Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 88/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 maja 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Stanisław Dąbrowski (sprawozdawca)
SSN Tadeusz Żyznowski
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa M.S.
przeciwko J.R.
o zapłatę
oraz z powództwa wzajemnego J.R.
przeciwko M.S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 24 maja 2007 r.,
skargi kasacyjnej powoda - pozwanego wzajemnego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 listopada 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację M.S. (pkt
II) i orzekającej o kosztach (pkt 4) oraz wyrok Sądu Okręgowego
w S. z dnia 26 kwietnia 2006 r. Sygn. akt [...] w części
2
utrzymującej w mocy nakaz zapłaty (pkt 1) i w tym zakresie
sprawę przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w S., pozostawiając temuż Sądowi rozstrzygnięcie
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
M.S. wystąpił z powództwem przeciwko J.R. o zasądzenie kwoty 66.855,57
zł tytułem odszkodowania za dostarczenie przez pozwanego wadliwej paszy.
Łącznie straty, poniesione przez powoda miały wynieść 715.025,17 zł. Żądana
kwota stanowiła różnicę między poniesionymi przez powoda stratami a
należnościami dla pozwanego z tytułu zapłaty ceny za dostarczoną paszę
(648.169,90 zł).
Z kolei J.R. wytoczył powództwo przeciwko M.S. o zapłatę kwoty 648.169,90
zł. Sąd Okręgowy w S. nakazem zapłaty z dnia 17 października 2002 r. uwzględnił
to powództwo. M.S. złożył zarzuty od nakazu zapłaty, żądając oddalenia
powództwa.
3
Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z dnia 26 marca 2004 r. połączył obie
sprawy do wspólnego rozpoznania i wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2006 r. utrzymał w
mocy nakaz zapłaty z dnia 17 października oraz oddalił powództwo M.S. przeciwko
J.R.
Sąd Okręgowy poczynił następujące ustalenia faktyczne: M.S. od jesieni
2001 r. kupował w mieszalni J.R. paszę dla hodowanych przez siebie indyków.
Strony umówiły się, że M.S. będzie sprzedawał J.R. otręby i śrutę sojową,
dostarczając ją jednocześnie do wytwórni pasz swoimi paszowozami, zaś wracając
będzie zabierał zakupioną od J.R. paszę. Przy każdym załadunku paszy będą
pobierane duże próbki, jedna miała pozostać w wytwórni, drugą miał zabierać
kierowca hodowcy.
W zakładzie J.R. przeprowadzana była okresowo deratyzacja,
przeprowadzono okresowe zabiegi dezynfekcji powierzchni, pomieszczeń i
urządzeń oraz okresowy przegląd i kontrolę obiektu.
W styczniu 2002 r. na fermie w W. pojawiła się u indyków biegunka oraz
ponadnormatywne upadki ptaków po 10 sztuk dziennie. Na fermie w M. w okresie
od 23 lutego 2002 r. do 25 lutego 2002 r. padło 810 sztuk ptactwa. W obu
przypadkach lekarz weterynarii A.Z. stwierdziła, że przyczyną upadku ptaków jest
skażona pasza i zleciła natychmiastową zmianę wytwórni pasz.
W dniu 11 lutego 2002 r. Inspekcja Weterynaryjna Powiatowego Inspektora
Weterynarii w K. sporządziła protokół z kontroli mieszalni pasz J.R., w którym
stwierdzono, że w wytwórni odbywają się prace remontowe, zalecono
wyodrębnienie magazynu premiksów, uzupełnienie posadzek w magazynach,
zastosowanie pokrywy przesuwanej na kosz zsypowy, stosowanie etykiet do
worków oraz stwierdzono nieaktualne badania pracowników. Jednocześnie
określono ogólny stan czystości i porządku w mieszalni pasz za zadawalający,
stwierdzono wypełnienie warunków właściwego zabezpieczenia przed ptactwem i
gryzoniami, oceniając stan procesu produkcyjnego nie dostrzeżono
nieprawidłowości.
W dniu 8 marca 2002 r. strony zawarły porozumienie, w którym J.R.
zobowiązał się pokryć straty na fermie w M. poprzez zwrot kosztów leczenia w
4
kwocie 37.500 zł pod warunkiem dostarczenia przez M.S. wyników badań mających
świadczyć o złej jakości paszy oraz opinii lekarza nadzorującego fermę,
stwierdzającego jednoznacznie, że przyczyną poniesionych strat była złej jakości
pasza.
W dniu 8 i 15 marca 2002 r. Wojewódzki Inspektorat Weterynaryjny w Z.
