Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 8 lutego 2007 r.
II PK 159/06
Zastrzeżenie dla pracodawcy prawa odstąpienia w umowie o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy, bez określenia terminu wykonania tego
prawa, jest nieważne (art. 395 § 1 k.c. w związku z art. 58 § 1 k.c. i w związku z
art. 300 k.p.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 8 lutego
2007 r. sprawy z powództwa Doroty L. przeciwko A.P. Spółce z o.o. w G. o odszko-
dowanie i ustalenie, na skutek skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku z siedzibą w Gdyni
z dnia 10 stycznia 2006 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Powódka Dorota L. wniosła o zasądzenie od „A.P.” Spółki z o.o. w G. kwoty
10.208 zł wraz z ustawowymi odsetkami od kwot 2.552 zł od grudnia 2004 r. do
marca 2005 r. oraz ustalenie, że po stronie pracodawcy istnieje obowiązek zapłaty
odszkodowania w wysokości nie mniejszej niż 2.552 zł miesięcznie brutto za miesią-
ce od marca do października 2005 r. W trakcie postępowania powódka rozszerzyła
żądanie pozwu w ten sposób, że wniosła o zasądzenie na jej rzecz kwot po 2.552 zł
za miesiące od kwietnia do czerwca 2005 r. wraz z ustawowymi odsetkami oraz
ustalenie, iż pracodawca zobowiązany jest do wypłaty odszkodowania w okresie od
lipca do października 2005 r.
Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2005 r. Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gdańsku zasądził od pozwanej Spółki na rzecz powódki tytułem od-
szkodowania kwotę 2.552 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1 grudnia 2004 r.
2
i nadał wyrokowi rygor natychmiastowej wykonalności, a w pozostałym zakresie po-
wództwo oddalił. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Powódka zatrudniona była u pozwanego w okresie od 1 marca 1998 r. do 31
października 2004 r. na podstawie umowy na czas nieokreślony. W dniu 30 stycznia
2003 r. powódka podpisała nową umowę o pracę, w której zawarto klauzulę konku-
rencyjną. Zgodnie z treścią klauzuli pracownik zobowiązywał się do niepodejmowa-
nia jakiejkolwiek pracy w przedsiębiorstwach konkurencyjnych minimum przez okres
12 miesięcy od momentu wygaśnięcia umowy o pracę, za co miał otrzymywać w tym
okresie miesięczne wynagrodzenie równe średniemu miesięcznemu wynagrodzeniu
z ostatniego kwartału pomniejszonemu o premie i nagrody. Zgodnie z umową praco-
dawca mógł wycofać się z warunków zakazujących pracę dla przedsiębiorstw konku-
rencyjnych i w tym wypadku nie wypłacić sumy odszkodowania. Po ustaniu stosunku
pracy strona pozwana nie wypłacała powódce odszkodowania przewidzianego
umową o zakazie konkurencji, pomimo że nie podejmowała ona pracy w przedsię-
biorstwach konkurencyjnych. W dniu 1 grudnia 2004 r. powódka wystosowała do
pracodawcy pismo, w którym domagała się wypłaty odszkodowania. Pozwana
Spółka w piśmie z dnia 3 grudnia 2004 r. poinformowała powódkę, że na mocy § 6
ust. 3 umowy o pracę w związku z art. 395 § 1 k.c. odstępuje od umowy o zakazie
konkurencji.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że
strona pozwana - odstępując od umowy o zakazie konkurencji - skutecznie zwolniła
powódkę z obowiązku przestrzegania zakazu podejmowania działalności konkuren-
cyjnej, wobec czego powódce nie przysługuje odszkodowanie za okres po zwolnieniu
z tego obowiązku. Sąd wskazał na zawarte w umowie o zakazie konkurencji posta-
nowienie o możliwości odstąpienia przez pracodawcę od tego zakazu, co powodo-
wało wstrzymanie wypłaty odszkodowania. W ocenie Sądu Rejonowego, ani w umo-
wie o zakazie konkurencji, ani też w oświadczeniu o zwolnieniu pracownika z tego
zakazu, pracodawca nie miał obowiązku wskazania przyczyn złożenia oświadczeń
woli tej treści, gdyż wynikają one z samej istoty zakazu konkurencji. Oznacza to, że
w momencie zwolnienia pracownika z obowiązku powstrzymywania się od działalno-
ści konkurencyjnej upada istota wypłacanego mu odszkodowania. W konsekwencji
powódce przysługuje odszkodowanie jedynie za miesiąc listopad 2004 r., w którym
umowa o zakazie konkurencji obowiązywała. Odnośnie roszczenia odszkodowaw-
3
czego za pierwsze trzy dni miesiąca grudnia 2004 r. Sąd Rejonowy stanął na stano-
wisku, że odszkodowanie przysługuje jedynie za pełne okresy miesięczne.
