Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 13 grudnia 2006 r., II CSK 302/06
Przewidziane w art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o
gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. z 2004 r.
Nr 208, poz. 2128 ze zm.) pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości
przysługuje byłemu właścicielowi (jego spadkobiercom) zbywanej
nieruchomości, który utracił własność na podstawie przepisów dekretu z dnia
8 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. z 1945 r. Nr 3,
poz. 13 ze zm.), także wówczas, gdy Skarb Państwa ponownie przejął
własność tej nieruchomości przed dniem 1 stycznia 1992 r. od kolejnego
właściciela, który uzyskał akt nadania własności ziemi.
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Anny L.-C. przeciwko Agencji
Nieruchomości Rolnych w W., Oddziałowi Terenowemu w P. o ustalenie, po
rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 13 grudnia 2006 r.
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z
dnia 14 lutego 2006 r.
oddalił skargę kasacyjną
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z dnia 6 maja 2005 r. ustalił, że powódka
Anna L.-C. jako spadkobierczyni Bolesława L. zmarłego dnia 16 kwietnia 1974 r.
byłego właściciela majątku – nieruchomości położonej na wsi J.-C. o powierzchni
303,7054 ha – ma prawo pierwszeństwa w nabyciu z ww. nieruchomości obiektu
rolnego C., o powierzchni 188,20 ha, objętego księgą wieczystą nr (...) Sądu
Rejonowego w Słupcy, na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19
października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa
(jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 208, poz. 2128 ze zm. – dalej: "u.g.n.r.S.P.").
Ustalono, że w księdze wieczystej pod oznaczeniem „J. Dobra Rycerskie Tom I
karta 1", dla której prowadzony jest ciąg dalszy – księga wieczysta nr (...),
urządzonej dla nieruchomości położonej we wsi J.-C. o obszarze 303,7054 ha z
dniem 4 stycznia 1936 roku wpisany był ziemianin Bolesław L. z C. Na podstawie
§ 12 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r.
(Dz.U. Nr 10, poz. 51) i art. 1 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. (Dz.U. Nr 39, poz.
233) oraz wniosku i zaświadczenia Urzędu Ziemskiego w P. z dnia 6 września
1946 r. w księdze wieczystej w miejsce Bolesława L. jako właściciel został z dniem
22 listopada 1946 r. wpisany Skarb Państwa. Skarb Państwa dokonał parcelacji
majątku przejętego od Bolesława L. i w ramach reformy rolnej przekazał 14
rolnikom część nieruchomości – poza obszarem 11,84 ha.
W latach 1959/60 część przekazanych gospodarstw powróciła do Skarbu
Państwa na podstawie decyzji Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w G. W celu
utworzenia Państwowego Gospodarstwa Rolnego ziemię już rozparcelowaną
scalono, a osobom, które pierwotnie otrzymały działki w ramach reformy rolnej,
zostały wytyczone i przekazane inne gospodarstwa. Scalone grunty pochodzące
pierwotnie z obszaru nieruchomości przejętej od Bolesława L. zostały przeniesione
do księgi wieczystej Kw. 4843.
Bolesław L. zmarł dnia 16 kwietnia 1974 r. w G., a spadek po nim nabyła jego
żona Anna L. w 2/4 częściach oraz córki Małgorzata G. i powódki Anna Maria L.-C.
po 1/4 części. Żona Bolesława L. – Anna L. zmarła dnia 1 grudnia 1978 r., a spadek
po niej nabyła w całości jej córka – Anna L.-C. Siostra powódki Małgorzata G.
zmarła w dniu 5 stycznia 1984 r., a spadek po niej nabyli po połowie powódka Anna
L.-C. oraz mąż Witold G.
W „Gazecie W." w dniu 17 sierpnia 1999 r. ukazało się ogłoszenie Agencji
Własności Rolnej Skarbu Państwa, Oddział w P., z którego wynikało, że Agencja
poszukuje poprzednich właścicieli (spadkobierców) nieruchomości przeznaczonych
w całości lub w części do zbycia m.in. majątku C., którym – według zapisów w
matrykułach – władał Bolesław L. Agencja ogłosiła, że oczekuje w terminie 21 dni
od dnia ukazania się ogłoszenia deklaracji skorzystania z prawa pierwszeństwa w
nabyciu nieruchomości zgodnie z art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października
1991 r. o gospodarowaniu ruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 57,
poz. 299 ze zm.).
