Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 kwietnia 2007 r.
III PK 2/07
W zależności od ustaleń faktycznych, wypłacenie pracownikowi przez
pracodawcę wynagrodzenia wyższego niż określone w umowie o pracę może
stanowić dorozumianą zmianę umowy albo zapłatę za pracę w godzinach nad-
liczbowych (art. 29 k.p. w związku z art. 60 k.c. oraz art. 1511
i art. 15111
k.p.).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Herbert Szurgacz, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 kwietnia
2007 r. sprawy z powództwa Moniki M. przeciwko Janinie K. o wynagrodzenie za
pracę w godzinach nadliczbowych, na skutek skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Zamościu z dnia 29
czerwca 2006 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Za-
mościu do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Pozwana Janina K. (zatrudniająca powódkę w prowadzonym przez siebie
sklepie) w sprawie z powództwa Moniki M. o wynagrodzenie za pracę w godzinach
nadliczbowych, wniosła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego w Zamościu
z dnia 29 czerwca 2006 r. [...]. Zaskarżonym wyrokiem oddalono jej apelację od wy-
roku Sądu pierwszej instancji zasądzającego od niej na rzecz powódki kwotę
24.772,95 zł z ustawowymi odsetkami, oddalono powództwo w pozostałej części i
orzeczono o kosztach procesu.
Przedmiotem sporu jest wynagrodzenie za pracę powódki w godzinach nad-
liczbowych w soboty, niedziele i święta w sklepie pozwanej w okresie od dnia 1
stycznia 2002 r. do dnia 31 stycznia 2005 r. W tym okresie przepisy Kodeksu pracy
dotyczące wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych obowiązywały w
2
trzech różnych brzmieniach. W okresie do dnia 31 grudnia 2003 r. (pierwszy okres)
przepis art. 134 k.p. obowiązywał w brzmieniu wynikającym z jednolitego tekstu Ko-
deksu pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94). Stanowił on, że: „§ 1. Za pracę w go-
dzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługuje dodatek w
wysokości: 1) 50% wynagrodzenia - za pracę w dwóch pierwszych godzinach nad-
liczbowych na dobę; 2) 100% wynagrodzenia - za pracę w dalszych godzinach nad-
liczbowych oraz w godzinach nadliczbowych przypadających w nocy, niedziele i
święta.
§ 11
. Dodatek, o którym mowa w § 1, przysługuje także za każdą godzinę
pracy przekraczającą przeciętną tygodniową normę czasu pracy w przyjętym okresie
rozliczeniowym.
§ 12
. Wynagrodzenie stanowiące podstawę obliczania dodatków, o których
mowa w § 1 i w § 11
, obejmuje wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobi-
stego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki
składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wyna-
gradzania - 60% wynagrodzenia.
§ 2. Dodatek, o którym mowa w § 1, nie przysługuje za pracę w niedzielę w
normalnym czasie pracy, jeżeli pracownikowi udzielono innego dnia wolnego od
pracy w tygodniu. Dotyczy to także pracy w święto.
§ 3. W stosunku do pracowników wykonujących stale pracę poza zakładem
pracy dodatek, o którym owa w § 1, może być zastąpiony ryczałtem, którego wyso-
kość odpowiada przewidywanemu wymiarowi pracy w godzinach nadliczbowych”.
W okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2003 r. (drugi okres),
na podstawie art. 1 pkt 28 ustawy z dnia 26 lipca 2002 r. o zmianie ustawy - Kodeks
pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 135, poz. 1146) art. 134 k.p.
stanowił, że:
„§ 1. Za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodze-
nia, przysługuje dodatek w wysokości: 1) 50% wynagrodzenia - za prace w godzi-
nach nadliczbowych przypadających w dni powszednie oraz w niedziele i święta bę-
dące dla pracownika dniami pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu
pracy, 2) 100% wynagrodzenia - za pracę w godzinach nadliczbowych przypadają-
cych w nocy, w godzinach nadliczbowych w niedziele i święta niebędące dla pracow-
nika dniami pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, a także w
godzinach nadliczbowych przypadających w dniu wolnym od pracy udzielonym w
3
zamian za pracę w niedzielę lub w święto będące dla pracownika dniami pracy zgod-
nie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy.
