Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 3 kwietnia 2007 r., III CZP 137/06
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Jacek Gudowski
Sędzia SN Antoni Górski
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sędzia SN Lech Walentynowicz (sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski
Sąd Najwyższy na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 3 kwietnia
2007 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, po
rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika Praw
Obywatelskich we wniosku z dnia 3 listopada 2006 r.:
"Czy sąd drugiej instancji, który oddala apelację od orzeczenia sądu pierwszej
instancji, jest sądem orzekającym co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie
drugie k.p.c., a zatem – czy jest on właściwy do rozpoznania skargi o wznowienie
postępowania opartej na podstawach innych niż określone w art. 401 oraz art. 4011
k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Sąd drugiej instancji, który oddalił apelację, jest sądem orzekającym
ostatnio co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie drugie k.p.c.,
właściwym do wznowienia postępowania na podstawach określonych w art.
403 k.p.c.
Uzasadnienie
Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł – na podstawie art. 60 § 2 ustawy z dnia
23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) w
związku z art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw
Obywatelskich (Dz.U. z 2001 r., Nr 14, poz. 147) – o rozstrzygnięcie
przedstawionego zagadnienia prawnego, wskazując na występujące w judykaturze i
doktrynie rozbieżności interpretacyjne.
Rzecznik podkreślił, że sformułowanie „sąd, który ostatnio orzekał co do istoty
sprawy” już pod rządem art. 447 zdanie drugie kodeksu postępowania cywilnego z
1930 r. (jedn. tekst: Dz.U. z 1932 r. Nr 112, poz. 934 ze zm. – dalej: „d.k.p.c.”)
budziło wątpliwości, które zaktualizowały się po przywróceniu trójinstancyjnego
modelu postępowania cywilnego w 1996 r., ponieważ art. 405 k.p.c. w sposób
wierny powtórzył treść art. 447 d.k.p.c. Na tym tle zarysowały się w orzecznictwie i
doktrynie dwa odmienne poglądy. Według jednego, orzeczenie oddalające apelację
ma charakter orzeczenia co do istoty sprawy (art. 405 zdanie drugie k.p.c.), dlatego
właściwym do wznowienia postępowania z przyczyn restytucyjnych jest w
omawianej sytuacji sąd drugiej instancji. Wyróżnikiem drugiego poglądu jest
natomiast zaliczenie do orzeczeń co do istoty sprawy tylko orzeczeń
reformatoryjnych sądu drugiej instancji (art. 386 § 1 k.p.c.).
Wskazana rozbieżność interpretacyjna niekorzystnie wpływa – zdaniem
Rzecznika – na realizację prawa do rozpoznania skargi o wznowienie postępowania
bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji),
ponieważ stwarza niepewność w sferze właściwości organu orzekającego, składu
sądu i rodzaju środków odwoławczych. Wymaga zatem interwencji judykacyjnej
Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy określenia sądu właściwego przy
restytucyjnych podstawach wznowienia (art. 405 zdanie drugie k.p.c.), w sytuacji
gdy postępowanie odwoławcze zostało zakończone prawomocnym orzeczeniem
oddalającym apelację. Przepis ten oraz art. 447 d.k.p.c. mają identyczną treść,
dlatego przy wykładni sformułowania „sąd, który ostatnio orzekał co do istoty
sprawy” przydatne są wskazania judykatury z okresu międzywojennego. Najbardziej
wszechstronne i miarodajne stanowisko zostało przedstawione w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1935 r., C.III. 270/35 (Zb.Urz. 1935, poz. 500),
stwierdzającej, że do wznowienia postępowania z przyczyn restytucyjnych właściwy
jest sąd pierwszej instancji, jeżeli sprawa została ukończona prawomocnym
wyrokiem tego sądu, a sąd drugiej instancji, jeżeli sprawa została ukończona w
drugiej instancji wyrokiem merytorycznym, który albo nie został zaskarżony, albo
został zaskarżony, lecz skarga kasacyjna została odrzucona albo oddalona oraz
Sąd Najwyższy, jeżeli wydał wyrok merytoryczny na podstawie art. 439 d.k.p.c. Za
orzeczenia co do istoty sprawy Sąd Najwyższy uznał rozstrzygnięcia merytoryczne
orzekające o żądaniu pozwu, a więc wyroki sądu pierwszej instancji uwzględniające
lub oddalające powództwo, wyroki sądu drugiej instancji zmieniające wyroki
pierwszoinstancyjne lub zatwierdzające je (zatwierdzenie wyroku było
równoznaczne z oddaleniem apelacji) oraz wyroki reformatoryjne Sądu
Najwyższego. Takiego charakteru nie mają natomiast wyroki uchylające zaskarżone
orzeczenie i przekazujące sprawę do ponownego rozpoznania, ponieważ odraczają
tylko zbadanie istoty sprawy. Także wyrok oddalający skargę kasacyjną nie orzeka
o istocie sporu, gdyż jest wyłącznie następstwem określonej oceny podniesionych
zarzutów kasacyjnych.