W uwzględnieniu apelacji powódki, wyrokiem z dnia 10 stycznia 2006 r. Sąd
Okręgowy-Sąd Pracy w Gdańsku z siedzibą w Gdyni zmienił zaskarżony wyrok i za-
sądził na jej rzecz tytułem odszkodowania kwotę 28.072 zł, stanowiącą równowar-
tość jedenastomiesięcznego średniego wynagrodzenia w okresie obowiązywania
umowy o zakazie konkurencji, wraz z ustawowymi odsetkami.
Odwołując się do wyroków Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2002 r., I PK
6/02, z dnia 28 marca 2002 r., I PKN 6/01 oraz z dnia 26 lutego 2003 r., I PK 16/03 i I
PK 139/02, Sąd Okręgowy wskazał, że strony mogą do umowy o zakazie konkurencji
wprowadzać postanowienia dopuszczające jej wcześniejsze rozwiązanie przez pra-
codawcę pod warunkiem, iż w umowie zostaną wskazane okoliczności stanowiące
niezbędną przesłankę i warunek odstąpienia od umowy. Tego rodzaju zastrzeżenie
wyklucza ryzyko swobodnego, dokonanego tylko z woli pracodawcy, rozwiązania
umowy i zapewnia pracownikowi względną stabilizację, wyrażającą się w tym, że
skrócenia czasu trwania umowy o zakazie konkurencji będzie mógł się spodziewać
tylko w razie wystąpienia ściśle określonych sytuacji, które zostały wcześniej przewi-
dziane. Pracodawca musi się liczyć z tym, że wypowiedzenie umowy o zakazie kon-
kurencji przed terminem, na jaki została zawarta umowa, wywrze skutek tylko wów-
czas, gdy spełnią się przesłanki i warunki uzgodnione wcześniej przez strony. Sąd
wskazał także, że z art. 395 § 1 k.c. wynika warunek oznaczenia terminu, w którym
może nastąpić odstąpienie od umowy. Postanowienie § 6 ust. 3 umowy o zakazie
konkurencji nie spełnia tego warunku, gdyż wskazuje, że „pracodawca może wycofać
się z warunków określających zakazujących pracę dla przedsiębiorców konkurencyj-
nych i w tym wypadku nie wypłaci sumy wymienionej w pkt. 2”. Wymienionym posta-
nowieniem wprowadzono zatem do umowy prawo odstąpienia pracodawcy od
umowy. Umowne prawo odstąpienia zostało uregulowane w art. 395 k.c. W myśl
tego przepisu, można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w
ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonuje się
przez oświadczenie złożone drugiej stronie. O ile w orzecznictwie Sądu Najwyższego
przyjmuje się, że zasadniczo prawo odstąpienia, wynikające z umowy stron, nie jest
sprzeczne z zasadami prawa pracy, a dotyczy to w każdym razie sytuacji, kiedy wy-
konanie prawa odstąpienia zostało ograniczone do momentu rozwiązania stosunku
pracy, to zastrzeżenie prawa odstąpienia w terminie późniejszym, zwłaszcza jeśli
4
chodzi o pracodawcę, wymaga rozważenia okoliczności konkretnego przypadku. Jak
wynika z treści przytoczonej umowy, strony ustaliły w umowie o zakazie konkurencji
prawo pracodawcy do odstąpienia od niej, ale nie określiły jakichkolwiek podstaw i
warunków realizacji tego prawa. Nie podały bowiem nawet ustawowej przesłanki
zwolnienia pracownika z zakazu konkurencji (art. 1012
§ 2 k.p.), jaką jest „ustanie
przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji”. Oznacza to, że warunki umowy o
zakazie konkurencji zostały tak ustalone, iż pracodawca mógł w każdej chwili i bez
