Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CNP 75/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 marca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Grzelka
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie ze skargi T.W., H.W., małoletnich M.W. i A.W. reprezentowanych przez
przedstawicieli ustawowych T.W. i H.W.
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego
w W. z dnia 7 grudnia 2004 r., sygn. akt [...],
w sprawie z powództwa J.W.
przeciwko T.W., H.W.
i małoletnim M.W. i A.W. reprezentowanym przez przedstawicieli ustawowych T.W.
i H.W.
o eksmisję,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 marca 2007 r.,
oddala skargę i nie obciąża skarżących kosztami postępowania
przed Sądem Najwyższym.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 7 grudnia 2004 r., Sąd Okręgowy w W., uwzględniając
apelację powoda J.W., zmienił wyrok Sądu Rejonowego w W. z dnia 21 styczna
2004 r. i nakazał pozwanym opuszczenie i opróżnienie określonego lokalu
mieszkalnego. Sąd drugiej instancji ustalił, że przedmiotowy lokal jest własnością
Miasta W., a jego głównymi najemcami, na podstawie decyzji Urzędu Dzielnicy z
dnia 20 czerwca 1991 r., byli rodzice pozwanego T.W. – H. i J.W. W lokalu wraz z
najemcami mieszkali pozwani. W dniu 18 stycznia 1998 r. zmarła H.W., w dniu 14
stycznia 1999 r. zaś J.W. zawarł z Zarządem Budynków Komunalnych aneks do
umowy najmu, w którym zamieszczono oświadczenie, że powód z dniem 18
stycznia 1998 r. stał się jedynym najemcą przedmiotowego mieszkania. Sąd drugiej
instancji przyjął następnie, że po śmierci H.W. jedynym najemcą został powód,
gdyż pozwani nie wstąpili w stosunek najmu. Korzystali oni natomiast z lokalu na
podstawie zawartej z powodem umowy użyczenia, która uległa rozwiązaniu
wskutek wystąpienia z powództwem o eksmisję.
Pozwani wnieśli na podstawie art. 4241
§ 1 k.p.c. skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem wskazanego wyroku Sądu Okręgowego. Zarzucili Sądowi
drugiej instancji błędne zastosowanie art. 2 ust. 3, art. 26 ust. 12 i art. 27 ustawy
z dnia 21 czerwca 2001 o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy
i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 71, poz. 733 ze zm.) i art. 691 k.c.
w brzmieniu nadanym powołaną ustawą, w odniesieniu do oceny skutków śmierci
H.W., a to przez uznanie, że pozwani nie wstąpili w stosunek najmu. Według
skarżących, okoliczność tę oceniać należało w oparciu o przepisy ustawy z dnia 2
lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr
105, poz. 509 ze zm.). Podnieśli oni, że – zgodnie z art. 8 tej ustawy – mieścili się
wśród osób wstępujących w stosunek najmu po śmierci H.W. Jako szkodę
wyrządzoną wydaniem zaskarżonego orzeczenia wskazali nie powiększenie się
czynnych pozycji ich majątku wskutek utraty uprawnienia do wykupienia lokalu od
właściciela z 90% bonifikatą.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Jednym z konstytucyjnych środków ochrony praw i wolności jest prawo do
wynagrodzenia szkody, jaka została wyrządzona przez niezgodne z prawem
działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1 Konstytucji RP). Przepis ten
przewiduje odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa za niezgodne
z prawem wykonywanie władzy publicznej. Podstawę, przesłanki i zakres tej
odpowiedzialności regulują natomiast ustawy zwykłe. Generalne unormowanie
w tym zakresie zawierają art. 417-4172
i 421 k.c., które zostały zmienione lub
dodane ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1692). W myśl art. 417 § 1 k.c., za
szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy
wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub
jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę
z mocy prawa. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego
orzeczenia lub ostatecznej decyzji, to – zgodnie z art. 4171
§ 2 k.c. – jej
naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich
niezgodności z prawem. Wśród „właściwych postępowań", o których mowa w tym
przepisie, mieści się postępowanie wywołane skargą o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia, unormowane w art. 4241
i nast. k.p.c.
Orzeczenie Sądu Najwyższego uwzględniające skargę ma charakter prejudykatu
i stwarza możliwość skutecznego wystąpienia przed sądem powszechnym
z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa o odszkodowanie za szkodę wynikłą
z wydania orzeczenia niezgodnego z prawem.
W tym stanie rzeczy zasadnicze znaczenie ma dokonanie wykładni pojęcia
„niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia”, użytego w art. 4241
§ 1 k.p.c.
i art. 4171
§ 2 k.c. W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto,
że niezgodność orzeczenia z prawem stanowi autonomiczną kategorię
bezprawności i nie może być utożsamiana z pojęciem szeroko rozumianej
bezprawności, występującym w dziedzinie odpowiedzialności cywilnej.