Istotne zmiany ustrojowe wprowadziła ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o
zmianie przepisów postępowania dwuinstancyjnego w sprawach cywilnych (Dz.U.
Nr 38, poz. 349 ze zm.), wprowadzając system postępowania dwuinstancyjnego, z
rewizją w miejsce apelacji i kasacji. Wpłynęło to na wykładnię dotyczącą
właściwości sądu w sprawach o wznowienie postępowania.
W uchwale z dnia 16 grudnia 1954 r., 2 CO 61/54 (OSN 1957, nr 1, poz. 3)
Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli sąd rewizyjny rewizję oddalił, do wznowienia
postępowania na innej podstawie niż z przyczyn nieważności jest właściwy sąd
pierwszej instancji także wtedy, gdy sąd rewizyjny przeprowadził dowody na
podstawie art. 18 ustawy z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania
w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 38, poz. 349) w brzmieniu określonym ustawą z
dnia 29 grudnia 1951 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych i
prawa o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 1952 r. Nr 1, poz. 5). Podobne
stanowisko zostało wyrażone w orzeczeniu z dnia 6 listopada 1953 r., II C1293/53,
oraz w orzeczeniu z dnia 19 listopada 1957 r., I CZ 198/57 ("Nowe Prawo" 1958, nr
7-8, poz. 185). Wykładnia ta była następstwem określenia rewizji jako środka
odwoławczego służącego kontroli zasadności i legalności orzeczeń sądu pierwszej
instancji, z wyjątkiem sytuacji, w której sąd rewizyjny wyjątkowo mógł orzekać
reformatoryjnie. W tym ujęciu, orzeczeniem co do istoty sprawy mógł być tylko
wyrok zmieniający sądu drugiej instancji. Sąd Najwyższy odwołał się również do
obowiązującej w procesie cywilnym zasady dwuinstancyjności, przemawiającej za
przyjęciem – jako zasady – właściwości sądu pierwszej instancji w sprawach o
wznowienie postępowania.
Po wejściu w życie kodeksu postępowania cywilnego z dnia 17 maja 1964 r.
postępowanie o wznowienie zostało uproszczone ponieważ art. 405 k.p.c. stanowił,
że do wznowienia postępowania właściwy jest sąd, który wydał zaskarżony wyrok, a
gdy zaskarżono wyroki sądów różnych instancji – sąd instancji wyższej. Powstały
jednak wątpliwości co do właściwości sądu ze względu na zakres zaskarżenia,
które wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 stycznia 1967 r., mającej moc
zasady prawnej, III CZP 87/66 (OSNC 1967, nr 7-8, poz. 117). Wskazał, że jeżeli
skargę o wznowienie postępowania wnosi strona, której rewizja została uprzednio
oddalona, właściwym do rozstrzygnięcia o wznowienie jest sąd rewizyjny, chyba że
skarga o wznowienie oparta jest na podstawach przewidzianych w art. 401 albo w
art. 403 § 1 pkt 1 lub 2 k.p.c., odnoszących się wyłącznie do postępowania przed
sądem pierwszej instancji.
Znaczenie tej uchwały polegało na sprecyzowaniu przesłanek decydujących o
zaskarżeniu konkretnego orzeczenia, z zaznaczeniem relacji między przyczyną
wznowienia a jej „umiejscowieniem” w danej instancji. Sąd Najwyższy sprzeciwił się
w szczególności potrzebie zaskarżania orzeczenia wyższego rzędu tylko dla
usunięcia formalnej jego prawomocności.