konieczności wskazywania jakiegokolwiek powodu, doprowadzić swoim oświadcze-
niem do rozwiązania umowy i uwolnić się od zapłaty odszkodowania. W ocenie Sądu
Okręgowego, tego rodzaju konstrukcja umowy o zakazie konkurencji jest sprzeczna
z jej istotą wynikającą z przepisów art. 1011
- 1014
k.p. W tej sytuacji Sąd drugiej in-
stancji uznał, że postanowienie umowne zastrzegające możliwość odstąpienia od
umowy przez pracodawcę, nie zawierające warunków, od których zaistnienia uzależ-
niona byłaby skuteczność odstąpienia oraz terminu na wykonanie umownego prawa
odstąpienia, jest sprzeczne z zasadami prawa pracy, a także z art. 395 k.c.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku strona pozwana zarzuciła obra-
zę przepisów prawa materialnego, to jest art. 1012
§ 1 i 2 k.p., przez jego błędną wy-
kładnię i zastosowanie, a w konsekwencji uznanie, że pomimo iż w sytuacji, gdy strony
przewidziały możliwość wcześniejszego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji, jest to
niedopuszczalne ze względu na brak określenia konkretnych przesłanek rozwiązania
umowy, naruszenie art. 395 § 1 k.c. w związku z w art. 300 k.p. i w związku z art. 1012
§
1 i 2 k.p., poprzez przyjęcie, że odstąpienie od umowy o zakazie konkurencji wymaga
wskazania konkretnych przesłanek oraz naruszenie art. 65 § 1 i 2 k.c. w związku z art.
395 § 1 k.c., poprzez dokonanie błędnej wykładni oświadczeń woli stron i w konse-
kwencji przyjęcie, że w niniejszej sprawie strony nie wskazały terminu w jakim pozwa-
na może odstąpić od umowy. Skarżący zarzucił ponadto obrazę przepisów postępowania
mającą istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, a to art. 328 § 2 w związku z art. 391 §
1 k.p.c., poprzez sporządzenie uzasadnienia w sposób uniemożliwiający kontrolę ka-
sacyjną tego orzeczenia, w szczególności poprzez niewyjaśnienie podstawy prawnej wy-
roku z przytoczeniem przepisów prawa, lakoniczne i ogólnikowe wyjaśnienie podstaw
rozstrzygnięcia oraz ogólne wskazanie, iż naruszone zostały zasady prawa pracy, bez
wyjaśnienia jakie zasady zostały naruszone i jaki to miało wpływ na wynik sprawy.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i
oddalenie apelacji w przypadku zaistnienia przesłanek wskazanych w art. 39816
k.p.c.,
5
ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Gdańsku
do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że acz-
kolwiek strony nie wskazały w umowie o zakazie konkurencji, w jakim przypadku
strona pozwana może odstąpić od umowy, ani też pozwana Spółka nie wskazała
przyczyny odstąpienia w złożonym powódce oświadczeniu, to w świetle orzecznictwa
Sądu Najwyższego działania takiego nie można uznać za sprzeczne z prawem. W
ocenie skarżącego odstąpienie od umowy przez stronę pozwaną było dopuszczalne,
zwłaszcza że w umowie o zakazie konkurencji strony przewidziały taką możliwość.
Ponadto przepis art. 395 k.c. nie nakazuje, aby oświadczenie zawierało wskazanie
przyczyny odstąpienia. Wykonanie umownego prawa odstąpienia polega jedynie na
złożeniu drugiej stronie oświadczenia stosownej treści, którego forma jest dowolna.
