy obliczaniu wysokości świadczeń z ubezpieczenia
społecznego uwzględnia się okresy ubezpieczenia za granicą, jeżeli tak stanowią
umowy międzynarodowe oraz postanowień umowy między Polską Rzeczpospolitą
Ludową a Republiką Federalną Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym,
podpisanej w Warszawie dnia 9 października 1975 r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101
- dalej umowa z 1975 r.), której art. 4 pkt 2 nakazuje uwzględniać okresy ubezpie-
czenia, zatrudnienia oraz inne z nimi zrównane w drugim państwie w taki sposób,
jakby zaistniały na terytorium pierwszego państwa, a art. 15 ust. 3 stanowi, że przy
ustalaniu świadczeń według tej umowy uwzględnia się również zaistniałe przed jej
wejściem w życie okresy ubezpieczenia, okresy zatrudnienia, okresy z nimi związane
oraz inne związane z tym istotne okoliczności. Jako istotne okoliczności wymagające
uwzględnienia w jego wypadku wskazał wysokość zarobków i uiszczanych składek.
Z uzależnienia wysokości świadczeń od kraju opłacania składek na ubezpieczenie
wywodził naruszenie zasady zrównania praw obywateli Unii Europejskiej. Niezależ-
nie od tego stwierdził, że zaskarżone orzeczenie w sposób oczywisty narusza prawo.
Jako zagadnienie prawne, którego rozstrzygnięcie uzasadniało rozpoznanie
skargi, poddano ocenie Sądu Najwyższego kwestię prawidłowości zastosowania art.
20 ust. 2 umowy o zabezpieczeniu społecznym łączącej Rzeczpospolitą Polską z
Republiką Federalną Niemiec z dnia 8 grudnia 1990 r. oraz zagadnienie, czy prawo
do ubezpieczenia społecznego nabyte z tytułu legalnej pracy zarobkowej na terenie
Niemiec - w świetle zasady równości obywateli do praw wynikających z prawa
3
wspólnotowego - wywiera skutek tylko w zakresie zaliczenia okresów pracy do stażu,
od którego zależy prawo do świadczeń, czy także do wzrostu świadczenia w zakresie
jego podstawy wymiaru z uwzględnieniem zarobków za granicą.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego oraz
decyzji ZUS-Oddział w S. i wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie oraz o przeka-
zanie sprawy do ponownego rozpoznania organowi rentowemu w celu przeliczenia
świadczenia emerytalnego z uwzględnieniem zarobków z okresu pracy i ubezpiecze-
nia pracowniczego w Niemczech.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 8 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych w związku z postanowieniami umowy międzynarodowej nakazuje
odniesienie się do postanowień prawa międzynarodowego i przewidzianych w nim
reguł interpretacyjnych, w tym przede wszystkim do art. 4 umowy z 1975 r., znajdują-
cej - stosownie do art. 27 ust. 1 i 2 umowy z 1990 r. - zastosowanie do stanów fak-
tycznych sprzed dnia 31 grudnia 1991 r. Zgodnie z tym przepisem, instytucja ubez-
pieczeniowa państwa, na którego terytorium zamieszkuje osoba uprawniona do renty
z zaopatrzenia emerytalnego, przyznaje świadczenia według obowiązujących ją
przepisów, z tym że okresy ubezpieczenia, zatrudnienia oraz okresy z nimi zrównane
w drugim państwie uwzględnia, jak gdyby zaistniały na terytorium tego państwa. Wy-
nika stąd, że umowa międzynarodowa nie reguluje kwestii ustalania podstawy wy-
miaru świadczeń; w tym wypadku dla warunków powstania roszczenia i wysokości
świadczenia właściwe są przepisy prawa obowiązujące w miejscu zamieszkania (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1978 r., II UZP 5/78, OSNCP 1979 nr 1,
poz. 5, z glosą S. Szymańskiej, Nowe Prawo 1979 nr 12, s. 116). Postanowienia
umowy obejmują wyłącznie wzajemne uwzględnianie okresów ubezpieczenia na te-
rytorium drugiego państwa oraz przekazywanie świadczeń do państwa miejsca za-
mieszkania osoby uprawnionej. Wpływ tych regulacji na wysokość świadczeń uzy-
skiwanych w polskiej instytucji ubezpieczeniowej pochłania się w art. 8 ustawy o
emeryturach i rentach, stanowiących wyjątek od postanowień art. 9 ust. 1, stanowią-
cego o uwzględnianiu okresów zatrudnienia obywateli polskich za granicą, o których
mowa w art. 6 ust. 1 pkt 9 (przed repatriacją), ust. 2 pkt 1 lit. c (w organizacjach mię-
dzynarodowych, zagranicznych instytucjach i w zakładach, do których zostali skiero-
4
wani w ramach współpracy międzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgodą
właściwych władz polskich), a także okresów, o których mowa w art. 7 pkt 8 (urlopu
bezpłatnego oraz przerw w zatrudnieniu w razie nieudzielenia urlopu bezpłatnego
małżonkom pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyploma-
tycznych, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji
Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych za granicą, w instytutach,
ośrodkach informacji i kultury za granicą).