Podkreślono trafnie, że przy jego interpretacji uwzględnić należy istotę władzy
sądowniczej, wyrażającą się w orzekaniu w warunkach niezawisłości, w sposób
bezstronny, zależny nie tylko od obowiązujących ustaw, ale także od „głosu
sumienia” oraz zakładającą swobodę sędziego w ocenie prawa i faktów. Pod
uwagę wziąć także trzeba to, że ustawodawca nierzadko posługuje się pojęciami
4
niedookreślonymi oraz klauzulami generalnymi i dekretującymi swobodę decyzji
sędziego. Nie bez znaczenia pozostaje okoliczność, że istotną rolę w procesie
stosowania prawa pełni wykładnia, której rezultaty mogą różnić się w zależności od
jej przedmiotu, metod oraz podmiotu jej dokonującego. W konsekwencji, za
orzeczenie niezgodne z prawem w rozumieniu powołanych przepisów uznać można
orzeczenie, które jest niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi
różnej wykładni przepisami, z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć
(dyskrecjonalności) albo zostało wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej
wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa o charakterze oczywistym i nie
wymagającym głębszej analizy prawniczej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
31 marca 2006 r., IV CNP 25/05, OSNC 2007, nr 1, poz. 17, z dnia 17 maja 2006 r.,
I CNP 14/06, niepubl., z dnia 7 lipca 2006 r., I CNP 33/06, OSNC 2007, nr 2, poz.
35, oraz z dnia 4 stycznia 2007 r., V CNP 132/06, niepubl.).
Nakazanie pozwanym w zaskarżonym wyroku opróżnienia i opuszczenia
lokalu mieszkalnego wynikało z przyjęcia przez Sąd drugiej instancji, że jedynym
najemcą przedmiotowego mieszkania był powód, a pozwanym nie przysługiwał
w stosunku do tego lokalu żaden tytuł prawny. W ocenie Sądu Okręgowego, nie
wstąpili oni bowiem w stosunek najmu po śmierci H.W., stosunek użyczenia zaś
między pozwanymi a powodem wygasł.
Przechodząc do oceny zgodności z prawem zaskarżonego orzeczenia,
w pierwszej kolejności wskazać należy, że w chwili śmierci H.W. dnia 18 stycznia
1998 r. wstąpienie w stosunek najmu po zmarłym najemcy regulował art. 8 ustawy
z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych
(Dz.U. Nr 105, poz. 509 ze zm.). Przepis art. 8 ust. 1 zd. pierwsze tej ustawy
stanowił, że w razie śmierci najemcy jego zstępni, wstępni, pełnoletnie rodzeństwo,
osoby przysposabiające, albo przysposobione oraz osoba, która pozostawała
faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z najemcą, mieszkający z nim stale
do chwili jego śmierci, wstępują w stosunek najmu lokalu oraz nabywają jego
uprawnienia i obowiązki związane z tym lokalem, chyba że się tego prawa zrzekną
wobec wynajmującego. W zdaniu drugim powołanego przepisu przewidziano, że
nie dotyczy to osób, które w chwili śmierci najemcy miały tytuł prawny do
zajmowania innego lokalu mieszkalnego. W dniu 10 lipca 2001 r. weszła w życie
5
ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, którą uchylono ustawę o najmie
lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, dodając jednocześnie do kodeksu
cywilnego art. 691. Przepis ten odmiennie określił krąg osób wstępujących w
stosunek najmu po zmarłym najemcy, wyłączając m.in. wstąpienie w ten stosunek
w wypadku śmierci jednego ze współnajemców lokalu mieszkalnego. Rozstrzygając
powstały w związku ze zmianą stanu prawnego problem czasowego zasięgu art.
691 k.c., Sąd Najwyższy przyjmował jednolicie, że przepis ten w brzmieniu
nadanym ustawą o ochronie praw lokatorów nie ma zastosowania dla oceny
przesłanek wstąpienia w stosunek najmu po najemcy zmarłym przed wejściem w
życie tej ustawy (zob. np. uchwałę z dnia 5 lipca 2002 r., III CZP 36/02, OSNC
2003, nr 4, poz. 45, oraz wyrok z dnia 8 stycznia 2002 r., I CKN 723/99, niepubl.).