Skarżący podniósł, że błędne jest stanowisko Sądu drugiej instancji, iż za-
strzeżone w łączącej strony umowie o zakazie konkurencji prawo odstąpienia było
niezgodne z przepisami prawa, gdyż wszystkie jego elementy, w tym termin odstą-
pienia, zostały w umowie określone. Skoro bowiem umowa została zawarta na okres
12 miesięcy od dnia rozwiązania stosunku pracy, to oczywiste jest, że oświadczenie
o odstąpieniu strona pozwana mogła złożyć jedynie do czasu upływu terminu, na jaki
umowa została zawarta.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie. W ramach podstawy okre-
ślonej w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. skarżący zarzucił naruszenie art. 328 § 2 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c., którego upatruje w sporządzeniu uzasadnienia zaskarżonego
wyroku w sposób uniemożliwiający jego kontrolę kasacyjną poprzez niewyjaśnienie
podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa, a także lakoniczne i
ogólnikowe wyjaśnienie podstaw rozstrzygnięcia oraz ogólne wskazanie, że naru-
szone zostały zasady prawa pracy, bez wyjaśnienia, jakie zasady zostały naruszone i
jaki to miało wpływ na wynik sprawy. Z uzasadnienia skargi kasacyjnej wynika, że
skarżącemu chodzi w istocie o niewskazanie przez Sąd drugiej instancji konkretnych
zasad prawa pracy, z którymi zastrzeżone w łączącej strony umowie o zakazie kon-
kurencji prawo odstąpienia jest sprzeczne, z przytoczeniem odpowiednich przepisów
i wyjaśnieniem, w jaki sposób wpływają one na treść rozstrzygnięcia. W świetle art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. samo naruszenie przepisów postępowania nie jest wystarczają-
6
cą podstawą skargi kasacyjnej, gdyż musi to być naruszenie tego rodzaju, że mogło
mieć istotny (decydujący, stanowczy) wpływ na rozstrzygnięcie sprawy w tym sensie,
że następstwa wadliwości postępowania kształtowały lub współkształtowały treść
kwestionowanego orzeczenia. Przepis art. 328 § 2 k.p.c. wymienia konieczne ele-
menty uzasadnienia wyroku, a jego naruszenie w zakresie wskazanym w skardze nie
może być w niniejszej sprawie kwalifikowane jako wpływające - i to w sposób istotny
- na wynik sprawy. To, czy sprawa została wadliwie, czy też prawidłowo rozstrzy-
gnięta nie zależy bowiem od tego, jak zostało napisane uzasadnienie, co znajduje
potwierdzenie w art. 39814
k.p.c., w myśl którego Sąd Najwyższy oddala skargę ka-
sacyjną także wtedy, gdy mimo błędnego uzasadnienia orzeczenie odpowiada
prawu. Oznacza to, że możliwość skutecznego powołania się w skardze kasacyjnej
na zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. ograniczona jest do sytuacji, gdy z uzasad-
nienia zaskarżonego orzeczenia nie można się zorientować, jakie były faktyczne lub
prawne przyczyny rozstrzygnięcia. Tymczasem, wbrew stanowisku skarżącego,
uzasadnienie wyroku Sądu drugiej instancji zawiera wskazanie i uzasadnienie mate-
rialnoprawnej podstawy zaskarżonego orzeczenia z przytoczeniem znajdujących za-
stosowanie przepisów prawa i wyjaśnieniem ich znaczenia dla wyniku sprawy. Z
uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika również, że Sąd Okręgowy poddał oce-
nie zastrzeżone w zawartej przez strony umowie o zakazie konkurencji prawo odstą-
pienia i - powołując się w tym zakresie na orzecznictwo Sądu Najwyższego, a nie
poglądy doktryny (jak sugeruje skarżący) - przyjął, że „tego rodzaju konstrukcja
umowy o zakazie konkurencji jest sprzeczna z jej istotą wynikającą z przepisów art.