Zakład Higieny Weterynaryjnej sporządził sprawozdania z badania
mikrobiologicznego pasz firmy „C.” pod względem zgodności z normą PN – R –
64791. W próbkach nr 143/P i nr 144/P nadesłanych do badania w dniu 28 lutego
2002 r. stwierdzono wzrost bakterii mezofilnych, pałeczek E. coli, Salmonelli z
grupy CO, Pseudomonas sp i grzybów saprofitycznych, a nie stwierdzono
gronkowców, paciorkowców i beztlenowców. W próbkach nr 164/P i nr 165/P
nadesłanych do badania w dniu 5 marca 2002 r. przez podmiot określany jako
„właściciel” stwierdzono wzrost bakterii mezoficznych i grzybów saprofitycznych, nie
stwierdzono natomiast paciorkowców i beztlenowców. W próbce nr 164/P
stwierdzono także pałeczki Salmonelli z grupy CO, których nie stwierdzono w
próbce nr 165/P.
Zakład Higieny Weterynaryjnej przedstawił wynik badania dwóch próbek
mieszanek paszowych dla indyków produkcji PPH „K.” na zlecenie P. sp. z o.o.,
które otrzymał w dniu 5 kwietnia 2002 r. Próbki pobrano w dniu 27 marca 2002 r.
w obiektach nr IV i V na fermie drobiu w M. W obiekcie nr IV stwierdzono
beztlenowe laseczki Clostridium perfringens.
Również na zlecenie P. sp. z o.o. w dniu 16 kwietnia 2002 r. dokonano
badania jednej próbki mieszanki paszowej dla indyków Finiszer z obiektu nr VI w R.
Wyniki badania wskazywały na obecność Clostridium perfringens. Drobnoustroje te
stwierdzono również w dwóch próbkach mieszanki paszowej dla indyków Finiszer
pobranych z obiektu nr II i nr III na fermie w M.
Zakład Higieny Weterynaryjnej przedstawił wynik badania pięciu próbek
mieszanek paszowych dla indyków produkcji PPH „K.” na zlecenie, które otrzymał
w dniu 30 kwietnia 2002 r. W dwóch próbkach nie stwierdzono pałeczek Salmonelli,
Clostridium perfringens i beztlenowych laseczek. W pozostałych próbkach
5
stwierdzono beztlenowe laseczki przetrwalnikujące Clostridium perfringens, lecz nie
stwierdzono pałeczek Salmonelli.
Zakład Higieny Weterynaryjnej sporządził w dniu 14 maja 2002 r.
sprawozdanie z badań w kierunku oznaczenia mikrotoksyn. Jedna próbka nie
wykazała obecności mikrotoksyn. W pozostałych stwierdzono ochratoksyny A i
zearalenon.
W pierwszym kwartale 2002 r. z pasz J.R. korzystali hodowcy M.T., W.K. i
W.O. Stada karmione tą paszą nie wykazywały żadnych symptomów zatruć.
W oparciu o tak poczynione ustalenia Sąd Okręgowy uznał powództwo J.R.
za uzasadnione wobec treści art. 535 k.c. Bezspornym bowiem było, że M.S. nabył
paszę dla hodowanych przez siebie indyków i nie zapłacił ceny. Powództwo M.S.
Sąd Okręgowy uznał za bezzasadne. Sąd Okręgowy wskazał, że M.S.
(reprezentowany przez radcę prawnego) powołuje się na dwa różniące się w
sposób istotny reżimy odpowiedzialności: na odpowiedzialność z tytułu rękojmi za
wady, która ma charakter absolutny, a na kupującym ciąży jedynie obowiązek
wykazania, że rzecz nabyta wykazuje cechy kwalifikujące ją jako wadliwą oraz na
ogólny reżim odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 i następne k.c.). W ramach
tego ostatniego na kupującym ciąży obowiązek wykazania szkody i jej rozmiaru
oraz związku przyczynowego między wadą rzeczy a powstaniem szkody. Zdaniem
Sądu Okręgowego M.S. nie wywiązał się z powyższych obowiązków.
Na skutek apelacji M.S. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 listopada 2006 r.
uchylił wyrok Sądu Okręgowego w części oddalającej powództwo M.S. o zapłatę i w
tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,
natomiast oddalił apelację w części, w której dotyczyła ona zasądzenia przez Sąd
pierwszej instancji od skarżącego na rzecz J.R. kwoty 648.170 zł tytułem zapłaty
ceny za nabytą paszę.
Sąd Apelacyjny uznał za bezsporne, że M.S. w dniach 6 - 30 marca 2002 r.
