Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 15 grudnia 2006 r., III CZP 126/06
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń
S.A., IV Inspektoratu w K. przeciwko Agacie S. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 15 grudnia 2006 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 21
września 2006 r.:
"Czy wpisana do księgi zasad prawnych uchwała składu siedmiu sędziów Izby
Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1970 r., PZP 11/70 (OSNCP 1971,
nr 4, poz. 61) w części, zgodnie z którą rozłożenie zasądzonego świadczenia na
raty ma ten skutek, że wierzycielowi nie przysługują odsetki od ratalnych świadczeń
za okres od daty wyroku do daty płatności poszczególnych rat, zachowała swoją
aktualność w obowiązującym systemie prawnym?"
podjął uchwałę:
Rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty na podstawie art. 320 k.p.c.
ma ten skutek – wskazany w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 22 września 1970 r., III PZP 11/70 (OSNCP 1971, nr 4, poz.
61) – że wierzycielowi nie przysługują odsetki od ratalnych świadczeń za
okres od daty wyroku do daty płatności poszczególnych rat.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 22 marca 2006 r. zasądził od pozwanej na
rzecz strony powodowej kwotę 1522,44 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 14
sierpnia 2002 r. do dnia zapłaty. Jednocześnie zasądzone świadczenie rozłożył na
10 rat; wysokość pierwszej określił na kwotę 154,44 zł, a następnych na kwoty po
152 zł, zastrzegając, że są one płatne do końca każdego miesiąca następującego
po sobie, począwszy od miesiąca, w którym orzeczenie się uprawomocni. W
uzasadnieniu podał m.in., że odsetki od roszczenia głównego zasądził na podstawie
art. 481 § 1 k.c. od dnia następującego po upływie 14 dni od daty doręczenia
pozwanej pisma wzywającego do zapłaty.
W apelacji pozwana zarzuciła naruszenie art. 481 § 1 k.c. w związku z art. 320
k.p.c. przez przyjęcie, że termin liczenia odsetek od należności głównej upływa
dopiero w dniu zapłaty, a nie już w dniu wydania wyroku. Uzasadniając ten zarzut
pozwana odwołała się do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 22 września 1970 r., zasady prawnej, III PZP 11/70 (OSNC 1971, nr 4, poz.
61), według której sąd, rozkładając z mocy art. 320 k.p.c. zasądzone świadczenia
pieniężne na raty, nie może – na podstawie tego przepisu – odmówić przyznania
wierzycielowi żądanych odsetek za okres do dnia wydania wyroku zasądzającego
świadczenie; rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty ma jednak ten skutek, że
wierzycielowi nie przysługują odsetki od ratalnych świadczeń za okres od daty
wyroku do daty płatności poszczególnych rat.
U podstaw podjętego w toku postępowania apelacyjnego postanowienia Sądu
Okręgowego o przedstawieniu przytoczonego wyżej zagadnienia prawnego leżało
spostrzeżenie, że powołana uchwała Sądu Najwyższego została wydana w innej
rzeczywistości ustrojowej i gospodarczej. Stosowanie się do drugiej części tej
uchwały obecnie, kiedy stosunki gospodarcze oparte są na zasadach wolnego
rynku może – w ocenie Sądu Okręgowego – powodować pokrzywdzenie
wierzycieli. (...) Sąd Okręgowy wskazał w szczególności, że to, iż rozłożenie na raty
nie pozbawia świadczenia charakteru świadczenia jednorazowego, może
przemawiać za stanowiskiem wiążącym z wyrokiem wydanym na podstawie art.
320 k.p.c. jedynie przywilej ratalnej spłaty zadłużenia. Mimo uzyskania tego
przywileju, dłużnik nadal pozostawałby zobowiązany do uiszczania odsetek od całej
sumy świadczenia pomniejszanej każdorazowo o przypadającą ratę. W rezultacie,
w razie nieuiszczenia bieżącej raty, odsetki mogłyby być pobierane od całej sumy
zadłużenia, a więc obejmującej także ratę zapadłą, i tak obliczone należałyby się
wierzycielowi za okres do dnia płatności kolejnej raty. Według zatem tego
stanowiska, wierzyciel byłby uprawniony do żądania odsetek za opóźnienie nie tylko
w zapłacie poszczególnej raty, ale całej należności głównej, pomniejszanej
każdorazowo o ratę spełnioną w terminie ustalonym w wyroku sądu. Za powyższym
stanowiskiem może przemawiać także wzgląd na interes dłużnika oraz okoliczność,
że sytuacja dłużnika może po wydaniu wyroku opartego na art. 320 k.p.c. ulec
znacznej poprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 320 k.p.c., w szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może w
wyroku rozłożyć na raty zasądzone świadczenie, a w sprawach o wydanie
nieruchomości lub o opróżnienie pomieszczenia – wyznaczyć odpowiedni termin do
spełnienia tego świadczenia. Nasuwa się pytanie, czy przepis ten, zgodnie z jego
umiejscowieniem, jest przepisem wyłącznie procesowym, czy też przepisem
mającym także charakter materialnoprawny.