1011
- 1014
k.p.”, gdyż „pracodawca mógł w każdej chwili i bez konieczności wska-
zywania jakiegokolwiek powodu doprowadzić swoim oświadczeniem do rozwiązania
umowy i uwolnić się od zapłaty odszkodowania”.
Nieuzasadniony jest kasacyjny zarzut naruszenia art. 1012
§ 1 i 2 k.p. Skar-
żący błędnie utożsamia ustanie obowiązywania zakazu konkurencji w sytuacjach
określonych w art. 1012
§ 2 k.p. z rozwiązaniem umowy o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy i wygaśnięciem zobowiązania pracodawcy do wypłaty uzgod-
nionego odszkodowania. W art. 1012
§ 2 k.p. nie mieszczą się bowiem żadne
umowne sposoby złagodzenia obciążającego byłego pracodawcę obowiązku wypłaty
odszkodowania, nawet w razie ustania przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji.
Stosownie do art. 1011
§ 1 k.p. w zakresie określonym w odrębnej umowie, pracow-
nik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też
7
świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu
prowadzącego taką działalność (zakaz konkurencji). Przepis ten zawiera definicję
zakazu konkurencji, przez który rozumie się zobowiązanie pracownika do powstrzy-
mywania się od prowadzenia określonej w nim działalności. W myśl art. 1012
§ 1 k.p.
powyższy przepis znajduje odpowiednie zastosowanie, gdy pracodawca i pracownik
mający dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby nara-
zić pracodawcę na szkodę, zawierają umowę o zakazie konkurencji po ustaniu sto-
sunku pracy. W takiej umowie określa się także okres obowiązywania zakazu konku-
rencji oraz wysokość odszkodowania należnego pracownikowi od pracodawcy (nie
niższą niż określona w § 3). Zgodnie z art. 1012
§ 2 k.p. zakaz konkurencji po ustaniu
stosunku pracy przestaje obowiązywać przed upływem terminu, na jaki została za-
warta umowa, w razie ustania przyczyn uzasadniających taki zakaz lub niewywiązy-
wania się pracodawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania. Brak jest podstaw do
uznania, że art. 1012
§ 2 k.p. pojęciem „zakazu konkurencji” określa nie zobowiąza-
nie pracownika (podobnie jak czyni to art. 1011
§ 1 k.p.), lecz umowę o zakazie kon-
kurencji po ustaniu stosunku pracy obejmującą zobowiązania obu stron stosunku
prawnego. Jest oczywiste, że zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu sto-
sunku pracy leży w interesie pracodawcy. Dlatego też - w myśl art. 1012
§ 1 k.p. -
podmiotami tej umowy są pracodawca i pracownik, posiadający w czasie trwania sto-
sunku pracy dostęp do szczególnie ważnych dla interesów pracodawcy informacji,
których ujawnienie po ustaniu tego stosunku mogłoby byłego już pracodawcę narazić
na szkodę. Nie budzi również wątpliwości, że przepisy o zakazie konkurencji zostały
ustanowione w celu ochrony interesów pracodawcy. Jednakże zakaz ten stanowi dla
byłego pracownika ograniczenie swobody wyboru pracy i podjęcia zatrudnienia, a w
konsekwencji istotną uciążliwość w postaci ograniczenia możliwości zarobkowania
oraz ograniczenia kariery i rozwoju zawodowego. W związku z tym Kodeks pracy
zawiera bezwzględnie obowiązujące przepisy ochronne, gwarantujące byłemu pra-
cownikowi stosowną rekompensatę (art. 1012
§ 1-3), realizującą się w szczególności
w obowiązku precyzyjnego określenia czasu trwania (okresu obowiązywania) zakazu
konkurencji, w którym pracownikowi będzie przysługiwało ustalone w umowie od-
szkodowanie. W przypadku zaistnienia okoliczności określonych w art. 1012
§ 2 k.p.