(łącznie 45 faktur) nabył od J.R. paszę dla hodowanych przez siebie indyków na
kwotę 648.169,90 zł. M.S. broniąc się przed żądaniami J.R. powoływał się na
szkody, których doznał na skutek żywienia indyków wadliwą, w jego ocenie, paszą.
Powoływał się na normę zawartą w art. 556 k.c. (rękojmia za wady fizyczne) oraz
6
na ogólnym reżimie odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c. i nast.).
Wywodząc swoje roszczenie z wyżej przytoczonych przepisów M.S. dokonał
potrącenia swojej wierzytelności z tytułu szkody wywołanej zatrutą paszą
z wierzytelnością za dostarczoną paszę. Zgodnie z art. 493 § 3 k.p.c. do potrącenia
mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami
enumeratywnie określonymi w art. 485 k.p.c. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
bezspornym jest, że M.S. nie sprostał nałożonemu na niego przez ustawodawcę
obowiązkowi.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, apelacja okazała się zasadna w części
dotyczącej oddalenia powództwa M.S. Zdaniem tego Sądu nie wyjaśniono
wszystkich okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia. Ustalono, że M.S. w
momencie, kiedy w jego hodowli wystąpiły zachorowania karmił indyki wyłącznie
paszą zakupioną u J.R. Należało ustalić, czy przyczyną zachorowań indyków w
hodowli M.S. była pasza. Zeznania pracowników obu stron w kwestii dotyczącej
zachowania obowiązujących norm oraz wymogów czystości, zarówno na fermie
M.S., jak i w wytwórni J.R. są wyraźnie nieobiektywne. Sąd Okręgowy powinien
więc w tej kwestii kierować się z zeznaniami osób postronnych, bezpośrednio nie
związanych ze stronami. Sąd Apelacyjny stwierdził, że bezsporny jest fakt, że
przypadki zachorowań drobiu wystąpiły również u innego hodowcy stosującego
paszę wyprodukowaną przez J.R. Doszło wówczas dwa razy do wymiany paszy, a
raz do jej przecenienia, bez przeprowadzenia badań. W ocenie Sądu Apelacyjnego
zastanawiający jest sposób postępowania J.R. podczas reklamacji M.S.
Bezspornym jest fakt, że J.R. nie wysłał do badania posiadanych przez siebie
próbek, czego sam nie potrafił wytłumaczyć i co jest niezrozumiałe.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, biorąc pod uwagę zasady doświadczenia
życiowego i logiki, zachodzą uzasadnione przypuszczenia, że pasza dostarczona
przez J.R. mogła mieć wpływ na zachorowania indyków na fermach M.S. Sąd
Okręgowy dokonał ustaleń faktycznych przede wszystkim w oparciu o dowody z
zeznań świadków, które to zeznania potraktował w sposób wybiórczy.
Nieuzasadniona jest również zdaniem Sądu Apelacyjnego odmowa mocy
dowodowej wszystkich z przeprowadzonych badań paszy. W przedmiotowej
sprawie zdaniem Sądu Apelacyjnego doszło do nie rozpoznania istoty sprawy, nie
7
ustalono bowiem czy w określonych warunkach środowiskowych, które istniały na
fermach M.S., biorąc pod uwagę wyniki wszystkich przedłożonych badań, objawy
chorobowe wszystkich przedłożonych badań, objawy chorobowe drobiu miały
związek z podawaną paszą.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego M.S. w części oddalającej jego apelację
wniósł skargę kasacyjną. W skardze kasacyjnej zarzucił naruszenie prawa
materialnego: art. 556 w związku z art. 471 k.c., art. 471 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c.,
art. 2 i art. 3 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. o działalności gospodarczej, § 2
i § 6 rozporządzenia Ministra Przemysłu Spożywczego i Skupu z dnia 28 lipca
1972 r. w sprawie zasad i trybu powoływania oraz zakresu działania
rzeczoznawców i zaprzysiężonych próbobiorców (Dz.U. Nr 32, poz. 222) w związku
z art. 4 ustawy z dnia 30 czerwca 1970 r. o Inspekcji Skupu i Przetwórstwa
Artykułów Rolnych (Dz.U. z 2000 r., Nr 23, poz. 243), § 3, § 4 pkt 3, 4 i 6, § 5, § 6
pkt 1, 2, 3, § 8 pkt 1, § 11 pkt 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej z dnia 17 marca 1999 r. w sprawie szczegółowych warunków
weterynaryjnych wymaganych przy zarobkowym wytwarzaniu, przetwarzaniu,
obrocie lub składowaniu niejadalnych surowców zwierzęcych, pasz oraz dodatków
do pasz (Dz.U. Nr 30, poz. 295). Skarżący zarzucił także naruszenie przepisów
postępowania: art. 493 § 1 i § 3 k.p.c. w związku z art. 485 k.p.c., art. 380 k.p.c.,
art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. Podniesiono także zarzut naruszenia nie oznaczonych
przepisów postępowania poprzez nie uwzględnienie i uznanie za bezprzedmiotowe
zawartych w apelacji zarzutów naruszenia przez Sąd I instancji art. 244 k.p.c.