W doktrynie wyrażony został pogląd opowiadający się za pierwszą
ewentualnością. Wypowiedziane zostało twierdzenie, że art. 320 k.p.c. nie ma
charakteru szczególnej normy prawa materialnego, która zmieniałaby przyjęte
zasady wykonywania zobowiązań pieniężnych. Jako konsekwencja takiej oceny
narzuca się ograniczenie skutków tego przepisu do ochrony dłużnika przed
żądaniem jednorazowego uiszczenia całości świadczenia, dłużnik nie zostawałby
natomiast zwolniony od poniesienia następstw swego zaistniałego już opóźnienia.
Wierzycielowi należałyby się zatem odsetki za opóźnienie od sumy całego długu
liczone od pierwotnego terminu płatności, a nie odsetki za opóźnienie w zapłacie
poszczególnych rat. (...)
Jednakże według uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
22 września 1970 r., III PZP 11/70, i jednolitego obecnie stanowiska piśmiennictwa,
art. 320 k.p.c. należy do grupy przepisów, które jakkolwiek są ulokowane w ustawie
procesowej, to mają także charakter materialnoprawny. Założeniem uchwały i
stanowiska piśmiennictwa jest to, że wydany na podstawie art. 320 k.p.c. wyrok
rozkładający na raty świadczenie należne wierzycielowi modyfikuje treść łączącego
strony stosunku cywilnoprawnego. W wyniku tego wyroku zmienia się sposób i
termin spełnienia świadczenia; obowiązek jednorazowego uiszczenia całego
świadczenia zostaje zastąpiony obowiązkiem zapłaty poszczególnych rat w kolejno
przypadających terminach. Wyrok sądu w części orzekającej o rozłożeniu
zasądzonego świadczenia na raty ma więc charakter konstytutywny.
Taki charakter art. 320 k.p.c. oraz wyroku sądu w zakresie orzekającym o
rozłożeniu zasądzonego świadczenia na raty trudno podważyć, gdyż wnioski co do
takiego ich charakteru mają oparcie nie tylko w brzmieniu art. 320 k.p.c., ale i w
wykładni systemowej. W szczególności art. 501 k.c. – którego poprzednikiem był
art. 256 § 1 k.z. – zakłada, że odroczenie wykonania zobowiązania przez sąd jest
jednoznaczne ze zmianą terminu spełnienia świadczenia. W przeciwnym razie
ustanowienie art. 501 k.c. byłoby zbędne.
Uwzględniając taki charakter art. 320 k.p.c. oraz wyroku sądu w części
orzekającej o rozłożeniu zasądzonego świadczenia na raty, należy konsekwentnie
przyjąć, że wyrok ten – przesuwając termin spełnienia świadczenia przez
zastąpienie terminu dotychczasowego terminami zapłaty poszczególnych rat –
jednocześnie uchyla stan opóźnienia dłużnika, który rozpoczął się w związku z
niespełnieniem świadczenia w pierwotnym terminie. Innymi słowy, uchylenie – co
najmniej od dnia wydania omawianego wyroku – stanu opóźnienia, który rozpoczął
się w związku z niespełnieniem przez dłużnika świadczenia w pierwotnym terminie,
jest konsekwencją przedstawionego wyżej charakteru tego wyroku w świetle art.
320 k.p.c.
Oceny tej nie podważa okoliczność, że świadczenie, mimo rozłożenia na raty,
nie przestaje być świadczeniem jednorazowym. Okoliczność ta nie ma doniosłości z
punktu widzenia rozpatrywanego problemu. Dla powstania obowiązku zapłaty
odsetek za opóźnienie decydujące znaczenia ma to, czy spełnienie świadczenia lub
jego części nastąpiło w terminie wynikającym z treści zobowiązania, a nie to, jaki
charakter – jednorazowy lub inny – ma świadczenia.