Powódka pismem z dnia 30 sierpnia 1999 r. zgłosiła zamiar nabycia
nieruchomości, o których była mowa w ogłoszeniu. Deklarację skorzystania z
pierwszeństwa nabycia tych nieruchomości złożył także Witold G., spadkobierca
Małgorzaty L.-G.
W dniu 14 stycznia 2000 r. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa zawarła z
Wiesławem R., prowadzącym Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe „R." w O.,
umowę dzierżawy, której przedmiotem były nieruchomości rolne położone w J., O.,
C., K. i R. o ogólnej powierzchni 874,1758 ha. Umowa została zawarta na 15 lat,
poczynając od dnia 14 stycznia 2000 r. Strony umowy zgodnie ustaliły, że z
przedmiotu dzierżawy mogą zostać wyłączone grunty, co do których powstanie po
stronie pozwanej obowiązek ich wydania na rzecz osób trzecich, w szczególności
na rzecz byłych właścicieli lub ich następców prawnych. Wykaz działek został ujęty
w załączniku do umowy.
Dzierżawca majątku Wiesław R. w akcie notarialnym z dnia 4 marca 2002 r.,
poddał się dobrowolnie egzekucji na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c. co do
obowiązku wydania nieruchomości Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa w
terminie jednego roku od dnia sporządzenia aktu notarialnego. Agencja początkowo
potwierdziła prawa powódki i drugiego spadkobiercy po Bolesławie L. do
pierwszeństwa nabycia nieruchomości w trybie art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy o
gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (pismo z dnia 16
marca 2000 r.) i wszczęła procedurę zmierzającą do sprzedaży powódce i
Witoldowi G. majątku C. o powierzchni 188,2 ha wraz z budynkami. Zainteresowani
kupnem wpłacili dwukrotnie kaucję na koszty związane z przygotowaniem ofert
sprzedaży – łącznie 15 000 zł.
Pismem z dnia 12 września 2002 r. pozwana poinformowała spadkobierców
Bolesława L., że procedura sprzedaży nieruchomości nie może być zakończona
dokonaniem transakcji. Pozwana powołała się na interpretację Departamentu
Prawnego Ministerstwa Skarbu, zgodnie z którą prawo pierwszeństwa w nabyciu
danej nieruchomości Skarbu Państwa od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa
przysługuje wyłącznie osobie, będącej ostatnim właścicielem tej nieruchomości
przed przejęciem jej przez Skarb Państwa (z zastrzeżeniem, że przejęcie to musiało
mieć miejsce przed dniem 1 stycznia 1992 r.) lub spadkobiercom tej osoby.
Pozwana wskazała, że z przeprowadzonego badania ksiąg wieczystych wynika, iż
po przejęciu przez Skarb Państwa od Bolesława L. tylko niektóre działki o łącznej
powierzchni 11,84 ha wraz z budynkami nie były przedmiotem dalszego
rozdysponowania prawem własności i tylko odnośnie do ww. działek
spadkobiercom Bolesława L. przysługuje prawo pierwszeństwa.
Powódka wystąpiła do Sądu Okręgowego w Poznaniu z pozwem o ustalenie, że
uchylenie się Agencji Własności Rolnej od skutków prawnych oświadczenia woli z
dnia 14 listopada 2001 r., potwierdzonego oświadczeniem woli z dnia 3 czerwca
2002 r. o sprzedaży spadkobiercom Bolesława L. obiektu rolnego C., za cenę
określoną zgodnie z art. 30 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o
gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (jedn. tekst: Dz.U. z
1995 r. Nr 57, poz. 299 ze zm.), nie niższą niż 1 690 002 w trybie pierwszeństwa
określonego w art. 29 ust. 1 pkt 1 powołanej ustawy, jest bezskuteczne.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 29 października 2003 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu
oddalił powództwo.
