Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 9 lutego 2007 r., III CZP 156/06
Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Marian Kocon (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Huberta S. przy uczestnictwie Sylwii S. o
wszczęcie egzekucji kontaktów z małoletnim dzieckiem, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 9 lutego 2007 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Jeleniej Górze postanowieniem z dnia 20
listopada 2006 r.:
"Czy od postanowienia sądu rejonowego orzekającego, na podstawie art. 5986
k.p.c., w przedmiocie wniosku uprawnionego o zleceniu kuratorowi sądowemu
przymusowego odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej
pod opieką, przysługuje środek odwoławczy?".
podjął uchwałę:
Dopuszczalne jest zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji
oddalające wniosek o zlecenie kuratorowi sądowemu przymusowego
odebrania osoby (art. 5986
k.p.c.).
Uzasadnienie
Zagadnienie prawne przytoczone na wstępie uchwały powstało w toku
rozpoznawania przez Sąd Okręgowy zażalenia wnioskodawcy na postanowienie
sądu pierwszej instancji odrzucające zażalenie na postanowienie tego sądu
odmawiające zmiany prawomocnego (art. 577 k.p.c.) postanowienia oddalającego
wniosek o polecenie kuratorowi sądowemu przymusowego odebrania dziecka.
Istota zagadnienia, w ujęciu przyjętym przez Sąd Okręgowy, sprowadza się do
pytania, czy na wydane na podstawie art. 5986
k.p.c. postanowienie w przedmiocie
zlecenia kuratorowi odebrania osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub
pozostającej pod opieką przysługuje środek odwoławczy.
W ocenie Sądu Okręgowego, przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie
dają odpowiedzi na to pytanie. Sąd Okręgowy zauważył, że choć postanowienie
wydane na podstawie art. 5986
k.p.c., nie jest orzeczeniem co do istoty sprawy, to
jednak nie można wykluczyć, że należy je traktować jako postanowienie kończące
postępowanie w sprawie i przyjąć dopuszczalność zaskarżenia go zażaleniem
zgodnie z art. 394 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Przemawia za tym wynikająca z
art. 176 Konstytucji zasada dwuinstancyjności postępowania, jeżeli dotyczy
wszelkich rozstrzygnięć o prawach obywatela, w tym orzeczeń wydawanych w
sprawach wpadkowych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie przedstawione do rozstrzygnięcia nie było dotychczas
przedmiotem analizy w orzecznictwie Sądu Najwyższego, warto natomiast
przypomnieć, że pod rządami nieobowiązujących już art. 1089-10951
k.p.c., gdy
odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką
następowało w postępowaniu egzekucyjnym, w orzecznictwie i doktrynie
przyjmowano, iż na postanowienie sądu w przedmiocie polecenia komornikowi
przymusowego odebrania osoby pozostającej pod władzą rodzicielską (art. 1089 §
2 k.p.c.) przysługuje zażalenie (art. 1055 w związku z art. 1095 k.p.c.).
Regulację postępowania w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy
rodzicielskiej lub pozostających pod opieką (art. 5981
-59813
k.p.c.) wprowadzono do
kodeksu postępowania cywilnego ustawą z dnia 19 lipca 2001 r. o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 98, poz.
1069). W ramach tego postępowania można wyróżnić fazę rozpoznawczą oraz
fazę, której dotyczy przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne, czyli
wykonawczą (realizacyjną). Faza rozpoznawcza może przebiegać według art. 5981
-
5985
k.p.c. lub stanowić część postępowania rozpoznawczego dotyczącego innego
rodzaju spraw, np. postępowania opiekuńczego dotyczącego władzy rodzicielskiej,
w tym postępowania o zmianę rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej zawartego w
wyroku orzekającym rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa, albo
postępowania w sprawie o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa (zob.
ponadto art. 59813
). Faza wykonawcza natomiast zawsze podlega przepisom art.
5986
-59812
k.p.c., bez względu na to, w którym postępowaniu zapadło orzeczenie o
odebraniu osoby; sąd „zleca” kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie osoby
na wniosek uprawnionego. W doktrynie w zasadzie zgodnie przyjmuje się, że sąd
czyni to postanowieniem.