§ 11
. Dodatek, o którym mowa w § 1, przysługuje także za każdą godzinę
pracy przekraczająca tygodniową normę czasu pracy w przyjętym okresie rozlicze-
niowym.
§ 1a
. Dodatek, o którym mowa w § 11
, nie przysługuje, jeżeli przekroczenie
przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym na-
stąpiło w wyniku pracy w godzinach nadliczbowych, za które pracownikowi przysłu-
guje prawo do dodatku określonego w § 1.
§ 12
. Wynagrodzenie stanowiące podstawę obliczania dodatków, o których
mowa w § 1 i w § 11
, obejmuje wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobi-
stego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki
składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wyna-
gradzania - 60% wynagrodzenia.
§ 2. Dodatek, o którym mowa w § 1, nie przysługuje za pracę w niedzielę w
normalnym czasie pracy, jeżeli pracownikowi udzielono innego dnia wolnego od
pracy w tygodniu. Dotyczy to także pracy w święto.
§ 3. W stosunku do pracowników wykonujących stale pracę poza zakładem
pracy dodatek, o którym mowa w § 1, może być zastąpiony ryczałtem, którego wyso-
kość odpowiada przewidywanemu wymiarowi pracy w godzinach nadliczbowych”.
W związku ze zbliżającym się wejściem Polski do Unii Europejskiej od dnia 1
stycznia 2004 r. (trzeci okres) przepis art. 1 pkt 36 ustawy z dnia 14 listopada 2003 r.
o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr
213, poz. 2081) zmienił dział 6 Kodeksu pracy dotyczący czasu pracy, skutkiem
czego zmieniona została numeracja artykułów. Wprowadzono wówczas odrębną re-
gulację dotyczącą pracy w godzinach nadliczbowych w niedziele i święta (art. 15111
k.p.).
Obowiązujący nadal art. 1511
k.p. stanowi, że:
„§ 1. Za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodze-
nia, przysługuje dodatek w wysokości: 1) 100% wynagrodzenia - za pracę w godzi-
nach nadliczbowych przypadających: a) w nocy, b) w niedziele i święta niebędące
dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
c) w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę
lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy; 2) 50% wynagro-
4
dzenia - za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w każdym innym dniu
niż określony w pkt 1.
§ 2. Dodatek w wysokości określonej w § 1 pkt 1 przysługuje także za każdą
godzinę pracy nadliczbowej z tytułu przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy
czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, chyba że przekroczenie tej normy
nastąpiło w wyniku pracy w godzinach nadliczbowych, za które pracownikowi przy-
sługuje prawo do dodatku w wysokości określonej w § 1.
§ 3. Wynagrodzenie stanowiące podstawę obliczania dodatku, o którym mowa
w § 1, obejmuje wynagrodzenie pracownika wynikające z jego osobistego zaszere-
gowania określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wyna-
grodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania - 60%
wynagrodzenia.
§ 4. W stosunku do pracowników wykonujących stale pracę poza zakładem
pracy wynagrodzenie wraz z dodatkiem, o którym mowa w § 1, może być zastąpione
ryczałtem, którego wysokość powinna odpowiadać przewidywanemu wymiarowi
pracy w godzinach nadliczbowych”.
Natomiast według art. 15111
k.p.:
„§ 1. Pracownikowi wykonującemu pracę w niedziele i święta, w przypadkach,
o których mowa w art. 15110
pkt 1-9, pracodawca jest obowiązany zapewnić inny
dzień wolny od pracy: 1) w zamian za pracę w niedzielę - w okresie 6 dni kalenda-
rzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli, 2) w zamian za pracę
w święto - w ciągu okresu rozliczeniowego.
