Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 listopada 2006 r., V CSK 299/06
Wierzyciel może zrzec się wynikającego z art. 481 § 1 k.c. uprawnienia do
żądania odsetek za opóźnienie.
Sędzia SN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "P.-M." Ludwik G., Grzegorz S., spółki
jawnej w Ł.G. przeciwko "J.S.W." SA w J.Z. o zapłatę, po rozpoznaniu na
posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 22 listopada 2006 r. skargi
kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20
stycznia 2006 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2006 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach oddalił
apelację pozwanej "J.S.W." S.A. od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach,
zasądzającego od pozwanej na rzecz powódki "P.-M." Ludwik G., Grzegorz S.,
spółki jawnej kwotę 378 101,85 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 10 marca
2005 r. tytułem skapitalizowanych odsetek za opóźnienie w płatności wynikającej z
faktur za dostarczony towar. Według ustaleń stanowiących podstawę tego wyroku,
żądanie pozwu wiąże się z umową sprzedaży zawartą miedzy stronami w dniu 9
stycznia 2003 r. W myśl tej umowy, sprzedający zrzekł się prawa naliczania odsetek
za opóźnienie w zapłacie należności wynikających z umowy.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, powódka jest wprawdzie małym
przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. – Prawo
działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.), a pozwany nie ma
takiego statusu, ale wobec określenia w umowie terminu zapłaty na 30 dni, w
sprawie nie ma zastosowania ustawa z dnia 6 września 2001 r. o terminach zapłaty
w obrocie gospodarczym (Dz.U. Nr 129, poz. 1443), a w szczególności art. 2 ust. 2
tej ustawy, według którego nie można przez czynność prawną wyłączyć lub
ograniczyć roszczenia, o którym mowa w ust. 1 tego artykułu, tj. roszczenia o
odsetki ustawowe za okres począwszy od 31 dnia po spełnieniu swego świadczenia
niepieniężnego i doręczeniu dłużnikowi faktury lub rachunku – do dnia zapłaty, ale
nie dłuższy niż do dnia wymagalności świadczenia niepieniężnego. Rozważając
zasadność żądania powódki na podstawie art. 481 k.c. Sąd Okręgowy uznał, że
przepis ten daje stronom swobodę jedynie w określeniu wysokości odsetek za
opóźnienie, ale nie daje im prawa wyłączenia możliwości ich naliczenia zanim
roszczenie o te odsetki powstanie i w tym zakresie jest to przepis bezwzględnie
obowiązujący. Postanowienie umowy zawartej przez strony jest zatem nieważne
(art. 58 § 1 k.c.), wobec czego żądanie pozwu jest uzasadnione.
Sąd drugiej instancji podzielił to stanowisko i stwierdził, że odsetki za
opóźnienie stanowią swoistą represję za niedotrzymanie terminu płatności, nie
sposób więc zarazem twierdzić, że zrzeczenie się prawa do ich naliczania nie ma
zasadniczego wpływu na pozycję prawną wierzyciela. Z art. 481 § 1 k.c. wynika, że
odsetki należą się wierzycielowi już za sam fakt niespełnienia świadczenia
pieniężnego w terminie. Literalna i logiczna wykładnia tego przepisu wskazuje, że
wierzyciel może, ale nie musi naliczyć odsetki, dopiero wtedy, gdy stan opóźnienia
powstał, w żaden zaś sposób z art. 481 § 1 k.c. nie wynika, iż ustawodawca dał
stronom możliwość zrzeczenia się z góry prawa do odsetek. Zrzeczenie się takie
byłoby sprzeczne z zasadą realności i terminowości wykonania umów. Skoro
przepis ma charakter bezwzględnie obowiązujący, strony nie mogą go ani
modyfikować, ani wyłączyć jego zastosowania, gdyż sprzeciwia się temu art. 3531
k.c.
Wyrok ten zaskarżyła pozwana, wskazując jako podstawę skargi kasacyjnej
naruszenie prawa materialnego, tj. art. 3531
i 481 § 1 k.c. przez błędną wykładnię
oraz art. 58 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie. Wniosła o zmianę
zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznanie skargi kasacyjnej sprowadza się do rozstrzygnięcia zagadnienia,
czy art. 481 § 1 k.c. zakazuje wierzycielowi zrzeczenia się uprawnienia do żądania
od dłużnika odsetek za opóźnienie się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego i w
tym zakresie jest przepisem bezwzględnie obowiązującym. Orzecznictwo Sądu
Apelacyjnego w Katowicach jest co do tej kwestii rozbieżne, w zaskarżonym wyroku
Sąd ten wyraził bowiem pogląd odmienny od wyrażonego w wyrokach z dnia 13
lutego 2003 r., I ACa 925/02 i z dnia 4 lipca 2006 r., I ACa 559/06. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego takie wątpliwości nie występują, zwłaszcza że w wyroku z dnia
2 października 1969 r., II CR 508/69 (OSPiKA 1971, nr 5, poz. 88) dopuszczono –
bez bliższego uzasadnienia – możliwość wyłączenia przez strony zastosowania art.
481 § 1 k.c. do umówionych świadczeń pieniężnych.
Przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zobowiązań mają w zasadzie
charakter względnie obowiązujący. Jeżeli są przepisami bezwzględnie
obowiązującymi, to z reguły ustawa wyraźnie tak stanowi. Jako przykłady takich
przepisów można wskazać – ograniczając się do przepisów ogólnych o
odpowiedzialności odszkodowawczej – art. 437, 4499
, 44911
oraz art. 473 § 2 k.c.,
odnoszący się do odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie
zobowiązania. Ani w art. 481 k.c., ani w żadnym innym przepisie odnoszącym się
do unormowania w nim zawartego nie został sformułowany zakaz zrzekania się
przez wierzyciela uprawnienia do żądania odsetek za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia pieniężnego. Nie można też przyjąć, że zakaz taki wynika z charakteru
przyznanego wierzycielowi przez art. 481 § 1 k.c. uprawnienia do żądania odsetek
za opóźnienie. Przepis art. 481 § 1 k.c. jest niewątpliwie wyrazem wyważenia
interesów obu stron zobowiązania wynikającego z umowy, gdy dłużnik zobowiązany
jest do świadczenia pieniężnego; w imię ochrony interesu wierzyciela przyznaje mu,
niezależnie od woli stron wyrażonej w umowie, uprawnienie do żądania odsetek za
opóźnienie w spełnieniu świadczenia przez dłużnika. Należy zauważyć, że jest
oczywiste, iż skorzystanie z tego uprawnienia zależy wyłącznie od woli wierzyciela.
W art. 481 § 1 k.c. nie można dopatrzyć się przepisu statuującego dalej idącą
ochronę wierzyciela, polegającą na ograniczeniu jego woli takiego ułożenia
stosunku umownego z dłużnikiem, według którego wykluczona byłaby możliwość
zrzeczenie się uprawnienia do żądania odsetek za opóźnienie. Takie zrzeczenie
może być w określonych stosunkach między stronami korzystne dla wierzyciela,
gdyż może zachęcać dłużnika do zawarcia umowy, która jest w interesie
wierzyciela. Nie pozbawia przy tym wierzyciela uprawnienia do żądania naprawienia
przez dłużnika szkody w razie zwłoki w wykonaniu zobowiązania (art. 481 § 3 k.c.).
Zrzeczenie się, o którym mowa, nie sprzeciwia się zatem co do zasady ani treści,
ani celowi stosunku umownego między stronami, ani zasadom współżycia
społecznego. W myśl zasady swobody umów (art. 3531
k.c.), zamieszczenie
takiego zastrzeżenia w umowie jest więc dopuszczalne.
Nie bez znaczenia jest, że jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem
świadczenia niepieniężnego, kodeks cywilny, gdy przepis szczególny nie stanowi
inaczej, nie zapewnia wierzycielowi żadnego uprawnienia płynącego wprost z
ustawy, którego realizacja pozwalałaby na zrekompensowanie szkody wynikłej z
opóźnienia. Jedynie stosownie do art. 483 § 1 k.c. strony mogą zastrzec w umowie,
że naprawienie szkody poniesionej przez wierzyciela na skutek wykonania
zobowiązania niepieniężnego z opóźnieniem nastąpi przez zapłatę kary umownej.
Przewidziana przez kodeks cywilny ochrona wierzyciela zobowiązania pieniężnego
jest zatem dalej idąca niż ochrona wierzyciela zobowiązania niepieniężnego.
Jednakże porównywalność pozycji wierzycieli obu rodzaju zobowiązań nie pozwala
na konstruowanie tej ochrony poza granice wyraźnie wyznaczone przez ustawę i
przyjęcie, że – z ograniczeniem prawa do swobodnego ukształtowania stosunku
umownego (art. 3531
k.c.) – wierzyciel nie może w umowie zrzec się uprawnienia
do odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia, do którego dłużnik jest
zobowiązany na podstawie umowy.
Ochrona wierzyciela idąca dalej niż przewidziana w art. 481 § 1 i 2 k.c.,
wynika z art. 2 ust.2 nieobowiązującej już ustawy z dnia 6 września 2001 r. o
terminach zapłaty w obrocie gospodarczym oraz art. 9 ustawy z dnia 12 czerwca
2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. Nr 139, poz. 1323 ze
zm.). Stosownie do tych przepisów, możliwość żądania przez niektórych wierzycieli
niektórych wierzytelności pieniężnych odsetek za opóźnienie w zakresie szerszym,
aniżeli wynika to z art. 481 § 1 i 2 k.c., nie może zostać wyłączona lub ograniczona
przez czynność prawną. (...)
Dokonanie błędnej wykładni art. 481 § 1 k.c., która doprowadziła do przyjęcia,
że zrzeczenie się przez powódkę w umowie zawartej przez strony uprawnienia do
żądania od pozwanej odsetek za opóźnienie się ze spełnieniem świadczenia
pieniężnego, które miało być spełnione na podstawie tej umowy, jest nieważne (art.
58 § 2 k.c.), co uzasadnia skargę kasacyjną, zatem Sąd Najwyższy, na podstawie
art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c., orzekł jak w sentencji.