w związku z art. 252 k.p.c., art. 245 k.p.c. w związku z art. 253 k.p.c., art. 231
k.p.c., art. 27 k.p.c., art. 233 k.p.c., art. 495 § 3 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafny jest zarzut skargi kasacyjnej odnośnie do naruszenia art. 493 § 1 i 3
k.p.c w związku z art. 485 k.p.c. Stosownie do art. 493 § 3 k.p.c. w postępowaniu
nakazowym w piśmie zawierającym zarzuty o nakazu zapłaty do potrącenia mogą
być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami, o których
mowa w art. 485 k.p.c. Ponieważ M.S. swojej wierzytelności, którą potrącił, nie
8
udowodnił dokumentami enumeratywnie określonymi w art. 485 k.p.c., to w ocenie
Sądu Apelacyjnego zarzut potrącenia należało uznać za nie udowodniony.
Jednakże Sąd Apelacyjny nie wziął pod uwagę jednej istotnej okoliczności,
a mianowicie, że oświadczenie o potrąceniu zostało złożone wcześniej niż zarzuty
od nakazu zapłaty. Nakaz zapłaty Sąd wydał w dnu 17 października 2002 r.
Znacznie wcześniej, w uzasadnieniu swojego pozwu wniesionego w dniu 22 maja
2002 r. M.S. podawał, że na skutek nabycia wadliwej paszy od J.R. poniósł szkodę
w wysokości 715.025,47 zł, ale żąda jedynie zapłaty kwoty 66.855,57, gdyż potrącił
pozostałą kwotę 648.169,90 zł z ceną należną J.R. za paszę. Do pozwu dołączył
odpis dokumentu datowanego na dzień 8 maja 2002 r., zawierającego jego
oświadczenie o potrąceniu. Jeżeli M.S. rzeczywiście przysługiwało odszkodowanie
od J.R., to potrącenie dokonało się z chwilą, kiedy poświadczenie woli o potrąceniu
doszło do J.R. (art. 61 § 1 k.c. i art. 499 k.c.). Najpóźniej nastąpiło to w dacie
doręczenie odpisu pozwu J.R., w każdym razie było to przed wniesieniem zarzutów
od nakazu zapłaty. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umorzyły się nawzajem
(art. 498 § 2 k.p.c.). W konsekwencji w zarzutach od nakazu zapłaty nie mogła być
przedstawiona wierzytelność do umorzenia, gdyż wcześniej została umorzona.
Jeżeli obie wierzytelności na skutek potrącenia umorzyły się to w ten sposób
świadczenia zostały spełnione i zobowiązania przestały istnieć. Zgłoszony
w zarzutach do nakazu zapłaty zarzut wcześniejszego potrącenia w istocie jest
zarzutem nieistnienia zobowiązania, a nie przedstawienia wierzytelności do
potrącenia. Z tego względu należy podzielić stanowisko wyrażone w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 13 października 2005 r. (OSNC z 2006 r., nr 7-8, poz. 119), że
przewidziane w art. 493 § 3 k.p.c. wymaganie udowodnienia wierzytelności
przedstawionej do potrącenia dokumentami wskazanymi w art. 485 k.p.c. nie
dotyczy sytuacji, w której do potrącenia doszło przed doręczeniem pozwanemu
nakazu zapłaty i pozwu. Naruszenie art. 493 § 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 385
k.p.c. mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Zwłaszcza, że co do kwoty
odszkodowania przewyższającej kwotę objętą oświadczeniem M.S. o potrąceniu
Sąd Apelacyjny uchylił wyrok Sądu pierwszej instancji wskazując na nie
wyjaśnienie istotnej okoliczności czy przyczyną zachorowań indyków była wadliwa
pasza. Uzasadnia to uwzględnienie skargi kasacyjnej.
9
Zarzut naruszenia art. 471 k.c. został wadliwie uzasadniony, gdyż oparto go
na założeniu, że ustalono, iż pasza dostarczona z wytwórni J.R. była wadliwa.