(ustanie przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji lub niewywiązywanie się pra-
codawcy z obowiązku wypłaty odszkodowania) ustaje zobowiązanie pracownika do
powstrzymywania się od działań konkurencyjnych (zakaz konkurencji), co oznacza,
8
że może on podjąć określoną w umowie działalność konkurencyjną. Nie ustaje nato-
miast zobowiązanie pracodawcy do wypłaty pracownikowi umówionego odszkodo-
wania, gdyż niewykonanie zobowiązania przez jedną ze stron nie prowadzi do wyga-
śnięcia zawartej przez strony umowy o zakazie konkurencji. Inna wykładnia prowa-
dziłaby do uznania, że sytuacja pracownika jest uzależniona wyłącznie od decyzji
pracodawcy, który jednostronnie mógłby ocenić, jak długo będzie związany umową o
zakazie konkurencji, co poddawałoby w wątpliwość sens zawierania umów o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy na czas określony (umów terminowych). W
konsekwencji interpretacja art. 1012
§ 2 k.p. nie może służyć pozbawieniu pracow-
nika tych gwarancji ochronnych, które wynikają dla niego z art. 1012
§ 1 - 3 k.p., w
szczególności z określonego w art. 1012
§ 1 k.p. wymogu precyzyjnego określenia
okresu obowiązywania zakazu konkurencji (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14
maja 1998 r., I PKN 121/98, OSNAPiUS 1999 nr 10, poz. 342, z dnia 17 listopada
1999 r., I PKN 358/99, OSNAPiUS 2001 nr 7, poz. 217, z dnia 7 lipca 2000 r., I PKN
731/99, OSNAPiUS 2002 nr 2, poz. 41, z dnia 28 marca 2002 r., I PKN 6/01, OSNP
2004 nr 5, poz. 84, z dnia 26 lutego 2003 r., I PK 139/02, OSNP 2004 nr 14, poz. 241
i z dnia 13 kwietnia 2005 r., II PK 258/04, OSNP 2005 nr 22, poz. 356 oraz uchwałę z
dnia 11 kwietnia 2001 r., III PZP 7/01, OSNAPiUS 2002 nr 7, poz. 155).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że zamierzając osią-
gnąć skutek w postaci zwolnienia z obowiązku wypłaty odszkodowania pracodawca
musi zawrzeć z byłym pracownikiem stosowne porozumienie rozwiązujące umowę o
zakazie konkurencji. Strony mogą także w umowie o zakazie konkurencji przewidzieć
możliwość jej rozwiązania przed upływem terminu, na jaki umowa została zawarta,
na przykład w drodze wypowiedzenia albo w razie ziszczenia się warunku rozwiązu-
jącego (art. 89 k.c. w związku z art. 300 k.p.), przykładowo przez zawarcie w umowie
postanowienia, że zwolnienie pracownika z zakazu konkurencji, spowodowane usta-
niem przyczyn uzasadniających taki zakaz, wywoła skutek w postaci wygaśnięcia
umowy lub wreszcie przez zobowiązanie się pracodawcy do wypłaty odszkodowania
pod pewnymi warunkami. Do umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy może również zostać wprowadzone prawo odstąpienia od niej (art. 395 k.c.), o
ile nie pozostaje to w sprzeczności z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.), rozumia-
nymi jako ogólne normy mające zasadnicze znaczenie dla tej gałęzi prawa. Taka
sprzeczność nie zachodzi w sytuacji, kiedy wykonanie prawa odstąpienia zostało
ograniczone do momentu rozwiązania stosunku pracy, w takim bowiem przypadku
9
realizacja wzajemnych zobowiązań wynikających z umowy nie została jeszcze roz-
poczęta. Ma to istotne znaczenie, gdyż wykonanie prawa odstąpienia wywołuje
skutki z mocą wsteczną (ex tunc), a tym samym umowę uważa się za niezawartą
(por. między innymi powołane wyżej: uchwałę z dnia 11 kwietnia 2001 r., III ZP 7/01 i
wyrok z dnia 26 lutego 2003 r., I PK 139/02 oraz wyroki z dnia 5 lutego 2002 r., I
PKN 873/00, OSNP 2004 nr 4, poz. 59, z dnia 12 lutego 2004 r., I PK 398/03, OSNP
2005 nr 1, poz. 5 i z dnia 26 lutego 2003 r., I PK 16/02, OSNP 2004 nr 14, poz. 239).