Zarzut całkowitego pominięcia w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 22 września 1970 r., III PZP 11/70, interesów wierzyciela przez
pozbawienie go nie tylko możliwości wcześniejszego przymusowego
wyegzekwowania całości świadczenia, ale i odsetek za opóźnienie od całego
nieuiszczonego świadczenia liczonych od pierwotnego terminu zapłaty, jak też
odszkodowania na zasadach ogólnych (art. 481 § 3 k.c.), nie uwzględnia
dostatecznie okoliczności wpływających na rozkład świadczenia na raty. Sąd,
rozkładając świadczenie na raty, musi brać pod uwagę sytuację majątkową
dłużnika. Gdyby zatem wierzycielowi należały się odsetki za opóźnienie od całego
długu, liczone od pierwotnego terminu płatności, sąd przy podejmowaniu decyzji o
rozłożeniu świadczenia na raty musiałby mieć na względzie także obowiązek
zapłaty odsetek we wspomnianym zakresie, co skutkowałoby zwiększeniem liczby
rat i wydłużeniem okresu ich spłaty, a więc rezultatem niekorzystnym również dla
wierzyciela. Z kolei dopuszczenie odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika za
nieterminowe wykonanie zobowiązania na zasadach ogólnych mogłoby
przekształcić instytucję unormowaną w art. 320 k.c. w środek o daleko idących
negatywnych konsekwencjach dla dłużnika, a w każdym razie nieprzynoszący mu
żadnych korzyści.
Nie można też podzielić spotykanych niekiedy w piśmiennictwie wypowiedzi
uznających drugą część uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
22 września 1970 r., III PZP 11/70, za przejaw rozszerzającej wykładni art. 320
k.p.c. Jak wyjaśniono, uchylenie – co najmniej od dnia wydania przez sąd wyroku
rozkładającego świadczenie na raty – stanu opóźnienia, który rozpoczął się w
związku z niespełnieniem przez dłużnika świadczenia w pierwotnym terminie, jest
prostą konsekwencją powszechnie obecnie akceptowanego prawokształtującego
charakteru wyroku sądu w części dotyczącej sposobu i terminu spełnienia
świadczenia.
W uzasadnieniu uchwały trafnie podkreślono, że ustanowiona w art. 320 k.p.c.
norma ma charakter wyjątkowy, gdyż może być zastosowana jedynie w szczególnie
uzasadnionych wypadkach. W piśmiennictwie wyrażono pogląd uznający
wymienioną przesłankę za spełnioną wtedy, gdy w chwili wyrokowania są podstawy
do przyjęcia, że ze względu na sytuację majątkową dłużnika wyrok zasądzający
całe świadczenie stanowiłby tytuł egzekucyjny bez szans na realizację.
Prowadzenie egzekucji w tym zakresie narażałoby tylko wierzyciela na
nieefektywne wydatki egzekucyjne, a dłużnika i osoby pozostające na jego
utrzymaniu na utratę podstaw egzystencji. Takie bezskuteczne czynności
egzekucyjne byłyby zarazem szkodliwe społecznie i podważałyby sens
prowadzenia procesu. Przy takim pojmowaniu szczególnie uzasadnionych
wypadków uzasadniających zastosowanie art. 320 k.p.c. przepis ten służy nie tylko
interesom dłużnika i wierzyciela, ale także interesom ogólnym. Należy zaznaczyć,
że tak rozumiany art. 320 k.p.c. pozostaje w zgodzie z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
uzależniającym dopuszczalność ustanowienia w ustawie ograniczenia korzystania z
konstytucyjnego prawa, jakim jest także wierzytelność (por. art. 64 ust. 1 i 2
Konstytucji), od tego, czy nie narusza ono istoty tego prawa oraz czy jest konieczne
w demokratycznym państwie m.in. dla porządku publicznego albo wolności i praw
innych osób.
W świetle powyższych uwag nie ma podstaw do uznania, że wykładnia art.
320 k.p.c. przyjęta w drugiej części uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 22 września 1970 r., III PZP 11/70, została zdeterminowana
założeniami istniejącego w czasie jej wydania ustroju i utraciła aktualność w
obecnej rzeczywistości ustrojowej i gospodarczej. Przeobrażenia ustrojowe, które
się dokonały po 1989 r., mają dla omawianego przepisu tylko takie znaczenie, że
obecnie o wiele częściej niż dawniej dochodzi do nawiązywania stosunków
cywilnoprawnych, w związku z tym częściej też może pojawiać się problem
zastosowania art. 320 k.p.c. Jednak tak samo jak dawniej, również obecnie art. 320
k.p.c. może być, zgodnie ze swym wyjątkowym charakterem, stosowany jedynie w
scharakteryzowanych wyżej szczególnie uzasadnionych wypadkach. Wskazane w
uzasadnieniu postanowienia Sądu Okręgowego częste w praktyce korzystanie z art.
320 dla rozkładania na raty znacznych sum pieniężnych również w sprawach
gospodarczych wskazuje na nierespektowanie przez sądy szczególnego,
wyjątkowego charakteru tego przepisu. Podobnie, możliwość poprawy sytuacji
dłużnika po wydaniu wyroku rozkładającego świadczenie na raty nie dowodzi
wadliwości wykładni art. 320 k.p.c. przyjętej w powoływanej uchwale Sądu
Najwyższego, lecz wskazuje na potrzebę starannego zbadania podstaw do
zastosowania tego przepisu.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione
zagadnienie prawne, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).