§ 2. Jeżeli nie jest możliwe wykorzystanie w terminie wskazanym w § 1 pkt 1
dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w niedzielę, pracownikowi przysługuje
dzień wolny od pracy do końca okresu rozliczeniowego, a w razie braku możliwości
udzielenia dnia wolnego od pracy w tym terminie - dodatek do wynagrodzenia w wy-
sokości określonej w art. 1511
§ 1 pkt 1, za każdą godzinę pracy w niedzielę.
§ 3. Jeżeli nie jest możliwe wykorzystanie w terminie wskazanym w § 1 pkt 2
dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w święto, pracownikowi przysługuje do-
datek do wynagrodzenia w wysokości określonej w art. 1511
§ 1 pkt 1, za każdą go-
dzinę pracy w święto.
§ 4. Do pracy w święto przypadające w niedzielę stosuje się przepisy doty-
czące pracy w niedzielę”.
5
Sąd Rejonowy ustalił wysokość należnego powódce wynagrodzenia za go-
dziny nadliczbowe na podstawie opinii biegłego. Według listy obecności przedsta-
wionej przez pozwaną należna kwota wyniosła 6.033,21 zł, natomiast według wa-
riantu opartego na wyjaśnieniach powódki należne wynagrodzenie wyniosło
25.026,71 zł. Sąd Rejonowy stwierdził nierzetelność listy obecności i swoje rozstrzy-
gnięcie wydał na podstawie drugiego wariantu opinii, dokonując nieznacznej korekty
obliczonej kwoty.
Oddalając apelacje pozwanej, opartą na zarzutach naruszenia art. 227 i art.
233 k.p.c. oraz art. 15110
i art. 15111
k.p., Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne
i pogląd prawny Sądu Rejonowego.
W skardze kasacyjnej pozwana zarzuciła naruszenie: a) przepisu art. 328 § 2
k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i w związku z art. 39821
k.p.c., poprzez brak uza-
sadnienia faktycznego i prawnego, dlaczego Sąd Okręgowy nie uwzględnił zarzutu
strony pozwanej, że powódka otrzymywała wynagrodzenie, w którym było już za-
warte wynagrodzenie za godziny nadliczbowe (lub przynajmniej część przysługują-
cego powódce dodatku za godziny nadliczbowe), co miało wpływ na wynik sprawy
poprzez zasądzenie wynagrodzenia za godziny nadliczbowe wyższego niż należne
powódce, zgodnie z przepisami art. 1511
k.p. (do 1 stycznia 2004 r. - art. 134 k.p.),
co równocześnie doprowadziło do nierozpoznania istoty zarzutów apelacyjnych; b)
przepisu art. 381 k.p.c., poprzez błędne przyjęcie, że zgłoszony w apelacji zarzut na-
ruszenia art. 15110
i art. 15111
k.p., dotyczący niedopuszczalnej kumulacji dodatku za
godziny nadliczbowe z dodatkiem za przekroczenie tygodniowej normy czasu pracy,
jest spóźniony, mimo że strona pozwana podnosiła już wcześniej naruszenie prawa
materialnego oraz że kwestionowała całość roszczenia powódki; c) przepisu art. 22 §
1 in fine, art. 29 § 1 pkt 3 oraz art. 78 k.p. w związku z art. 1511
§ 1 k.p. (do 1 stycz-
nia 2004 r. - art. 134 § 1 i § 11
k.p.), poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że wypła-
cenie powódce wynagrodzenia wyższego niż należne z umowy o prace nie powinno
być zaliczone na poczet wynagrodzenia o pracę, co doprowadziło do zasądzenia
powódce dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych wyż-
szego niż należne zgodnie z przepisem art. 1511
k.p. (poprzednio art. 134 § 1 i § 11
k.p.); d) przepisu art. 15110
i art. 15111
§ 2 i 3 k.p. w związku z art. 1511
§ 1 pkt 1 i 2
k.p. (do 1 stycznia 2004 r. - art. 134 § 1 i 11
k.p. w związku z § 3 k.p.), poprzez ich
błędną interpretacje i przyjęcie - za opinią biegłego - że dopuszczalne jest kumulo-
wanie dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych liczonego za godziny przepra-
6
cowane w niedzielę i święta oraz za prace w inne dni, czyli dodatku przysługującego
na podstawie § 1 pkt 1 (poprzednio art. 134 § 1 k.p.) art. 1511
k.p. - z dodatkiem za
godziny nadliczbowe z tytułu przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu
pracy, czyli dodatku przysługującego na podstawie § 2 tegoż przepisu (poprzednio
art. 134 § 11
k.p.), wbrew treści § 2 in fine (poprzednio w związku z art. 134 § 2 k.p.),
przy czym Sąd Okręgowy błędnie przyjął, że powyższy zarzut był spóźniony i nie
rozpoznał go, czym naruszył przepis art. 381 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona.