W przytoczonych orzeczeniach podkreśla się zgodnie, że - wobec ochronnej funkcji
przepisów art. 1012
§ 1-3 k.p. - warunki umowy o zakazie konkurencji nie mogą być
tak ustalone, aby umożliwiały pracodawcy w każdej dogodnej dla niego chwili i bez
wskazywania jakiegokolwiek powodu doprowadzenie swoim jednostronnym oświad-
czeniem do ustania obowiązywania umowy i uwolnienia się od zapłaty odszkodowa-
nia. Taka sytuacja pozostawia bowiem pracownika w czasie trwania umowy w stanie
ciągłej niepewności i w sposób istotny ogranicza nie tylko swobodę podjęcia innego
zatrudnienia, ale także możliwość przygotowania się do podjęcia zgodnej z kwalifika-
cjami działalności zarobkowej. Warunki i podstawy realizacji przez pracodawcę ta-
kiego uprawnienia muszą być zatem przez strony wyraźnie określone w postanowie-
niach umowy. Z jednej strony zapewni to pracownikowi względną stabilizację, wyra-
żającą się tym, że skrócenia czasu trwania umowy o zakazie konkurencji będzie
mógł się spodziewać tylko w razie wystąpienia ściśle określonych w umowie sytuacji,
z drugiej zaś spowoduje, że pracodawca będzie musiał liczyć się z okolicznością, iż
rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji przed terminem, na jaki umowa ta została
zawarta, wywrze skutek tylko wówczas, gdy spełnią się przesłanki i warunki uzgod-
nione wcześniej przez strony i że w razie sporu, to do pracodawcy będzie należało
wykazanie, iż przyczyną wcześniejszego rozwiązania umowy była przyczyna z góry
w umowie przewidziana.
Przedmiotem oceny w niniejszej sprawie jest zawarte w § 6 pkt 3 łączącej
strony umowy postanowienie, zgodnie z którym „pracodawca może wycofać się z
warunków określających zakazujących prace dla przedsiębiorców konkurencyjnych i
w tym wypadku nie wypłaci sumy wymienionej w pkt 2”. Jak z przytoczonego posta-
nowienia wynika, strony ustaliły w umowie o zakazie konkurencji prawo pracodawcy
do odstąpienia od tej umowy. Umowa nie zawiera natomiast postanowień pozwalają-
cych na jej wcześniejsze rozwiązanie (wygaśnięcie zobowiązania wzajemnego), al-
bowiem strony nie przewidziały w niej możliwości wypowiedzenia ani nie zamieściły
10
warunku rozwiązującego, którego ziszczenie się spowodowałoby skutek od tego
momentu (art. 89 i art. 90 k.c.), a więc ex nunc. Zgodnie z art. 395 § 1 k.c., dla sku-
teczności umownego prawa odstąpienia jest wymagane oznaczenie terminu, w cza-
sie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia oraz określenie, czy
prawo to przysługuje obydwu stronom czy tylko jednej. Wymaganie oznaczenia ter-
minu obwarowane jest z mocy art. 58 § 1 k.c. sankcją nieważności, gdyż zastrzeże-
nie prawa odstąpienia wprowadza do umowy element niepewności, czy uprawniony
wykorzysta przysługujące mu prawo odstąpienia, a w konsekwencji niepewności co
do trwałości skutków umowy albo trwałości samego stosunku umownego. Oczywiste
jest, że niepewność ta nie może być bezterminowa, skoro stosownie do art. 395 § 2
k.c. odstąpienie ma moc wsteczną, powodując uznanie umowy za niezawartą, a w
konsekwencji powrót do stanu, jaki istniał przed jej zawarciem (skutek ex tunc). Ma to
znaczenie tym większe, że odstąpienie od umowy, jeśli nie jest uzależnione od zisz-
czenia się określonego warunku (jak to ma miejsce w niniejszej sprawie), nie wyma-
ga uzasadnienia, a uprawniony ma pełną swobodę dokonania odstąpienia. Dlatego
wątpliwa wydaje się możliwość uznania wprowadzonego do umowy o zakazie konku-
rencji po ustaniu stosunku pracy prawa odstąpienia z oznaczeniem terminu wykona-
nia tego prawa przez cały okres trwania umowy za niepozostającą w sprzeczności z
gwarancjami ochronnymi przewidzianymi w art. 1012
§ 1 - 3 k.p. Zagadnienie to nie
wymaga jednak głębszych rozważań, albowiem nie ma ono istotnego znaczenia dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.
Skarżący reprezentuje pogląd, że skoro umowa o zakazie konkurencji została
zawarta na okres 12 miesięcy od dnia rozwiązania łączącego strony stosunku pracy,
to oczywiste jest, że pracodawca mógł wykonać prawo odstąpienia do czasu upływu
terminu, na jaki umowa została zawarta. Ze stanowiskiem tym nie sposób się zgo-
dzić. Nie budzi wątpliwości, że zastrzeżone w łączącej strony umowie o zakazie kon-
kurencji prawo odstąpienia nie przewiduje jakiegokolwiek terminu, w którym może
zostać wykonane. Sam fakt zawarcia umowy o zakazie konkurencji na okres 12 mie-
sięcy nie jest równoznaczny z oznaczeniem takiego właśnie terminu prawa odstąpie-
nia, gdyż termin odstąpienia może być tak ustalony, że przypada bądź przed wyko-
naniem umowy, bądź po jej wykonaniu (częściowym lub całkowitym). Takiej inter-
pretacji nie da się również wyprowadzić z odesłania do pkt 2 umowy, zawartego w
postanowieniu ustanawiającym prawo odstąpienia. Po pierwsze, odesłanie to doty-
czy określonej w pkt 2 umowy sumy odszkodowania, a nie okresu trwania umowy, a
11
po drugie, nie wiadomo, czy miałoby chodzić o sumę odszkodowania za cały okres
obowiązywania umowy (w takim przypadku prawo odstąpienia mogłoby być wykona-
ne wyłącznie do czasu ustania łączącego strony stosunku pracy, a więc przed rozpo-
częciem wykonywania umowy), czy też o kolejne miesięczne raty odszkodowania i
które. W konsekwencji nie ma jakichkolwiek podstaw do kwalifikowania treści § 6 pkt
3 umowy o zakazie konkurencji w związku z pkt 2 tej umowy jako zawierających
określenie terminu do wykonania przez pracodawcę prawa odstąpienia i wykładnia
postanowień umowy zgodnie z regułami określonymi w art. 65 k.c. nie może dopro-
wadzić do odmiennych wniosków. Powyższe rozważania prowadzą do konkluzji, że
zastrzeżone w umowie o zakazie konkurencji prawo odstąpienia (art. 395 § 1 k.c. w
związku z art. 300 k.p.) musi zawierać wyraźne oznaczenie terminu, w którym prawo
to może być wykonane, a - w razie nieokreślenia takiego terminu - jednostronne za-
strzeżenie przez pracodawcę możliwości skrócenia umówionego okresu zakazu kon-
kurencji i skorzystanie z tego uprawnienia nie prowadzi do wcześniejszego wyga-
śnięcia umowy i uwolnienia pracodawcy od obowiązku zapłaty odszkodowania (por.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2006 r., II PK 118/05, OSNP 2006 nr
23-24, poz. 349 oraz z dnia 24 października 2006 r., II PK 126/06, dotychczas niepu-
blikowany). W rezultacie za prawidłowe należało uznać stanowisko Sądu Okręgowe-
go, że zastrzeżenie w łączącej strony umowie o zakazie konkurencji prawa odstąpie-
nia było nieskuteczne (nieważne) z powodu braku określenia terminu do wykonania
tego prawa. W tej sytuacji zarzut naruszenia art. 395 § 1 k.c. w związku z art. 65 k.c.
i w związku z art. 300 k.p. jest bezzasadny, a zaskarżony wyrok w ostateczności od-
powiada prawu.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.
========================================