Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 grudnia 2006 r.
I UK 201/06
Z prawa wyboru okresu przyjmowanego do ustalenie podstawy wymiaru
kapitału początkowego na zasadach określonych w art. 15 ust. 6 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nie może skorzystać
osoba podlegająca ubezpieczeniu przez okres krótszy niż 20 lat.
Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk (sprawozdawca), Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 20 grudnia
2006 r. sprawy z odwołania Jerzego J. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B. o wartość kapitału początkowego, na skutek skargi kasacyjnej
ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 22 lutego 2006
r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 24 czerwca 2005 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w B. ponownie ustalił wartość kapitału początkowego wnioskodawcy Jerzego J. na
dzień 1 stycznia 1999 r., przyjmując do jego obliczenia podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne z dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych od 1 stycznia
1980 r. do 31 grudnia 1989 r.
Od tej decyzji wniósł odwołanie wnioskodawca żądając ustalenia wskaźnika
podstawy wymiaru w oparciu o przychody z 20 lat kalendarzowych, co jest jego zda-
niem korzystniejsze.
Wyrokiem z dnia 26 października 2005 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku oddalił odwołanie. Sąd uznał, że ustalenie
kapitału początkowego z kolejnych 10 lat jest zgodne z przepisami art. 15 i 16 w
2
związku z art.174 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm.). Nie ma możliwości wyliczenia podstawy wymiaru z 20 dowolnie wybranych lat z
całego okresu ubezpieczenia na podstawie art. 15 ust. 6 tej ustawy, gdyż wniosko-
dawca nie posiada łącznego okresu ubezpieczenia w wymiarze 20 lat.
Apelacja wnioskodawcy od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 22 lute-
go 2006 r. [...]. Sąd Apelacyjny powołał przepis art. 174 ust. 3 ustawy o emeryturach i
rentach, który stanowi, że podstawę wymiaru kapitału początkowego ustala się na
zasadach określonych w art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 oraz art. 18 z tym, że okres kolej-
nych 10 lat kalendarzowych ustala się z okresu od dnia 1 stycznia 1980 r. do dnia 31
grudnia 1998 r. W niniejszej sprawie miały więc zastosowanie zasady określone w
art. 15 ust. 1 i art. 16, a nie mógł mieć zastosowania art. 15 ust. 6, który stanowi, że
na wniosek ubezpieczonego podstawę wymiaru emerytury lub renty może stanowić
ustalona w sposób określony w art. 4 i 5 przeciętna podstawa wymiaru składki na
ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenie emerytalne i rentowe w okresie 20 lat
kalendarzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych z ca-
łego okresu podlegania ubezpieczeniu. Staż ubezpieczeniowy wnioskodawcy wynosi
jedynie 13 lat, 9 miesięcy i 4 dni, a zatem jest krótszy niż 20 lat. Nie jest więc moż-
liwe wybranie 20 lat, skoro składka ubezpieczeniowa była płacona jedynie przez 13
lat.
Od tego wyroku wnioskodawca wniósł skargę kasacyjną, którą oparł na pod-
stawie naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię przepisów art. 15 ust.
6, art. 111 ust.1 pkt 3 i art. 174 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz naruszenia art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Pol-
skiej, przez nieurzeczywistnienie w wyroku zasad sprawiedliwości społecznej. W
uzasadnieniu skargi podniósł, że na podstawie art. 111 powołanej ustawy mógł ubie-
gać się o ponowne ustalenie kapitału początkowego. Przepis art. 15 ust. 6 pozwala
na ustalenie tej podstawy w oparciu o podstawę wymiaru składek z wybranych 20 lat
z całego okresu ubezpieczenia. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2003 r.,
III UZP 2/03 (OSNP 2003 nr 14, poz. 338), znacznie liberalizuje treść tego przepisu
poprzez wskazanie, że ubezpieczony nie musi - w braku możliwości - udowadniać
wysokości podstawy wymiaru składek za okres roku lub kilku lat, co samo w sobie
wskazuje na możliwość niestosowania art. 15 ust. 4 i 5, pomimo wyraźnego tym
3
względzie „zapisu” zawartego w ust.6. Liberalne podejście do wykładni przepisu art.