1. Sąd Okręgowy stwierdził, że w pełni podziela i przyjmuje za własne ustale-
nia Sądu Rejonowego oraz wyprowadzone z nich wnioski i dlatego nie zachodzi po-
trzeba powtarzania szczegółowych ustaleń faktycznych oraz interpretacji przepisów
prawa, mających w sprawie zastosowanie. Co do zasady jest to pogląd trafny i ak-
ceptowany w wielu orzeczeniach Sądu Najwyższego. Jednakże w rozpoznawanej
sprawie Sąd Rejonowy w ogóle nie odniósł się do przepisu art. 15111
k.p., obowią-
zującego od dnia 1 stycznia 2004 r., a więc w końcu spornego okresu. Dlatego Sąd
Okręgowy powinien dokonać analizy tego przepisu a nie powoływać się na art. 381
k.p.c. i twierdzić, że odwołanie się do niego w apelacji było spóźnione. Słusznie pod-
niesiono w niej, że art. 381 k.p.c. nie ma zastosowania do zarzutów naruszenia
prawa materialnego, a tylko do faktów i dowodów, co wprost wynika z jego brzmie-
nia.
2. Sąd Najwyższy podziela pogląd wyrażony w uchwale tego Sądu z dnia 15
lutego 2006 r., II PZP 11/05 (OSNP 2006 nr 11-12, poz. 170), według której „w razie
nieudzielenia przez pracodawcę w okresie rozliczeniowym innego dnia wolnego od
pracy w zamian za dozwoloną pracę świadczoną w niedzielę lub święto, pracowni-
kowi przysługuje za każdą godzinę takiej pracy tylko jeden dodatek przewidziany w
art. 15111
§ 2 in fine lub § 3 k.p.”.
Sąd Najwyższy uważa, że przyznanie tylko na podstawie spornej argumentacji
dogmatycznoprawnej dwóch dodatków za tę pracę narusza ekwiwalentność świad-
czeń stron stosunku pracy. Należy też zauważyć, że nie ma podstaw do odmiennego
traktowania w zakresie prawa do dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych pra-
cownika, który świadczy pracę w godzinach nadliczbowych w niedzielę lub święto w
7
porównaniu z pracownikiem wykonującym tę pracę w dniu, który miał być dla niego
dniem wolnym, udzielonym w zamian za pracę w niedzielę lub święto, a któremu
niewątpliwie przysługuje tylko jeden dodatek (art. 1511
§ 1 i 2 k.p.). Na podstawie
tych przepisów jeden dodatek przysługuje także pracownikom, którzy wykonywali
pracę w niedziele i święta niebędące dla nich dniami pracy, zgodnie z obowiązują-
cym ich rozkładem czasu pracy. Przemawia to za uznaniem prawa tylko do jednego
dodatku wówczas, gdy pracownik wykonuje pracę w niedziele i święta zgodnie z
obowiązującym go rozkładem czasu pracy, gdyż w przeciwnym razie praca bardziej
niedogodna dla pracownika, to jest wykonywana poza obowiązującym go rozkładem
czasu pracy, byłaby wynagradzana niżej niż praca wykonywana w niedziele i święta
w przewidzianym rozkładzie czasu pracy.