Stanowisko takie znajdowało oparcie w powszechnie aprobowanej zasadzie prawa
międzyczasowego, zgodnie z którą, skutki zdarzeń prawnych z okresu
obowiązywania dawnego prawa należy oceniać według przepisów
dotychczasowych (por. np. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1990 r., III
CZP 24/90, OSNCP 1991, nr 2-3, poz. 18, z dnia 29 listopada 1991 r., III CZP
123/91, OSNCP 1992, nr 6, poz. 101). Nie dostrzegano jednocześnie podstaw do
nadania art. 691 k.c. mocy wstecznej, obejmującej również zdarzenia sprzed
wejścia w życie ustawy o ochronie praw lokatorów.
W uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia Sąd drugiej instancji – wbrew
swej powinności - nie powołał przepisów, które zastosował do oceny wstąpienia
przez pozwanych w stosunek najmu. Nie ulega jednak wątpliwości, że okoliczność
ta powinna być oceniona na podstawie przepisów ustawy o najmie lokali
mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych obowiązujących w chwili śmierci H.W.
Dlatego też zasadniczą rangę miały następujące ustalenia faktyczne dokonane
przez Sąd Rejonowy i nie zakwestionowane przez Sąd Okręgowy. Po pierwsze, w
chwili śmierci H.W. była współnajemcą spornego lokalu razem z mężem –
powodem J.W. Po drugie, skarżący T.W. i jego małoletnie dzieci A. i M. W. mieścili
się w kręgu osób wstępujących w stosunek najmu po zmarłej na podstawie art. 8
ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych. Zamieszkiwali
oni ponadto stale w przedmiotowym lokalu z H.W. do chwili jej śmierci, nie zrzekli
się prawa najmu w stosunku do wynajmującego i nie przysługiwał im tytuł prawny
6
do innego lokalu mieszkalnego. Po trzecie, pozwana H.W. w chwili śmierci H.W.
zajmowała lokal wspólnie z mężem T.W. Skarżący T. i małoletni A. oraz M. W.
spełniali zatem w dacie zgonu H.W. wszystkie przesłanki wstąpienia w mocy prawa
w stosunek najmu określone w art. 8 ust. 1 ustawy o najmie lokali mieszkalnych,
H.W. natomiast uzyskała wówczas status najemcy jako żona T.W. na podstawie
art. 7 tej ustawy. Na istnienie tego stosunku nie mogło w żaden sposób wpłynąć
zawarcie w 1999 r. przez powoda aneksu do umowy najmu zawierającego
oświadczenie, że jest on jedynym najemcą spornego mieszkania. Odmienne
stanowisko Sądu drugiej instancji, które stało się podstawą rozstrzygnięcia
nakazującego pozwanym opróżnienie i opuszczenie lokalu, pozostawało w rażącej i
oczywistej sprzeczności z wymienionymi przepisami, prowadząc do wydania
orzeczenia obiektywnie niezgodnego z prawem. Należy podkreślić, że Sąd drugiej
instancji nie przytoczył żadnych argumentów jurydycznych dla poparcia swojego
poglądu. Stwierdził jedynie ogólnikowo, że ustalenie Sądu pierwszej instancji, iż
pozwani wstąpili w stosunek najmu, nie znajduje uzasadnienia w stanie faktycznym
sprawy ani w przepisach prawa.
Obiektywna niezgodność z prawem zaskarżonego orzeczenia i zasadność
zarzutów skargi nie są jednak wystarczające dla jej uwzględnienia. Jak stanowi art.
42411
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy oddala skargę w razie braku podstawy do
stwierdzenia, że zaskarżone orzeczenie jest niezgodne z prawem.
W piśmiennictwie podkreślono trafnie, że pojęcie podstawy do takiego stwierdzenia
rozumieć należy szeroko i nie można utożsamiać go z podstawą skargi
w rozumieniu art. 4244
i 4245
§ 1 pkt 2 k.p.c. Uznać trzeba, że brak podstawy do
stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem powodujący oddalenie skargi
zachodzi m.in. wówczas, gdy podstawy skargi (art. 4244
k.p.c.) okazały się
bezzasadne, albo, gdy podstawy te okazały się zasadne, lecz mimo to orzeczenie
odpowiada prawu. Wymienione okoliczności nie wyczerpują jednak sytuacji, gdy nie
ma podstawy do stwierdzenia niezgodności z prawem zaskarżonego orzeczenia.
Podkreślić wszak należy, że funkcją analizowanej skargi jest doprowadzenie
do stwierdzenia przez Sąd Najwyższy wystąpienia jednej z materialnoprawnych
przesłanek roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej judykacyjną
działalnością sądów powszechnych w postaci niezgodności z prawem
7
prawomocnego orzeczenia (art. 4171
§ 2 k.c.). Między postępowaniem
unormowanym w art. 4241
i nast. z k.p.c. i postępowaniem z powództwa przeciwko
Skarbowi Państwa o odszkodowanie zachodzi przy tym ścisły związek, gdyż
orzeczenie Sądu Najwyższego uwzględniające skargę stanowi prejudykat
w późniejszym procesie odszkodowawczym. Wiąże się z tym zamieszczenie przez
ustawodawcę wśród konstrukcyjnych wymagań skargi obowiązku
uprawdopodobnienia wyrządzenia szkody, spowodowanej przez wydanie
orzeczenia, którego skarga dotyczy (art. 4245
§ 1 pkt 4 k.p.c.). Niespełnienie tego
wymagania prowadzi do odrzucenia skargi przez Sąd Najwyższy na podstawie art.