Reaktywowanie trójinstancyjnego modelu postępowania cywilnego nastąpiło
na podstawie ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania
cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo upadłościowe i
Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego,
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 43, poz. 189 ze zm.), a art. 405 k.p.c. uzyskał brzmienie odpowiadające
treści art. 447 d.k.p.c. Do wznowienia postępowania na innej podstawie niż z
przyczyn nieważności (po nowelizacji – też z wyłączeniem podstawy przewidzianej
w art. 4011
k.p.c.) stał się sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy. Tak
określona właściwość sądu w postępowaniu o wznowienie stała się przedmiotem
rozbieżnych wypowiedzi w judykaturze i doktrynie, zasygnalizowanych przez
Rzecznika Praw Obywatelskich.
W orzecznictwie ukształtował się m.in. pogląd, że oddalenie apelacji przez sąd
drugiej instancji nie stanowi orzeczenia co do istoty sprawy, a jest nim wyłącznie
orzeczenie reformatoryjne (zmieniające) wskazane normatywnie w art. 386 § 1
k.p.c. (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 1996 r., I PKN
28/96, OSNAPUS 1997, nr 13, poz. 236 z dnia 11 kwietnia 2000 r., III CKN 172/00,
nie publ., z dnia 26 lipca 2002 r., III AO 18/02, OSNAPUS 2002, nr 21, poz. 1, z 2
lipca 2002 r., I PZ 47/02, OSNPUS 2004, nr 9, poz. 159 i z dnia 9 lipca 2003 r., IV
CO 7/03, nie publ.). Również w postanowieniu z dnia 14 stycznia 1999 r., II UKN
417/98 (OSNAPUS 2000, nr 6, poz. 254), Sąd Najwyższy stwierdził, że sąd drugiej
instancji jest właściwy do rozpoznania skargi o wznowienie postępowania z
przyczyn restytucyjnych (art. 403 § 2 k.p.c.) jedynie wtedy, gdy zmienił zaskarżony
wyrok i orzekł co do istoty sprawy, a nie gdy oddalił środek zaskarżenia. Pogląd ten
został podtrzymany w postanowieniu z dnia 17 lipca 2003 r., II UZ 33/03 (nie publ.).
Równocześnie utrwaliło się w judykaturze stanowisko odmienne, uznające, że
sąd drugiej instancji oddalający apelację jest sądem orzekającym co do istoty
sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie drugie k.p.c. Pogląd ten odwoływał się przede
wszystkim do zasad systemu apelacyjno-kasacyjnego, w którym sąd drugiej
instancji jest zawsze sądem merytorycznym, także wtedy, gdy oddala apelację.
Wyrażony został on m.in. w postanowieniach Sądu Najwyższego z 5 marca 2001 r.,
III CO 17/01 (nie publ.), z dnia 5 czerwca 2001 r., III CO 17/01 (nie publ.), z dnia 22
grudnia 2003 r., III CO 24/03 (nie publ.) i z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CZP 11/04
(OSNC 2004, nr 12, poz. 206) oraz w uchwałach z dnia 23 marca 1999 r., III CZP
59/98 (OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124), z dnia 13 stycznia 2005 r., III CZP 77/04
(OSNC 2005, nr 12, poz. 200) i z dnia 2 sierpnia 2006 r., III CZP 46/06 (OSNC
2007, nr 5, poz. 69). Sąd Najwyższy opowiedział się jednocześnie za stanowiskiem,
że orzeczenie oddalające apelację jest ostatnim orzeczeniem co do istoty sprawy,
jeżeli w wyniku jego zaskarżenia zostanie oddalona kasacja.
W doktrynie trafnie podkreśla się, że właściwość sądu do wznowienia
postępowania ma charakter właściwości wyłącznej w tym znaczeniu, że zawsze
należy ustalać ją według przepisów o wznowieniu postępowania, a nie według
innych przepisów o właściwości sądu w postępowaniu cywilnym. Dla
rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego istotne znaczenie ma
zatem odpowiedź na pytanie, czy orzeczenie sądu drugiej instancji jest
orzeczeniem co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie drugie k.p.c.
Ustawodawca posługuje się pojęciem „istota sprawy” w różnych sytuacjach
procesowych, nadając mu niejednorodne znaczenie, m.in. w art. 25 § 2, art. 105 §
1, art. 202 zdanie pierwsze, art. 221, 386 § 1, art. 386 § 4, art. 398-16, 394 § 1 pkt
9, art. 405 zdanie drugie, art. 412 § 3, art. 518, 5191
, 521 § 1, art. 523, 1105 § 3,
art. 1124 § 1 i art. 1165 § 1 k.p.c. Nie istnieje ustawowa definicja tego pojęcia;
sposób jego wykładni zależy od kontekstu, w jakim występuje.