Prawo do dwóch dodatków jest tak wyjątkowe, że musiałoby być wyraźnie
określone w Kodeksie pracy, tym bardziej, że poprzednio obowiązujący art. 134 § 1
k.p. jednoznacznie przyznawał tylko jeden dodatek.
3. Przy ponownym rozpoznawaniu sprawy należy uwzględnić pogląd Sądu
Najwyższego, że we wszystkich trzech okresach w ustalaniu dodatku za przekrocze-
nie normy okresowej czasu pracy nie uwzględnia się tych godzin nadliczbowych, za
które przysługiwało prawo do tego dodatku za przekroczenie dobowej normy czasu
pracy. W okresie drugim i trzecim wynika to wprost z przepisów Kodeksu pracy (od-
powiednio art. 134 § 11a
oraz art. 1511
§ 2). W odniesieniu do pierwszego okresu po-
gląd ten jest oparty na wykładni systemowej i zasadzie ekwiwalentności świadczeń
stron stosunku pracy.
4. W sprawie także nie zostało ustalone, w jakiej wysokości wynagrodzenie
powódki określono w umowie o pracę. Według ustaleń Sądu Rejonowego, przyjętych
za własne przez Sąd Okręgowy, powódka otrzymywała wynagrodzenie w kwocie po
750 zł netto miesięcznie, a w maju i czerwcu 2003 r. otrzymała po 1000 zł. Sądy nie
ustaliły, jaka wysokość wynagrodzenia była przewidziana w umowie o pracę.
W skardze kasacyjnej stwierdzono, że umowa o pracę powódki opiewała na
kwotę wynagrodzenia brutto 800 zł miesięcznie w 2002 r. oraz 850 zł w latach 2003-
2005. Wypłacone kwoty po 750 zł są wyższe niż wynagrodzenie ustalone w umowie,
pomniejszone o należną kwotę zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych.
Według wnoszącej skargę kwoty wypłacone powódce ponad kwoty wynikające z
ustalonego w umowie wynagrodzenia pomniejszonego o zaliczki na podatek docho-
dowy od osób fizycznych, powinny być traktowane jako wynagrodzenie za pracę w
8
godzinach nadliczbowych. Zdaniem Sądu Najwyższego rozstrzygnięcie tego zagad-
nienia zależy od ustaleń faktycznych. Trzeba bowiem mieć na względzie coraz sze-
rzej przyjmowany w orzecznictwie pogląd, że treść umowy o pracę może być okre-
ślona nie tylko przez oświadczenia woli złożone przez strony przy jej zawieraniu, ale
także przez sposób jej wykonywania. Może on świadczyć o konkludentnych oświad-
czeniach woli stron dotyczących zmiany treści stosunku pracy powstałego z umowy.
Oświadczenie woli może bowiem być wyrażone przez każde zachowanie osoby,
które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny (art. 60 k.c. w związku z art. 300 k.p.).
Rozumując w ten sposób nie można wykluczyć, że zgodnym zamiarem stron było
ustalenie wynagrodzenia w wysokości 750 zł miesięcznie netto.
W zależności od ustaleń faktycznych może być również uprawniony pogląd,
że wypłacana powódce co miesiąc kwota zawiera w sobie zapłatę, choćby częściową
- co zależy od ustaleń dotyczących liczby godzin przepracowanych przez nią w da-
nym miesiącu - za pracę w godzinach nadliczbowych. Może za tym przemawiać fakt,
iż w dwóch miesiącach wypłacono powódce po 1.000 zł.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
========================================