W konsekwencji - przez zastosowanie art. 8 ustawy - wysokość emerytury
osób zatrudnionych przez pewien czas za granicą, ustalona według zasad przewi-
dzianych w art. 53, wzrasta o 1,3 % podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów
składkowych z całego okresu zatrudnienia, tak jakby przebyty został w Polsce, lecz
nie ma na nią wpływu wysokość zarobków uzyskiwanych za granicą, gdyż w ustala-
niu podstawy wymiaru świadczeń okresy pracy za granicą są pomijane. Wynika to z
przyjęcia w art. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) zasady terytorialności, która oznacza
objęcie ubezpieczeniem z mocy prawa obywateli polskich oraz osób niebędących
obywatelami polskimi z tytułu pracy na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. W szcze-
gółach zasadę tę stosuje art. 4 ust. 1 pkt 13 ustawy, przyznający status ubezpieczo-
nego osobie podlegającej ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w
przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych (przed dniem wejścia w życie
ustawy - ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu). Uwzględnie-
nie zatrudnienia za granicą wymaga przełamania zasady terytorialności, a przewidują
je art. 7 ust. 3 ustawy systemowej, stanowiący, że obywatele polscy wykonujący
pracę za granicą w podmiotach zagranicznych mogą być objęci ubezpieczeniem
przez dobrowolne przystąpienie do ubezpieczenia oraz art. 8 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), nakazujący przy ustalaniu prawa do
emerytury i renty oraz przy obliczaniu ich wysokości uwzględniać okresy ubezpie-
czenia za granicą, jeżeli tak stanowią umowy międzynarodowe.
Zasadę terytorialności - z wyłączeniem regulacji międzypaństwowych - po-
twierdza jednak art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych, zgodnie z którym podstawę wymiaru emerytury i renty stanowi
przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na
ubezpieczenie społeczne na podstawie przepisów prawa polskiego oraz przepis art.
5
18 tej ustawy, stanowiący w pkt. 1, że podstawę wymiaru emerytury lub renty dla
osób posiadających okresy ubezpieczenia za granicą, o których mowa w art. 8,
ustala się na zasadach określonych w art. 15-17, przy czym przy ustalaniu kolejnych
10 lat kalendarzowych, o których mowa w art. 15 ust. 1 i 2, nie uwzględnia się lat ka-
lendarzowych, w których ubezpieczony przez cały rok pozostawał w ubezpieczeniu
za granicą, natomiast, jeżeli w ciągu 20 lat poprzedzających bezpośrednio rok, w
którym zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę, zainteresowany nie był ubezpie-
czony w Polsce, podstawę wymiaru emerytury lub renty stanowi przeciętna podstawa
wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe
w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w
którym zainteresowany przystąpił po raz pierwszy do ubezpieczenia za granicą.
Przepisy te wyrażają regułę przyjmowania do podstawy wymiaru przeciętnej podsta-
wy wymiaru składki należnej w Polsce, odprowadzanej w kraju, nawet jeśli praca była
wykonywana za granicą. Składki gromadzone w zagranicznych instytucjach ubezpie-
czeniowych mogą stanowić podstawę do ustalenia świadczeń jedynie przez te insty-
tucje, stosownie do obowiązujących je przepisów i zawartych umów. Składki opłaca-
ne w tych instytucjach nie zasilają Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, więc nie
mogą stanowić podstawy wymiaru emerytury wypłacanej przez polski organ rentowy.