Ze wskazań judykatury wynika, że sąd orzeka co do istoty sprawy (art. 405
zdanie drugie k.p.c.), gdy merytorycznie rozstrzyga o żądaniu strony lub uczestnika
postępowania. Nie ma wątpliwości, że sąd pierwszej instancji orzeka co do istoty
sprawy, gdy uwzględnia lub oddala powództwo (w całości lub w części). Występują
jednak rozbieżności, sygnalizowane wcześniej, przy ocenie charakteru orzeczeń
sądu drugiej instancji wydanych w następstwie rozpoznania apelacji. Dla ich
wyjaśnienia niezbędne jest odwołanie się do zasad obowiązującego apelacyjno-
kasacyjnego systemu środków odwoławczych.
Apelacja – jak podkreśla się w doktrynie – stanowi podstawowy środek
odwoławczy, którego celem jest ponowne rozpoznanie sprawy w tych samych
granicach, w jakich upoważniony był ją rozpatrzyć sąd pierwszej instancji.
Postępowanie apelacyjne ma naprawić błędy stron oraz błędy sądu pierwszej
instancji i w tym znaczeniu jest przedłużeniem postępowania
pierwszoinstancyjnego, ale można w nim również zbadać ponownie całokształt
sprawy, ponad to co zostało ustalone przed sądem niższej instancji. Sąd apelacyjny
rozpoznaje więc sprawę merytorycznie i taki charakter mają jego orzeczenia.
O charakterze postępowania apelacyjnego wszechstronnie wypowiedział się
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 (OSNC 1999, nr
7-8, poz. 124), mającej moc zasady prawnej. Stwierdził w szczególności, że sąd
drugiej instancji ma obowiązek poczynić własne ustalenia, także na podstawie
odmiennie ocenionych ustaleń faktycznych dokonanych w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym, oraz zastosować do nich w sposób autonomiczny przepisy
prawa materialnego. Tak wyrażona wypowiedź sądu apelacyjnego, w postaci
oddalenia apelacji lub zmiany wyroku sądu pierwszej instancji, ma charakter
merytoryczny (co do istoty sprawy).
W judykaturze wyraźnie akcentowano, że sąd drugiej instancji, prowadząc
postępowanie wywołane wniesieniem apelacji, rozpoznaje sprawę, nie apelację.
Postępowanie apelacyjne stanowi bowiem – mimo kontrolnego charakteru –
kontynuację merytorycznego rozpoznania sprawy, a sąd odwoławczy jest przede
wszystkim instancją merytoryczną, która rozpoznaje sprawę samodzielnie, bez
związania zarzutami apelacyjnymi, z ograniczeniem wynikającym tylko z granic
zaskarżenia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98,
OSNC 2000, nr 10, poz. 193, oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4
października 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004, nr 1, poz. 7).
Wykładnia ta miała istotne znaczenie przy określeniu właściwości sądu w
sprawach o wznowienie postępowania z przyczyn restytucyjnych (art. 405 zdanie
drugie k.p.c.) i była powoływana na uzasadnienie stanowiska, że orzeczeniem co
do istoty sprawy jest nie tylko orzeczenie reformatoryjne sądu drugiej instancji
wydane na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. (co do tego nie było kontrowersji), lecz
także orzeczenie oddalające apelację (art. 385 k.p.c.). Stanowisko to zostało
wyrażone w przytoczonych wcześniej orzeczeniach Sądu Najwyższego, najpełniej
w postanowieniu z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CZP 11/04, stwierdzającym, że
orzeczenie sądu drugiej instancji jest orzeczeniem co do istoty sprawy (art. 405
zdanie drugie k.p.c.) oraz w uchwale z dnia 13 stycznia 2005 r., III CZP 77/04,
stwierdzającej, że sąd drugiej instancji, który oddalił apelację, jest właściwy do
wznowienia postępowania na podstawie art. 403 § 2 k.p.c. Znaczenie tych orzeczeń
polega również na tym, że została w nich podjęta przekonywająca polemika z
poglądem odmiennym, według którego orzeczeniem sądu drugiej instancji co do
istoty sprawy jest wyłącznie orzeczenie reformatoryjne, odwołujące się do
wskazania zamieszczonego w art. 386 § 1 k.p.c.