4248
§ 1 k.p.c. Inaczej ocenić należy sytuację, gdy skarżący – z formalnego punktu
widzenia - zadośćuczyni temu wymaganiu, zawierając w skardze wywód mający na
celu uprawdopodobnienie wskazanej szkody, lecz z wywodu tego wynika, że nie
poniósł on jednak konkretnej szkody wskutek wydania kwestionowanego
orzeczenia. W takim wypadku uwzględnienie skargi przez Sąd Najwyższy byłoby
bezcelowe, gdyż powództwo odszkodowawcze wytoczone przed sądem
powszechnym podlegałoby i tak oddaleniu. W konsekwencji, biorąc pod uwagę
funkcje analizowanego postępowania, jego usytuowanie w obowiązującym
systemie dochodzenia od Skarbu Państwa roszczeń odszkodowawczych oraz
względy ekonomii procesowej, przyjąć trzeba, że o nieistnieniu podstawy do
stwierdzenia niezgodności z prawem zaskarżonego orzeczenia, skutkującym
oddaleniem skargi, można mówić również w sytuacji, gdy mimo obiektywnej
niezgodności z prawem zaskarżonego orzeczenia, wydanie tego orzeczenia nie
wyrządziło skarżącemu szkody. Podkreślić jednocześnie należy, że udowodnienie
tej szkody w postępowaniu przed Sądem Najwyższym nie jest wymagane.
Wystarczy bowiem, że skarżący szkodę taką uprawdopodobni, z tym że chodzi tu
nie o formalne jedynie spełnienie wymagania w tym względzie, lecz
o uprawdopodobnienie rzeczywiste (materialne).
Jako szkodę wynikającą z wydania zaskarżonego orzeczenia skarżący
wskazali utratę możliwości wykupienia od właściciela przedmiotowego mieszkania
z 90% bonifikatą. Powołanie się przez skarżących na szkodę w postaci utraconych
korzyści wymagało co najmniej uprawdopodobnienia okoliczności, że gdyby nie
wydano orzeczenia niezgodnego z prawem, ich majątek uległby powiększeniu.
Powinni zatem wykazać – bez konieczności zachowywania szczegółowych
8
przepisów o postępowaniu dowodowym (art. 243 k.p.c.) – że zachodziło wysokie
prawdopodobieństwo powiększenia ich majątku w sytuacji, gdyby nie wydano
wyroku niezgodnego z prawem. Skarżący ograniczyli się tymczasem do dołączenia
do skargi pisma Urzędu Miasta W. z dnia 2 stycznia 2006 r. potwierdzającego
możliwość nabycia lokalu z bonifikatą.
Z pisma tego wynika jednak również, że sprzedaż nastąpić mogła wyłącznie
na rzecz wszystkich najemców, w tym powoda i jego małżonki W.W. Skarżący w
swojej skardze nad tym niebagatelnym przecież zastrzeżeniem przeszli do
porządku dziennego. Biorąc pod uwagę, że między powodem a pozwanymi istniał
silny i długotrwały konflikt, będący zresztą podłożem sprawy zakończonej
zaskarżonym orzeczeniem, stwierdzić więc należy, iż nie zachodziło wystarczająco
wysokie prawdopodobieństwo realizacji uprawnienia do nabycia spornego lokalu z
uwzględnieniem wzmiankowanego wyżej zastrzeżenia. Świadczy o tym ponadto
fakt, że – mimo powstania możliwości nabycia lokalu na preferencyjnych zasadach
już w 2001 r. – pozwani i powód z uprawnienia tego wcześniej nie skorzystali.
Skarżący zresztą, co bardzo wymowne, nie podjęli nawet próby wykazania, że
działając wespół z powodem mogli doprowadzić do zakupu spornego lokalu
mieszkalnego. W konsekwencji, nie można przyjąć, że majątek ich uległby
powiększeniu, a wydanie zaskarżonego orzeczenia wyrządziło im szkodę. Nie
istniała tym samym podstawa do stwierdzenia niezgodności z prawem
zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego, skarga zaś podlegała oddaleniu na
podstawie art. 42411
§ 1 k.p.c.
O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 102 w zw. z 391 § 1,
39821
i 42412
k.p.c.