Tymczasem Sąd Apelacyjny takiego ustalenia nie poczynił, wskazał jedynie –
częściowo uchylając wyrok Sądu pierwszej instancji - na jego potrzebę oraz, że
okoliczność tę Sąd pierwszej instancji powinien ustalić. Jednakże trudno
zaprzeczyć, że nieuwzględnienie zarzutu potrącenia przez M.S. wierzytelności z
tytułu odszkodowania bez rozważenia czy odszkodowanie mu przysługiwało
narusza art. 471 k.c., niezależnie od uzasadnienia skargi kasacyjnej.
Na nieporozumieniu wydaje się być oparty zarzut naruszenia art. 556 k.c.
w związku z art. 471 k.c. Skarżący upatruje związku obu przepisów w tym, że
uprawniony ma możliwość wyboru, może bowiem oprzeć swoje roszczenia
wyłącznie na ogólnych przepisach normujących odpowiedzialność kontraktową
(art. 471 i nast. k.c.), albo też nie rezygnując z uprawnień z tytułu rękojmi
dochodzić dodatkowo naprawienia poniesionej szkody. Podniósł, że w niniejszej
sprawie nie zrezygnował z uprawnień z tytułu rękojmi i dodatkowo dochodzi
roszczenia na zasadach ogólnych. Z tym się można zgodzić, tyle że nie ma
naruszenia przez Sąd art. 556 k.c. czy innych przepisów o rękojmi.
Przepisy o rękojmi przyznają kupującemu konkretne uprawnienia
i roszczenia, jeżeli sprzedana mu rzecz ma wady. Kupujący może od umowy
odstąpić, albo żądać obniżenia ceny (art. 560 § 1 k.c.), może także, jeżeli
przedmiotem sprzedaży są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, żądać
dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad
(art. 561 § 1 k.c.). M.S. nie złożył oświadczenia o odstąpieniu od umowy, ani nie
wystąpił z roszczeniami z tytułu rękojmi, wymienionymi w art. 560 § 1 k.c. i art.
561 § 1 k.c. Zatem, naruszenie przez Sąd orzekający art. 556 k.c., zawierającego
definicję rękojmi, nie może wchodzić w grę.
Naruszenie art. 2 i 3 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. o działalności
gospodarczej miało nastąpić przez przyjęcie, że M.S. był przedsiębiorcą, podczas
gdy jest on rolnikiem, a przepis art. 3 wprost wyłącza stosowanie ustawy do
działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli
zwierząt. Zarzut nie jest zasadny, gdyż Sąd Apelacyjny w ogóle nie rozważał
10
kwestii stosowania w tej sprawie przepisów ustawy o działalności gospodarczej i
nie było takiej potrzeby.
Z podobnej przyczyny nie może być uznany za trafny zarzut naruszenia
przepisów rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia
17 marca 1999 r. poprzez bezpodstawne przyjęcie, że stan sanitarno-weterynaryjny
wytwórni pasz J.R. nie budzi zastrzeżeń. Sąd Apelacyjny nie dokonywał oceny
stanu sanitarno-weterynaryjnego wytwórni J.R.
Chybiony jest także zarzut naruszenia art. 380 k.p.c. Zarzut wiąże się z tym,
że Sąd Apelacyjny mimo niezaskarżenia przez J.R. postanowienia Sądu pierwszej
instancji z dnia 18 czerwca 2004 r. o oddaleniu wniosku o odrzucenie zarzutów od
nakazu zapłaty, oddalił apelację na skutek przyjęcia, że M.S. nie wywiązał się z
obowiązku udowodnienia podstawy potrącenia dokumentami enumeratywnie
określonymi w art. 485 k.c. Zastosowanie przez Sąd Apelacyjny art. 485 k.p.c. było
wadliwe, co zostało na wstępie wyjaśnione i co stało się zasadnicza przyczyną
uchylenia zaskarżonego wyroku, ale błąd Sądu nie ma nic wspólnego z art. 380
k.p.c. Ten ostatni przepis stanowi, że sąd drugiej instancji na wniosek strony
rozpoznaje również te postanowienia sądu pierwszej instancji, które nie podlegały
zaskarżeniu w drodze zażalenia, a miałyby wpływ na wynik sprawy. W konkretnej
sprawie żadna ze stron nie wniosła o rozpoznanie niezaskarżonego postanowienia
Sądu pierwszej instancji, ani Sąd Apelacyjny nie rozpoznawał takiego
postanowienia.
Zarzuty skargi kasacyjnej skierowanej przeciwko wyrokowi Sądu pierwszej
instancji nie mogły być rozważane, gdyż skarga kasacyjna jest środkiem
zaskarżenia od orzeczeń sądu pierwszej instancji.
Z powyższych względów na mocy art. 39815
Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji wyroku.
11