Sąd drugiej instancji oddala apelację, jeżeli jest ona bezzasadna (art. 385
k.p.c.). Takie sformułowanie oznacza jedynie określenie samej formalnej treści
orzeczenia (art. 408 § 1 d.k.p.c. przewidywał „zatwierdzenie wyroku”). Z charakteru
postępowania apelacyjnego wynika natomiast, że następuje w nim merytoryczne
rozpoznanie sprawy, a oddalenie apelacji jest efektem oceny istoty sprawy (art. 378
§ 1 k.p.c.). Takie orzeczenie jest nie tylko wynikiem oceny samej apelacji, lecz
przede wszystkim efektem rozpoznania meritum sprawy w granicach zaskarżenia,
równoznacznym z potwierdzeniem, że sąd apelacyjny rozstrzyga sprawę w taki sam
sposób, jak uczynił to sąd pierwszej instancji.
Artykuł 386 § 1 k.p.c. nie daje podstawy do wnioskowania a contrario, że
orzeczeniem co do istoty sprawy sądu apelacyjnego jest tylko orzeczenie
reformatoryjne. Przepis ten określa bowiem tylko sposób rozstrzygnięcia jednego z
orzeczeń merytorycznych, statuując zasadę, że uwzględnienie apelacji powinno
prowadzić do zakończenia postępowania w drugiej instancji, a uchylenie wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania może nastąpić tylko w sytuacji
określonej w art. 386 § 4 k.p.c. Taką argumentację wspiera też art. 5191
§ 1 k.p.c.,
przewidujący wniesienie skargi kasacyjnej od postanowień co do istoty sprawy w
postępowaniu nieprocesowym, w odniesieniu do wskazanych tam spraw. Jest
oczywiste, że orzeczeniami „co do istoty sprawy” są wówczas zarówno
postanowienia sądu drugiej instancji oddalające apelację, jak i postanowienia
zmieniające orzeczenie sądu pierwszej instancji.
Z przedstawionych przyczyn uzasadniony jest więc pogląd, że sąd drugiej
instancji, który oddalił apelację, jest sądem orzekającym co do istoty sprawy w
rozumieniu art. 405 zdanie drugie k.p.c.
Powyższa konstatacja nie jest jednak wystarczająca do rozstrzygnięcia
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Rzecznika Praw Obywatelskich, nie
wyjaśnia bowiem, czy orzeczenie oddalające apelację jest ostatnim orzeczeniem co
do istoty sprawy, uzasadniającym właściwość sądu drugiej instancji do wznowienia
postępowania na innych podstawach niż określone w art. 401 i 4011
k.p.c. W
orzeczeniu z dnia 26 kwietnia 1935 r., C.III. 270/35, Sąd Najwyższy wskazał, że do
wznowienia postępowania z przyczyn restytucyjnych właściwy jest sąd drugiej
instancji, jeżeli sprawę zakończył wyrokiem merytorycznym, który albo nie został
zaskarżony, albo został zaskarżony, lecz skarga kasacyjna została odrzucona albo
oddalona. Nie budzi wątpliwości właściwość sądu apelacyjnego, określona w art.
405 zdanie drugie k.p.c., w razie uprawomocnienia się jego wyroku wskutek
niezaskarżenia lub niedojścia do rozpoznania kasacyjnego z przyczyn formalnych
(odrzucenia i nieprzyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej albo umorzenia
postępowania kasacyjnego). Inna natomiast sytuacja procesowa powstaje w
przypadku rozpoznania skargi kasacyjnej przez Sąd Najwyższy, który może skargę
oddalić (art. 39814
k.p.c.), uchylić zaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania (art. 39815
k.p.c.) albo uchylić zaskarżone orzeczenie i
orzec co do istoty sprawy (art. 39816
k.p.c.). Orzeczenie wskazane w art. 39815
k.p.c. nie jest orzeczeniem co do istoty sprawy, gdyż odracza wydanie takiego
orzeczenia i niweczy skutki prawomocności, nie ma zatem znaczenia przy
wznowieniu postępowania. Wymagają natomiast oceny skutki wydania innych
orzeczeń Sądu Najwyższego.
Skarga kasacyjna oraz wywołane nią postępowanie przed Sądem
Najwyższym mają inny charakter niż apelacja oraz postępowanie apelacyjne.