15 ust. 6 winno powodować również możliwość skorzystania z reguł ustalania wyso-
kości kapitału początkowego w przypadku niepozostawania w okresie roku lub kilku
lat w ubezpieczeniu. Za taką interpretacją przepisów przemawia konieczność urze-
czywistniania przez organy państwa, którymi niewątpliwie są sądy, zasad sprawie-
dliwości społecznej wyrażonych w art. 2 Konstytucji RP. Inne rozumienie przepisu
prowadzi do sytuacji, w której ubezpieczony przy dłuższym stażu ubezpieczeniowym
przed dniem 1 stycznia 1980 r. a krótszym po tej dacie, większość okresu danego
dziesięciolecia będzie miał liczone jako lata „zerowe”. W związku z tymi zarzutami
skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku
Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Białymstoku
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych określają jednakowe dla wszystkich ubezpieczonych zasady ustalania podsta-
wy wymiaru emerytury i renty, które to zasady z mocy art. 174 ust. 3 mają zastoso-
wanie do ustalania podstawy wymiaru kapitału początkowego. Zgodnie z art. 15 ust.
1 podstawą wymiaru emerytury i renty jest przeciętna podstawa wymiaru składki na
ubezpieczenie w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych przez zaintere-
sowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych, poprzedzających rok, w którym zgło-
szono wniosek o te świadczenia. W odniesieniu do kapitału początkowego, który
ustala się na dzień 1 stycznia 1999 r., okres ostatnich 20 lat kalendarzowych przypa-
da bezpośrednio przed tą datą i został on określony w art. 174 ust. 3 jako okres od 1
stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 r. Z tego okresu zainteresowany może wybrać
okres kolejnych 10 lat kalendarzowych, przy czym, zgodnie z art. 16, muszą to być
lata kalendarzowe następujące bezpośrednio po sobie, choćby ubezpieczony w
niektórych z tych lat nie pozostawał w ubezpieczeniu. W stosunku do ubezpieczo-
nych, których przerwy w ubezpieczeniu były tego rodzaju, że w każdym z wybranych
okresów kolejnych 10 lat występowały lata bez przychodów stanowiących podstawę
wymiaru składek, lata te są traktowane, jak się to określa w skardze, jako lata „zero-
we”. Przepisy te traktują jednakowo wszystkich ubezpieczonych, nie można zatem
4
mówić o naruszeniu zasady sprawiedliwości społecznej wyrażonej w art. 2 Konstytu-
cji RP.
Właśnie ze względu na zasady sprawiedliwości społecznej ustawa wprowadza
wyjątki od przedstawionej wyżej ogólnej reguły. Jeden z nich dotyczy osób, które z
przyczyn obiektywnych nie mają możliwości wyboru dziesięcioletniego okresu ubez-
pieczenia. Są to osoby, które do dnia 31 grudnia 1989 r. nie ukończyły 30 lat, zatem
ze względu na wiek lub uczęszczanie do szkoły nie mogły pozostawać w zatrudnie-
niu lub prowadzić innej działalności podlegającej ubezpieczeniu (art. 17 ust. 1), a
także osoby, które wprawdzie osiągnęły ten wiek lecz nie mogły podlegać ubezpie-
czeniu z powodu odbywania czynnej lub zastępczej służby wojskowej, korzystania z
urlopu wychowawczego, albo z powodu nauki w szkole wyższej (art. 17 ust. 3 i art.
174 ust. 3a). W stosunku do tych osób do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się
podstawę wymiaru składek za okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu.
Drugi wyjątek dotyczy osób, o których mowa w art. 15 ust. 6. Są to osoby, któ-
rych łączny okres ubezpieczenia przekracza 20 lat. Mogą one wybrać z całego
okresu ubezpieczenia, bez ograniczenia co do daty początkowej, 20 lat kalendarzo-
wych, niekoniecznie następujących bezpośrednio po sobie, z których podstawa wy-
miaru składek na ubezpieczenie społeczne może być podstawą wymiaru emerytury
lub renty a także kapitału początkowego. W stosunku do tych 20 lat używa się okre-
ślenia „wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu”, co oznacza, że także
w tych wybranych latach zainteresowany musi pozostawać w ubezpieczeniu. Przy-
znanie ubezpieczonemu, który opłacał składki na ubezpieczenie społeczne przez
okres dłuższy niż 20 lat, prawa wyboru najkorzystniejszej dla niego podstawy wymia-
ru wynika z tego, że emerytura i renta, a zwłaszcza kapitał początkowy, jest w pew-
nym sensie ekwiwalentem zgromadzonych na ten cel składek. Długi okres opłacania
składek usprawiedliwia prawo wyboru korzystniejszego wariantu ustalenia podstawy
wymiaru, może to jednak nastąpić tylko w granicach określonych tym przepisem.
Jednym z warunków jest podleganie ubezpieczeniu w każdym z 20 wybranych lat,
zatem z prawa wyboru okresu przyjmowanego do ustalenia podstawy wymiaru kapi-
tału początkowego na zasadach określonych w art. 15 ust. 6, nie może skorzystać
osoba podlegająca ubezpieczeniu przez okres krótszy niż 20 lat.
Takiej wykładni tego przepisu dokonał Sąd Najwyższy w powołanej w skardze
kasacyjnej uchwale z dnia 7 maja 2003 r., III UZP 2/03, której teza brzmi następują-
co: przy ponownym ustalaniu wysokości emerytury od podstawy wymiaru składki na
5
ubezpieczenie społeczne z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podle-
gania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, uwzględnia
się również rok lub lata kalendarzowe, w których nie można wskazać podstawy wy-
miaru składek na ubezpieczenie społeczne wobec nieudowodnienia wysokości osią-
ganego wynagrodzenia za pracę. Chodzi tu o takiego ubezpieczonego, który żądał
obliczenia podstawy wymiaru emerytury w oparciu o wynagrodzenie uzyskiwane w
wybranych przez niego 20 latach podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu spo-
łecznemu. Od jego wynagrodzenia w każdym z wybranych 20 lat były odprowadzane
składki na ubezpieczenie społeczne. Jedynie z powodu braku dokumentów płaco-
wych nie jest możliwe udowodnienie wysokości wynagrodzenia będącego podstawą
wymiaru składek na ubezpieczenie w niektórych z tych lat w sytuacji, gdy składki były
odprowadzane przez pracodawcę od wynagrodzeń wszystkich pracowników global-
nie a nie rozliczane indywidualnie. W takim przypadku, zdaniem Sądu Najwyższego,
dopuszczalne jest wskazanie także tych lat podlegania ubezpieczeniu, w których nie
było możliwości udowodnienia wysokości podstawy wymiaru opłaconych składek.
Wówczas przyjmuje się zerową podstawę wymiaru składek. Ubezpieczony, którego
dotyczy omawiana uchwała, jest i tak pokrzywdzony niezawinionym przez niego bra-
kiem dokumentów płacowych (obowiązujące do dnia 14 listopada 1991 r. przepisy
nie nakładały na pracodawcę obowiązku dłuższego ich przechowywania), gdyż jego
podstawa wymiaru w niektórych latach zamiast uzyskiwanego faktycznie wynagro-
dzenia jest zerowa. Sąd Najwyższy podkreślił jednak, że do ustalenia podstawy wy-
miaru emerytury mogą być wskazane tylko takie lata, w których zainteresowany
podlegał ubezpieczeniu i opłacał (on lub jego pracodawca) składki na ubezpieczenie
społeczne. W oparciu o tę uchwałę nie mogło zostać uwzględnione żądanie wnio-
skodawcy przyjęcia do podstawy wymiaru kapitału początkowego zerowych przycho-
dów z tych lat, w których w ogóle nie podlegał ubezpieczeniu. Wnioskodawca był
oczywiście uprawniony do żądania przeliczenia podstawy wymiaru kapitału począt-
kowego w oparciu o przepis art. 111 ustawy, co nie było przez organ rentowy kwe-
stionowane. Jednakże przeliczenia można dokonać tylko w granicach określonych
przepisami. Przepis art. 111 ust. 1 pkt 3 przewiduje możliwość przyjęcia podstawy
wymiaru składek z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu ubezpieczenia.
Jest to powtórzenie regulacji zawartej w art. 15 ust. 6, który to przepis, jak wskazano
wyżej, nie ma zastosowania do wnioskodawcy. Przeliczenie mogło nastąpić tylko na
podstawie art. 111 ust. 1 pkt 2, to jest w oparciu o podstawę wymiaru składek z ko-
6
lejnych 10 lat kalendarzowych wybranych z 20 lat kalendarzowych, które w odniesie-
niu do kapitału początkowego wskazane są w art. 174 ust. 3. Te przepisy zostały
prawidłowo zastosowane w zaskarżonym wyroku.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną.
========================================