Rozbieżności w doktrynie wywołuje kwestia, czy etap wykonawczy
postępowania w sprawie o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub
pozostającej pod opieką ma charakter postępowania rozpoznawczego, pomimo że
chodzi w nim o realizację (wykonanie) orzeczenia o przymusowym odebraniu
osoby, czy też jest to postać postępowania wykonawczego, nienależącego jednak
do postępowania egzekucyjnego. Ocena charakteru etapu wykonawczego
postępowania w sprawie o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub
pozostającej pod opieką ma znaczenie z punktu widzenia możliwych kierunków
rozstrzygnięcia rozpatrywanego zagadnienia prawnego. Generalnie można
stwierdzić, że przypisanie temu etapowi postępowania charakteru rozpoznawczego
pozwala na ukierunkowanie rozważań na kwestię, czy postanowienie w
przedmiocie zlecenia kuratorowi sądowemu przymusowego odebrania osoby
podlega zaskarżeniu w świetle reguł dopuszczalności środków odwoławczych w
postępowaniu nieprocesowym wynikających z art. 518 k.p.c. Odmówienie etapowi
wykonawczemu omawianego postępowania charakteru rozpoznawczego i
ustalenie, że jest to postępowanie o charakterze wykonawczym nie wyklucza
natomiast drogi do poszukiwania rozwiązania zagadnienia prawnego przez
stosowanie w drodze analogii przepisów o postępowaniu egzekucyjnym.
Zakładając, że etap wykonawczy postępowania o odebranie osoby
podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką jest postacią
postępowania rozpoznawczego, trzeba – oceniając możliwość wniesienia środka
odwoławczego na postanowienie sądu wydane na podstawie art. 5986
k.p.c. –
wskazać, że w świetle art. 518 k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym zasadą jest,
iż na postanowienie sądu pierwszej instancji orzekające co do istoty sprawy
przysługuje apelacja. Chodzi tu zarówno o takie postanowienia orzekające o istocie
sprawy, które dotyczą całego przedmiotu postępowania, tj. załatwiają postępowanie
w całości, jak i o takie postanowienia orzekające co do istoty sprawy, które odnoszą
się tylko do części postępowania. Nie ma więc znaczenia dla zaskarżalności
apelacją postanowienia orzekającego co do istoty sprawy to, czy kończą one
postępowanie w sprawie, czy też stanowią jedynie zamknięcie jego fragmentu lub
jednego z jego etapów. Przepisy szczególne mogą natomiast wprowadzać wyjątki
od tej zasady, polegające m.in. na tym, że dane postanowienie orzekające co do
istoty jest zaskarżalne zażaleniem, a nie apelacją. Sytuacje takie wynikają w
szczególności np. z art. 551 § 1, art. 5861
, 612 § 2 czy art. 648 § 2 k.p.c. Ponadto
zażalenie przysługuje w wypadkach wskazanych w ustawie; chodzi zarówno o
wypadki zaskarżalności postanowień nieorzekających co do istoty sprawy
przewidziane w przepisach o postępowaniu nieprocesowym, jak i w art. 394 § 1 w
związku z art. 13 § 2 k.p.c. Także przepisy szczególne mogą wyjątkowo stanowić o
dopuszczalności zażalenia na postanowienia sądu pierwszej instancji orzekające co
do istoty sprawy.
Nie sposób jednak przyjąć, że postanowienie w przedmiocie zlecenia
kuratorowi sądowemu przymusowego odebrania osoby jest postanowieniem co do
istoty sprawy o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej
pod opieką. Postanowienie to, ze względu na materię, której dotyczy, tj. „zlecenie”
sądu opiekuńczego, jego jednoznacznie wykonawczy charakter oraz cel
postępowania, w którym zapada, nie może być zaliczone do tego typu orzeczeń.
Przeciwko temu stanowisku nie jest wystarczający argument, że – z punktu
widzenia systematyki kodeksu postępowania cywilnego – zarówno postępowanie
poprzedzające wydanie orzeczenia o odebraniu, jak i postępowanie wykonawcze
(realizacyjne) jest postępowaniem rozpoznawczym. Możliwe jest twierdzenie, że w
art. 5986
-59813
k.p.c. zostało uregulowane nie jedno postępowanie w sprawie o
odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką,
składające się z dwóch etapów, lecz dwa oddzielne postępowania w dwóch
kategoriach spraw – o odebranie osoby oraz o wykonanie orzeczenia o odebraniu
osoby. Założenie takie, zgodne z tezą, że etap wykonawczy postępowania w
sprawie o odebranie osoby ma charakter rozpoznawczy, pozwalałoby na uznanie,
że sprawa o wykonanie orzeczenia o odebraniu jest odrębną sprawą, wszczynaną
na wniosek uprawnionego, a postanowienia dotyczące przedmiotu tej sprawy, tj.
tego, czy należy zlecić kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie osoby, są
orzeczeniami co do istoty sprawy w rozumieniu art. 518 zdanie pierwsze k.p.c.
Można także podnosić, że wprawdzie w art. 5986
-59813
k.p.c. zostało uregulowane
jedno postępowanie, ale ponieważ składa się ono z dwóch etapów, to nie tylko
orzeczenia rozstrzygające o przedmiocie pierwszego etapu tego postępowania są
orzeczeniami co do istoty sprawy, lecz także orzeczenia odnoszące się do
przedmiotu drugiego etapu.
Powyższa argumentacja pomija jednak tę istotną okoliczność, że o
charakterze postępowania decyduje treść norm regulujących to postępowanie.
Postanowienie w przedmiocie zlecenia kuratorowi sądowemu przymusowego
odebrania osoby ma, jak wskazano, ze względu na materię, której dotyczy oraz cel
postępowania, w którym zapada, jednoznacznie charakter wykonawczy, a co za
tym idzie, nie może być zaliczone do orzeczeń orzekających co do istoty sprawy.
Przyjęcie tego stanowiska rozstrzyga, że na to postanowienie nie przysługuje
apelacja.
Postępowanie o wykonanie orzeczenia o odebraniu osoby ujmowane jako
kategoria postępowania wykonawczego nie jest jednak częścią postępowania
egzekucyjnego. W doktrynie zgodnie przyjmuje się, że mimo wykonawczego
charakteru stadium zmierzającego do odebrania osoby podlegającej władzy
rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, nie mają do niego zastosowania – ani
wprost, ani odpowiednio – przepisy o postępowaniu egzekucyjnym lub
klauzulowym. Pogląd ten motywowany jest tym, że obecnie wykonanie orzeczenia o
odebraniu osoby nie ma charakteru egzekucji, lecz – ze względów humanitarnych i
aksjologicznych – przekazane zostało do realizacji bez działania organów
egzekucyjnych. Założenie to ma potwierdzenie w systematyce przepisów kodeksu
postępowania cywilnego; art. 5986
-59813
ulokowane zostały wśród przepisów o
postępowaniu nieprocesowym, mającym charakter postępowania rozpoznawczego
(jurysdykcyjnego).
Założenie o zamierzonym pozbawieniu postępowania o wykonanie orzeczenia
o odebraniu osoby charakteru postępowania egzekucyjnego, zasługujące na
aprobatę, nie musi jednak prowadzić do wyłączenia – bez wyjątku – stosowania w
postępowaniu według art. 5986
-59813
przepisów o postępowaniu egzekucyjnym.
Chodzi, rzecz jasna, jedynie o stosowanie tych przepisów w drodze ostrożnej
analogii, a więc do zagadnień, które nie zostały uregulowane w przepisach
mających zastosowanie do postępowania o wykonanie orzeczenia o odebraniu
osoby. Uzasadnieniem dla takiej analogii jest to, że zarówno w postępowaniu o
wykonanie orzeczenia o odebraniu osoby, jak i w postępowaniu egzekucyjnym
następuje przymusowa realizacja orzeczenia sądowego. Kontrargumentem w
stosunku do tego stanowiska nie może być okoliczność, że jest ono obarczone
ryzykiem polegającym na tym, że problematyczne może być wskazanie sytuacji, w
których określona kwestia mogłaby być uznana za nieuregulowaną w przepisach
postępowania nieprocesowego, mających zastosowanie do postępowania o
wykonanie orzeczenia o odebraniu osoby (art. 5986
-59813
oraz art. 506-524 k.p.c.).
Przyjęcie, że w postępowaniu o wykonanie orzeczenia o odebraniu osoby
dopuszczalne jest subsydiarne stosowanie w drodze analogii przepisów o
postępowaniu egzekucyjnym, wymaga rozważenia podstawy dla dopuszczalności
środka odwoławczego na postanowienie co do zlecenia kuratorowi sądowemu
przymusowego odebrania osoby. Można upatrywać podstawy dla dopuszczalności
zażalenia w art. 1055 k.p.c., dotyczącym postanowienia sądu co do wezwania
dłużnika do wykonania czynności, przeciwko możliwości stosowania tego przepisu
przemawia jednak okoliczność, że dotyczy on postanowień sądu, które są
wydawane w toku prowadzonego już postępowania egzekucyjnego. W okresie, gdy
wykonanie orzeczeń o odebraniu osoby należało do postępowania egzekucyjnego,
nie był to problem, gdyż wtedy sąd mógł wydać komornikowi polecenie
przymusowego odebrania osoby w toku trwającego już postępowania
egzekucyjnego. Tymczasem w świetle art. 5986
k.p.c. wniosek o zlecenie
kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie osoby inicjuje postępowanie o
wykonanie orzeczenia w tym przedmiocie, a więc postanowienie rozstrzygające o
zasadności tego wniosku jest rozstrzygnięciem co do wniosku wszczynającego
postępowanie.
W związku z tą okolicznością należy opowiedzieć się za dopuszczalnością
zażalenia na postanowienie co do zlecenia kuratorowi sądowemu przymusowego
odebrania osoby w kontekście stosowania w drodze analogii przyjętej w
postępowaniu egzekucyjnym na podstawie art. 394 § 1 w związku z art. 7674
§ 1
k.p.c. W tym ujęciu, ze stosowanego w drodze analogii art. 394 § 1 w związku z art.
7674
§ 1 k.p.c. wynika, że zażalenie jest dopuszczalne na postanowienie sądu
pierwszej instancji oddalające wniosek o zlecenie kuratorowi sądowemu
przymusowego odebrania osoby, kończy ono bowiem postępowanie o wykonanie
orzeczenia o odebraniu osoby. Zażalenie nie przysługuje natomiast na
postanowienie, w którym sąd zleca kuratorowi przymusowe odebranie.
Sąd Najwyższy, opowiadając się za tym stanowiskiem, miał na względzie, że
rozstrzygnięcie w przedmiocie wniosku o zlecenie kuratorowi sądowemu
przymusowego odebrania osoby ma bardzo istotne znaczenie; decyduje o
efektywności uzyskanego wcześniej orzeczenia o odebraniu osoby. Jeśli sąd
odmówi zlecenia kuratorowi sądowemu przymusowego odebrania osoby, osobie
uprawnionej – w razie niezaskarżalności takiego orzeczenia – pozostawałoby
jedynie złożenie wniosku o jego zmianę na podstawie art. 577 k.p.c. Rozwiązanie to
można jednak kwestionować, tym bardziej, że w świetle art. 5986
k.p.c. nie jest
jasne, jaki jest zakres kognicji sądu przy ocenie zasadności wniosku o zlecenie
kuratorowi sądowemu przymusowego odebrania osoby. Zastrzeżenia budzi
praktyka polegająca na tym, że sąd rozpatrujący taki wniosek bada celowość
realizacji orzeczenia o odebraniu osoby. Należy przyjąć, że orzeczenie takie jest
wiążące i nie może być podważane przez sąd rozpatrujący wniosek zgodnie z art.
5986
k.p.c.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.