Zawsze podkreślano (zob. cyt. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia
1935 r., C III 270/35), że Sąd Najwyższy nie rozpoznaje sprawy, tylko skargę
kasacyjną w granicach jej zarzutów oraz podstaw i oddala skargę nawet wtedy, gdy
sąd drugiej instancji błędnie orzekł co do istoty sprawy, jeżeli strona skarżąca nie
wytknęła tego błędu. Rozpoznanie sprawy (istoty sprawy) powinno nastąpić przed
sądami powszechnymi obu instancji, w związku z czym skarga kasacyjna spełnia
funkcję ściśle kontrolną w płaszczyźnie prawnej, w celu zapewnienia jednolitości
interpretacji prawa i jednolitości orzecznictwa (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 4 października 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004, nr 1, poz.
7). Sąd Najwyższy, który oddala skargę kasacyjną, nie wypowiada się w
konsekwencji o istocie sprawy, tylko stwierdza, że zarzuty strony skarżącej okazały
się nieuzasadnione i nie zachodzi nieważność postępowania (art. 39813
§ 1 i art.
39814
k.p.c.). Jest ponadto związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Z tej przyczyny w
judykaturze przeważa pogląd, że oddalenie skargi kasacyjnej nie stanowi
orzeczenia co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie drugie k.p.c. (zob.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CZP 11/04, oraz
uchwała z dnia 13 stycznia 2005 r., III CZP 77/04). Stanowisko to należy podzielić.
Oznacza ono, że sąd drugiej instancji w wypadku oddalenia skargi kasacyjnej od
jego orzeczenia jest właściwy do wznowienia postępowania z przyczyn
restytucyjnych (art. 405 zdanie drugie k.p.c.).
Pogląd ten znalazł dodatkowe potwierdzenie w warunkach obowiązującego od
dnia 6 lutego 2005 r. dwuinstancyjnego systemu postępowania cywilnego,
wprowadzonego ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych
(Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98), w którym skarga kasacyjna stała się
nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia przysługującym od wskazanych
prawomocnych orzeczeń sądu drugiej instancji. Jest niewątpliwe, że w systemie
tym Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną, a nie sprawę zakończoną
prawomocnie kwestionowanym orzeczeniem.
Artykuł 39816
k.p.c. stanowi, że jeżeli podstawa naruszenia prawa
materialnego jest oczywiście uzasadniona, a skargi kasacyjnej nie oparto także na
podstawie naruszenia przepisów postępowania lub podstawa ta okazała się
nieuzasadniona, Sąd Najwyższy może na wniosek skarżącego uchylić zaskarżony
wyrok i orzec co do istoty sprawy. Przepis ten jest traktowany w judykaturze jako
odstępstwo od obowiązującej w systemie apelacyjno-kasacyjnej zasady, że Sąd
Najwyższy nie orzeka o istocie sprawy, tylko rozpoznaje skargę kasacyjną w
granicach jej podstaw. Za poglądem tym przemawia jednoznacznie wyrażona
intencja ustawodawcy podobnie jak w art. 386 § 1 k.p.c. Orzekając wyjątkowo w
sposób reformatoryjny Sąd Najwyższy działa w zastępstwie sądu drugiej instancji
ze względów pragmatycznych, w celu przyśpieszenia postępowania sądowego i
zminimalizowania jego kosztów. Konsekwencją tego poglądu jest uznanie, że
reformatoryjny wyrok tego Sądu (art. 39816
k.p.c.) stanowi ostatnie orzeczenie co do
istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie drugie k.p.c. (zob. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1935 r., C.III. 270/35, z dnia 21 kwietnia 2004 r., III
CZP 11/04 i z dnia 13 stycznia 2005 r., III CZP 77/04).
Wydanie przez Sąd Najwyższy orzeczenia reformatoryjnego oznacza jednak,
że orzeczenie sądu drugiej instancji w zakresie uwzględniającym skargę kasacyjną
zostaje uchylone i przestaje istnieć (art. 39816
in fine k.p.c.), nie może być zatem
zakwestionowane – jako nieistniejące – skargą o wznowienie postępowania.
Zawsze więc prawomocne orzeczenie sądu drugiej instancji oddalające apelację
jest ostatnim orzeczeniem co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie drugie
k.p.c., uzasadniającym właściwość tego sądu do wznowienia postępowania na
podstawach określonych w art. 403 k.p.c.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale.