Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 22 marca 2007 r., III CZP 13/07
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sędzia SN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzycieli Banku Spółdzielczego w G.,
Artura P., Jolanty P. (...) przeciwko dłużnikom Janowi Z. i Janinie Z. o egzekucję z
nieruchomości, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 22
marca 2007 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Szczecinie postanowieniem z dnia 20 listopada 2006 r.:
"1. Czy przepis art. 976 § 1 k.p.c. zawierający wyliczenie podmiotów, których
udział w licytacji nieruchomości dłużnika jest wyłączony – m.in. dziecka dłużnika –
dopuszcza rozszerzenie kręgu tych podmiotów na małżonka dziecka dłużnika
(zięcia), jeżeli nabywana w drodze licytacji publicznej nieruchomość wejdzie w skład
majątku wspólnego licytanta będącego zięciem dłużnika i dziecka dłużnika?
2. w przypadku przyjęcia, że udział w licytacji publicznej nieruchomości zięcia
dłużnika nie jest wyłączony w świetle przepisu art. 976 § 1 k.p.c. to, czy do
skutecznego nabycia własności nieruchomości zbywanej w trybie postępowania
egzekucyjnego, która to nieruchomość wejdzie w skład majątku wspólnego
konieczna jest zgoda małżonka osoby uczestniczącej w przetargu – w rozumieniu
przepisu art. 37 § 1 pkt 1 k.r.o.? Jeżeli tak, kiedy i w jakiej formie zgoda ta powinna
być wyrażona?"
podjął uchwałę:
1. Przepis art. 976 § 1 k.p.c. określa wyczerpująco podmioty, których
udział w licytacji nieruchomości dłużnika jest wyłączony.
2. Do nabycia własności nieruchomości w toku egzekucji sądowej art. 37
k.r.o. nie ma zastosowania.
Uzasadnienie
Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego zostało wydane w
postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia Tomasza M. na postanowienie
Sądu Rejonowego z dnia 28 lutego 2006 r., odmawiające przybicia nieruchomości
rolnej, będącej przedmiotem licytacji w postępowaniu egzekucyjnym toczącym się
przeciwko dłużnikom Janowi Z. oraz Janinie Z. Licytację tę wygrał skarżący jako
jedyny licytant uczestniczący w przetargu. Sąd Rejonowy, uzasadniając
postanowienie wskazał, że źródłem wątpliwości jest brzmienie art. 976 § 1 k.p.c.
niedopuszczającego do przetargu m.in. dzieci dłużnika. Względy celowościowe
tego zakazu sprzeciwiają się udziałowi w przetargu małżonka dziecka dłużnika
pozostającego we wspólności ustawowej małżeńskiej, natomiast nie można – w
przekonaniu Sądu Rejonowego – wyłączyć tego małżonka z udziału w przetargu,
ponieważ w takim wypadku nie miałby on możliwości zaskarżenia odmowy
przybicia. Z tego względu w fazie przybicia należy stosować odpowiednią sankcję
zakazu rozszerzonego nie tylko na dziecko dłużnika, ale także na jego małżonka.
Zdaniem Sądu Okręgowego, nie można wyłączyć wykładni rozszerzającej art.
976 § 1 k.p.c., gdyż nabycie nieruchomości przez małżonka dziecka dłużnika – ze
względu na ustrój wspólności majątkowej – prowadzi do następstw identycznych z
nabyciem przez samo dziecko, natomiast zapatrywanie przeciwne – dopuszczające
zięcia dłużnika do udziału w przetargu – wywołuje następną wątpliwość dotyczącą
stosowania art. 37 ust. 1 k.r.o., ponieważ udział w przetargu łączy się ze złożeniem
oferty nabycia nieruchomości, a do takiej czynności wymagana jest zgoda
małżonka, przy czym wyłaniają się dalsze wątpliwości dotyczące formy i terminu jej
wyrażenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasadą służącą uzyskaniu najwyższej w danych okolicznościach ceny jest
jawność i wolny udział w przetargu dokonywanym w toku licytacji (art. 972 k.p.c.).
Wyjątek od tej zasady został wprowadzony w art. 976 § 1 k.p.c., przede wszystkim
dla ochrony interesu wierzyciela, a także skuteczności, powagi i rzetelności
postępowania egzekucyjnego.
Usprawiedliwione są wątpliwości Sądu Okręgowego, czy dopuszczenie do
przetargu małżonka osoby najbliższej dłużnika pozwala nadal realizować ochronę
wierzyciela, trudno bowiem odrzucić przypuszczenie, że nieruchomość sprzedana
w toku egzekucji pozwala osiągnąć niższą cenę netto. Kierując się tym kryterium
nie można jednak wskazać granicy, która wykluczałaby zmowę między dłużnikiem a
licytantem. Określenie tej granicy należy do ustawodawcy, który w tym zakresie
okazuje wyjątkową stabilność (por. art. 702 § 2 d.k.p.c.). W obowiązującym art. 976
§ 1 k.p.c. powtórzono sformułowania ustaw obowiązujących w pierwszej połowie
ubiegłego wieku i nie ma wątpliwości, że wyjątki od wolnego udziału w przetargu
zostały wskazane wyczerpująco, wobec czego wykładnia językowa pozwala ustalać
treść normy w sposób pewny, a nie zachodzi wypadek nieracjonalnego bądź
absurdalnego skutku takiej interpretacji, usprawiedliwiający zastosowanie innych
metod wykładni. Brak również danych potwierdzających obawę, że dłużnicy
dysponujący gotówką w taki skomplikowany i kosztowny sposób zechcą zaspokajać
swoich wierzycieli.
Można dodać, że zagadnienie związane ze stosowaniem kryterium
pokrewieństwa lub powinowactwa występowało np. w sprawach dotyczących
nabycia nieruchomości przez cudzoziemców zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 24
marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (jedn. tekst: Dz.U.
z 2004 r. Nr 167, poz. 1758 ze zm.). Rozstrzygając skutki nabycia przez
niebędącego cudzoziemcem małżonka osoby wymagającej zezwolenia, Sąd
Najwyższy w uchwałach z dnia 24 września 1970 r., III CZP 55/70 (OSPiKA 1973,
nr 6, poz. 120) i z dnia 31 stycznia 1986 r., III CZP 70/85 (OSNCP 1986, nr 12, poz.
207) wyjaśnił, że nabycie w takich warunkach nieruchomości rodzi skutki prawne z
art. 32 § 1 k.r.o. i pozwala na ujawnienie tego prawa w księdze wieczystej jako
nabytego w ramach ustawowej wspólności majątkowej małżonków. Oznacza to, że
nabycie mienia przez pozostającą w związku małżeńskim osobę nieobjętą zakazem
(ograniczeniem) nie pozbawia jej małżonka uprawnień wynikających z prawa
rodzinnego, a tym samym nie stanowi obejścia ustawy.
Drugie z przedstawionych zagadnień dotyczy zgody przewidzianej w art. 37 §
1 pkt k.r.o. w brzmieniu ustalonym przez ustawę z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy – kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 162, poz. 1691).
W piśmiennictwie podnosi się, że ustawodawca nowelizując kodeks rodzinny i
opiekuńczy uznał za celowe ustalenie katalogu czynności prawnych, co do których
osoba pozostająca w ustroju wspólności ustawowej małżeńskiej powinna uzyskać
zgodę drugiego małżonka. Brak zgody w przypadku czynności jednostronnej
powoduje jej nieważność bezwzględną (art. 37 § 4 k.r.o.), a w przypadku umowy jej
ważność pozostaje w zawieszeniu (art. 37 § 2 i 3 k.r.o.). W przepisie wskazanym
przez Sąd Okręgowy konsekwentnie używa się pojęcia czynności prawnej, jako
zdarzenia prawnego z zakresu stosunków cywilnoprawnych, opartego na
oświadczeniu woli w postaci umowy lub czynności jednostronnej. Sąd Okręgowy
dostrzegł tę prawidłowość, określił jednak postąpienia w przetargu jako ofertę.
Nie można zanegować wspólnych cech postąpienia licytanta i oferty, bardziej
istotne są jednak różnice. Udział w licytacji nieruchomości jest działaniem prawnym
zmierzającym do nabycia nieruchomości, jednak skutek, tj. przeniesienie własności
nie następuje w wyniku czynności prawnej, lecz aktu jurysdykcyjnego –
przysądzenia własności, którego podstawą jest uzyskanie przybicia. Konieczność
uprawomocnienia się postanowienia o przybiciu oraz wykonania warunków
licytacyjnych odrywa skutek (przeniesienie własności) od przetargu, który ponadto
ma swoją specyfikę polegającą na tym, że postąpienia nie są składane
właścicielowi nieruchomości, lecz dokonywane w ramach postępowania
publicznoprawnego przed organem egzekucyjnym nadzorowanym przez sędziego.
Złożenie „oferty” – postąpienia nie wywiera zatem skutku w zakresie przejścia
własności, skoro wymaga aktu przybicia i może być "uchylone" przez kolejne
postąpienie innej osoby.
Również skutki przejścia własności nieruchomości są określone odrębnie w
ustawie (art. 999-1003 k.p.c.), a istnienie tej regulacji wyraźnie przemawia na rzecz
odmienności i autonomiczności przysądzenia własności w porównaniu do nabycia
jej w drodze czynności prawnej. Motywy zachowania omawianej odrębności są
zrozumiałe zważywszy na cel postępowania egzekucyjnego, ukierunkowanego na
zaspokojenie wierzyciela. Wprowadzenie ograniczeń wynikających z prawa
rodzinnego powodowałoby niepewność statusu wierzyciela zwłaszcza po podziale
sumy uzyskanej z egzekucji, statusu nabywcy oraz innych osób uczestniczących w
podziale. Konieczność ochrony tej wartości przez państwo usprawiedliwia
zmniejszenie ochrony stabilności majątkowej w stosunkach wewnętrznych między
małżonkami, z których jeden bierze udział w licytacji egzekucyjnej.
Kierując się przytoczonymi względami, Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak
wyżej (art. 390 k.p.c.).