Dokonując oceny prawnej stanu faktycznego ustalonego w niniejszej sprawie,
Sąd Okręgowy stwierdził, że spadkodawca powódki był właścicielem
nieruchomości, która została przymusowo przyjęta przez Skarb Państwa na
podstawie przepisów dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzenie reformy
rolnej (Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm.). Artykuł 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19
października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa,
w brzmieniu nadanym ustawą nowelizacyjną z dnia 6 maja 1999 r. (Dz.U. Nr 49,
poz. 484), przyznaje pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości byłemu właścicielowi
zbywanej nieruchomości lub jego spadkobiercom, jeżeli nieruchomość została
przejęta przed dniem 1 stycznia 1992 r. W ustawie użyto sformułowania „były
właściciel”, a nie „ostatni właściciel”. Tym samym przepisem tym nie są objęte
osoby, które uzyskały własność nieruchomości w wyniku reformy rolnej, a następnie
ją utraciły np. w wyniku decyzji wywłaszczeniowej. Nie ma żadnych racjonalnych
przesłanek, aby tych właścicieli uznać za bardziej uprzywilejowanych niż właściciel,
który odziedziczył ziemię po pokoleniach przodków, a następnie utracił ją bez
ekwiwalentu na podstawie przepisów w reformie rolnej. Sąd Okręgowy stwierdził
także, że powódka ma interes prawny w żądaniu ustalenia przysługiwania jej
pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości, skoro pozwana Agencja odstąpiła od
zamiaru sprzedaży, kwestionując uprawnienia powódki.
Tę ocenę podzielił Sąd Apelacyjny w Poznaniu, który wyrokiem z dnia 14 grudnia
2006 r. oddalił apelację pozwanej Agencji. Dodatkowo odwołał się do intencji
ustawodawcy, które znalazły wyraz w dyskusji na posiedzeniach komisji sejmowych
i w toku posiedzenia Senatu nad projektem ustawy nowelizacyjnej m.in. art. 29
u.g.n.r.S.P. Wynika z nich, że chodziło o pierwotnych właścicieli pozbawionych
własności nieruchomości rolnych przez Państwo m.in. przez zastosowanie
przepisów dekretu o reformie rolnej.
Wyrok ten zaskarżyła skargą kasacyjną pozwana Agencja, zarzucając błędną
wykładnię art. 29 ust. 1 pkt 1 u.g.n.r.S.P. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie powództwa, względnie
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota sporu w niniejszej sprawie sprowadza się do prawidłowej wykładni art. 29
ust. 1 pkt 1 u.g.n.r.S.P., który uzyskał obowiązujące brzmienie w wyniku nowelizacji
wskazanej ustawy dokonanej ustawą z dnia 6 maja 1999 r. o zmianie ustawy o
gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. Nr 49, poz.
484). Stosownie do art. 29 ust. 1, pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości po cenie
ustalonej w sposób określony w ustawie, z zastrzeżeniem art. 17a ust. 1, 17b ust. 4
i 42, przysługuje byłemu właścicielowi zbywanej nieruchomości lub jego
spadkobiercom, jeżeli nieruchomość została przejęta na rzecz Skarbu Państwa
przed dniem 1 stycznia 1992 r., spółdzielni produkcji rolnej władającej faktycznie
zbywaną nieruchomością, której użytkowanie ustanowione na rzecz tej spółdzielni
wygasło na podstawie art. 16 ust. 2 z dniem 31 grudnia 1993 r., oraz dzierżawcy
zbywanej nieruchomości, jeżeli dzierżawa trwała faktycznie przez okres co najmniej
trzech lat.
Ustawa rozstrzyga kolizję pierwszeństwa tych podmiotów w ten sposób, że
stosuje się wyżej wymienioną kolejność (art. 29 ust. 1f). Ustawa nie zawiera
natomiast tzw. słowniczka określającego m.in. pojęcie „były właściciel zbywanej
nieruchomości”, co rodzi wątpliwości interpretacyjne wówczas, gdy przejście
własności nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa nastąpiło kolejno wobec
różnych osób, które były właścicielami danej nieruchomości. Taka sytuacja
występuje w niniejszej sprawie, skoro przejście na rzecz Skarbu Państwa nastąpiło
wobec pierwotnego właściciela Bolesława L. (ojca powódki) na podstawie
przepisów dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, a
następnie na podstawie przepisów scaleniowych wobec osób, które uzyskały
własność tych nieruchomości w ramach tzw. parcelacji. Pozwana Agencja
zaprezentowała pogląd, że w takiej sytuacji nie ma mowy o kolizji pierwszeństwa,
gdyż przysługuje ono osobie, która była ostatnim właścicielem nieruchomości lub
jego spadkobiercom przed jej przejęciem przez Skarb Państwa przed dniem 1
stycznia 1992 r. Takiego poglądu nie można wprawdzie odrzucić a limine, jednak
wykładnia gramatyczna, logiczna i celowościowa przemawiają za zasadnością innej
wykładni, należy bowiem zwrócić uwagę na następujące argumenty.