Przy ustalaniu średnich miesięcznych dochodów jako podstawy wymiaru emerytury
nie są wliczane dochody uzyskiwane za granicą ani też nie uznaje się okresów
ubezpieczenia za granicą jako okresów o dochodach zerowych, lecz okresy te są
pomijane (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 135/04,
OSNP 2005 nr 14, poz. 217).
Jest oczywiste, że w czasie pracy skarżącego za granicą składka nie była od-
prowadzana w kraju, gdyż przepisy obowiązujące w latach 1981 - 85 nie przewidy-
wały takiej możliwości. Obowiązujące na podstawie art. 17 ust. 5 i art. 125 ustawy z
dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zapatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.) rozporządzenie Przewodniczącego Komitetu Pracy
i Płac z dnia 1 marca 1969 r. w § 2 przewidywało uwzględnianie przy ustalaniu pod-
stawy wymiaru tych tylko miesięcy zatrudnienia za granicą, w których zatrudnienie
uważane było za zatrudnienie na obszarze Państwa Polskiego w myśl art. 8 ustawy.
Stosownie do art. 2 ust. 2 pkt d ustawy z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.), za okresy składkowe uważane były okresy pracy
6
obywateli polskich za granicą, jeżeli w tym okresie były opłacane składki na ubezpie-
czenie społeczne w Polsce, a taką możliwość stwarzał od dnia 31 grudnia 1989 r.
przepis art. 26 ust 3 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o zatrudnieniu i bezrobo-
ciu (Dz.U. Nr 75, poz. 446 ze zm.), traktujący - w związku z art. 30 ustawy - zatrud-
nienie obywateli polskich za granicą u pracodawców zagranicznych na podstawie
umów zawieranych przez obywateli polskich z pracodawcami zagranicznymi za
okresy zatrudnienia na obszarze Polski w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników pod warunkiem udokumentowania tych okresów oraz uiszcze-
nia składek na ubezpieczenie społeczne w wysokości przewidzianej dla pracowników
zatrudnionych w Polsce od zadeklarowanej kwoty, nie niższej jednak od przeciętne-
go wynagrodzenia. Sposób ich regulowania normowany był w rozporządzeniu Mini-
stra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 grudnia 1991 r. w sprawie trybu dokonywania
wpłat na Fundusz Pracy z tytułu zatrudnienia za granicą u pracodawców zagranicz-
nych oraz trybu uiszczania składek na ubezpieczenie społeczne (Dz.U. Nr 122, poz.
542).
Jako podstawę wymiaru świadczeń z uwzględnieniem okresu pracy za gra-
nicą, bez opłacenia składki przed dniem 1 stycznia 1991 r., na postawie obowiązują-
cego z mocy art. 194 ustawy o emeryturach i rentach rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymia-
ru emerytur i rent (Dz.U. Nr 11, poz. 63 ze zm.), przyjmuje się kwoty wynagrodzenia
przysługującego w tych okresach pracownikowi zatrudnionemu w kraju w takim sa-
mym lub podobnym charakterze, w jakim pracownik był zatrudniony przed wyjazdem
za granicę (§ 10 pkt 2 obowiązujący od dnia 1 stycznia 1990 r., Dz.U. z 1990 r. Nr
71, poz. 418). Zastosowanie tego przepisu możliwe byłoby jednak tylko pod warun-
kiem, że skarżący zakładał taki sposób ustalenia wysokości należnej mu emerytury,
tymczasem nie zgłosił takiego wniosku.
Przepisy, na których skarżący oparł żądanie, nie zostały naruszone. Przepis
art. 8 ustawy o emeryturach i rentach został wyłożony przez Sąd drugiej instancji
zgodnie z jego brzmieniem i z uwzględnieniem postanowień umowy wiążącej do dnia
31 kwietnia 2004 r. Polskę z krajem wykonywania przez skarżącego pracy. Po tym
dniu, w związku ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, ocena wniosku skarżą-
cego wymagała odniesienia się do postanowień rozporządzenia Rady (EWG) nr
1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia
społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek i do
7
członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.Urz. WE L 149 z
dnia 5 lipca 1971 r., s. 2-50) oraz rozporządzenia Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21
marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 w
sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najem-
nych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.Urz. WE L 74 z dnia 27
marca 1972 r., s. 1-83). Stosownie do art. 94 ust. 2 rozporządzenia nr 1408/71,
każdy okres ubezpieczenia, jak również w odpowiednim przypadku, każdy okres
zatrudnienia lub zamieszkania, ukończony zgodnie z ustawodawstwem państw
członkowskich przed dniem jego wejścia w życie jest uwzględniany dla celów ustale-
nia praw do świadczeń, na podstawie przepisów rozporządzenia.
Przepisy te jednak także - jak poprzednio obowiązująca umowa dwustronna -
nie regulują kwestii ustalania podstawy wymiaru świadczeń należnych z tytułu za-
trudnienia wykonywanego kolejno w kilku państwach Unii w sposób postulowany
przez skarżącego. W rozporządzeniu nr 1408/71 przyjęto rozwiązanie uzależniające
wysokość świadczeń od poziomu wynagrodzeń w państwie, z którego systemu przy-
znaje się świadczenia. Artykuły 23 ust. 1 i 58 ust. 1 rozporządzenia stanowią, że in-
stytucja państwa członkowskiego, którego ustawodawstwo przewiduje ustalanie wy-
sokości świadczeń pieniężnych na podstawie przeciętnego wynagrodzenia, ustala
ich wysokość wyłącznie na podstawie wynagrodzeń uzyskanych w trakcie okresów
ukończonych na podstawie tego ustawodawstwa. Wynagrodzeń pobranych podczas
działalności zarobkowej na terytorium innego państwa nie uwzględnia się dla celów
ustalenia wysokości świadczeń, jeżeli nie została potrącona od nich składka na
ubezpieczenie społeczne do systemu krajowego (por. wyrok ETS z dnia 9 listopada
2006 r. w sprawie C-205/05 Fabien Nemec przeciw Caisse régionale d'assurance
maladie du Nord-Est, Dz.U. C 182 z 23.07.2005 r., podobnie wyrok z dnia 11 lipca
1979 r. w sprawie 268/78 Pennartz, Rec. s. 2411, pkt 8 i 9).
Bezsporne jest, że uregulowania krajowe będące przedmiotem postępowania
przed sądem krajowym mogą stawiać pracowników migrujących w niekorzystnej sy-
tuacji w porównaniu z sytuacją pracowników, którzy wykonywali działalność zawodo-
wą tylko w jednym państwie członkowskim. Jednocześnie, pracownicy migrujący nie
powinni, z powodu skorzystania ze swobody przepływu, tracić uprawnień do świad-
czeń ani narażać się na obniżenie ich wysokości (por. orzeczenie ETS z dnia 9
sierpnia 1994 r. w sprawie C-406/93, André Reichling przeciw Institut National
d'Assurance Maladie-Invalidité, ECR 1994, s. I-04061), dlatego wysokość świadczeń
8
zależnych od stażu ubezpieczenia przebytego w kilku państwach Unii może być
ustalona zgodnie z zasadą proporcjonalności (pro rata temporis), która polega na
przyznawaniu świadczeń w ramach wszystkich systemów, którym zatrudniony w kilku
państwach kolejno podlegał, tak że ciężar wypłacanych kwot zostaje rozłożony sto-
sunkowo na instytucje, które uzyskały składki ubezpieczeniowe. Każde z tych państw
ustala kwotę teoretyczną zgodnie z własnym ustawodawstwem (art. 44 ust. 1 oraz
art. 46 ust. 2 rozporządzenia 1408/71). W ten sposób realizuje się bliżej niesprecy-
zowana przez skarżącego zasada „zrównania praw obywateli Unii Europejskiej”, wy-
rażona w art. 3 rozporządzenia 1408/71, przez stwierdzenie, że osobom mieszkają-
cym na terytorium jednego państwa członkowskiego przysługują te same prawa i
podlegają oni tym samym obowiązkom co obywatel tego państwa członkowskiego.
Przedstawione argumenty prowadzą do oddalenia skargi kasacyjnej, jak w
sentencji (art. 39814
k.p.c.).
========================================