Po pierwsze, pojęcie „były właściciel zbywanej nieruchomości” obejmuje zarówno
ostatniego właściciela przed przejęciem na rzecz Skarbu Państwa, jak i
poprzednich właścicieli. Nie ma podstaw, aby ograniczyć to pojęcie jedynie do
„ostatniego właściciela” przed przejęciem na rzecz Skarbu Państwa.
Po drugie, w art. 29 ust. 1a wprowadzono wyłączenia w stosowaniu
pierwszeństwa art. 29 ust. 1 pkt 1, czyli pierwszeństwa przyznanego byłym
właścicielom nieruchomości. Chodzi tu o wyłączenie osób i nieruchomości, o
których mowa w art. 2 ust. 1 lit. b dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej, w ustawie z dnia 6 maja 1945 r. o wyłączeniu ze
społeczeństwa polskiego wrogich elementów (Dz.U. Nr 17, poz. 96 ze zm.), w art.
38 ustawy z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U.
Nr 17, poz. 97 ze zm.), w art. 2 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na
własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz.U. Nr 3, poz.
17), art. 2 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i
poniemieckich (Nr 13, poz. 87), art. 1 dekretu z dnia 5 września 1947 r. o przejęciu
na własność Państwa mienia pozostałego po osobach przesiedlonych do ZSRR
(Dz.U. Nr 59, poz. 318 ze zm.) oraz art. 38 ust. 3 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r. o
gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz.U. Nr 32, poz. 159 ze zm.). Taki
zakres podmiotowy i przedmiotowy wyłączeń z pierwszeństwa przyznanego byłym
właścicielom jednoznacznie wskazuje, że używając określenia „były właściciel”
ustawodawca odnosił je do pierwotnych właścicieli, którzy w wyniku aktów
nacjonalizacyjnych wydanych po drugiej wojnie światowej utracili własność
nieruchomości rolnych bez ekwiwalentu. Takiego rozumienia określenia „były
właściciel” nie może zmienić okoliczność, że po przejęciu od tych osób własności
nieruchomości Skarb Państwa przyznał ją innym osobom w ramach tzw. parcelacji,
a następnie ponownie przejął tę własność np. w wyniku wywłaszczenia lub
postępowania scaleniowego. Przeciwne stanowisko powadzi do nieuzasadnionego
zróżnicowania pozycji prawnej byłych właścicieli; tej grupie byłych właścicieli, w
stosunku do których Skarb Państwa pozostał właścicielem od chwili przymusowego
przejęcia, przysługiwałoby pierwszeństwo, natomiast grupie byłych właścicieli, w
stosunku do których Skarb Państwa po przymusowym przejęciu własności
nieruchomości rozporządził nimi na rzecz osób trzecich, a następnie ponownie
przejął własność nieruchomości, pierwszeństwo nie przysługiwałoby.
Po trzecie, brak przekonujących i uzasadnionych racji, aby w razie kolizji
pierwszeństwa byłego właściciela rozumianego jako właściciela pierwotnego, który
utracił własność nieruchomości w wyniku aktów nacjonalizacyjnych, z
pierwszeństwem właściciela, który własność nieruchomości nabył od Skarbu
Państwa w ramach tzw. parcelacji, a następnie utracił ją w wyniku wywłaszczenia,
scalenia itp., przywilej pierwszeństwa przyznać drugiej grupie. W istocie nie
zachodzi tu kolizja pierwszeństwa, gdyż przysługuje ono w takiej sytuacji tylko
pierwotnemu właścicielowi, pozbawionemu własności nieruchomości w następstwie
nacjonalizacji.
Po czwarte, za taką wykładnia przemawiają intencje ustawodawcy, wskazane
przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku.
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).