Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 63/07
UCHWAŁA
Dnia 6 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa "K. M." sp. z o.o. w L.
przeciwko G. M., M. M., G. M., B. M. i A. M.
o opróżnienie lokalu mieszkalnego,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 6 czerwca 2007 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 31 sierpnia 2006 r.,
"Czy w razie zaniechania orzeczenia przez sąd w wyroku
nakazującym opróżnienie lokalu mieszkalnego o prawie do lokalu
socjalnego na skutek ustalenia, że zobowiązany do opróżnienia
lokalu nie jest lokatorem w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy
z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst
jednolity Dz.U. z 2005 r., Nr 31, poz. 266 ze zmianami)
dopuszczalna jest apelacja pozwanego zaskarżająca wyrok jedynie
w części „nie przyznającej lokalu socjalnego" ze względu
na zaniechanie orzeczenia o prawie do lokalu socjalnego, czy jako
niedopuszczalna podlega odrzuceniu na podstawie art. 370 k.p.c. ?"
2
podjął uchwałę:
Apelacja pozwanego od wyroku nakazującego opróżnienie
lokalu mieszkalnego nie zawierającego rozstrzygnięcia o prawie
do lokalu socjalnego ze względu na ustalenie, że pozwany nie
jest lokatorem w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia
21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jednolity
Dz.U. z 2005 r., Nr 31, poz. 266 ze zm.) jest dopuszczalna również
w razie wskazania w niej, że wyrok jest zaskarżony w części nie
przyznającej lokalu socjalnego.
3
Uzasadnienie
Zagadnienie prawne zostało przedstawione w sprawie o opróżnienie lokalu
mieszkalnego składającego się z jednego pomieszczenia o pow. 16,56 m kw.
I wydanie go powodowej Spółce jako właścicielowi nieruchomości. Uwzględniając
powództwo wyrokiem z 25 kwietnia 2006 r. Sąd Rejonowy nakazał pozwanym -
rodzinie pięcioosobowej składającej się z rodziców G. i M. M. oraz trojga
niepełnoletnich dzieci, opróżnienie oznaczonego lokalu i wydanie go powodowi
oraz zasądził koszty procesu. Sąd ustalił, że G. M. i M. M. zajmują lokal od 1992 r.
bez tytułu prawnego, nie płacą wynagrodzenia za korzystanie, a ich starania o
zawarcie umowy najmu nie przyniosły rezultatu.
Z uzasadnienia wyroku wynika, że niezamieszczenie w sentencji wyroku
jakiegokolwiek rozstrzygnięcia dotyczącego uprawienia do lokalu socjalnego jest
wynikiem ustalenia, iż pozwani nigdy nie dysponowali tytułem prawnym do
zajmowanego lokalu oraz wykładni art. 14 ust. 1 i art. 24 ustawy z dnia 21 czerwca
2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie
Kodeksu cywilnego (tekst jednolity z 2005 r., Dz.U. nr 31 poz. 266 – dalej:
„u.o.p.l.”), zgodnie z którą obowiązek orzekania w przedmiocie uprawnienia do
lokalu socjalnego, zawarty w art. 14 ust. 1 u.o.p.l. dotyczy spraw przeciw lokatorom
w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1, natomiast adresatem art. 24 nie jest sąd lecz
gmina, przy czym zawarcie umowy motywowanej zasadami współżycia
społecznego jest jej uprawnieniem a nie obowiązkiem. Według oceny sądu, wyrok
nie mógł zawierać rozstrzygnięcia w przedmiocie przyznania pozwanym
uprawnienia do lokalu socjalnego.
Apelacja od tego wyroku wniesiona osobiście przez pozwanych stwierdza,
że pozwani zaskarżają wyrok w części nieprzyznającej prawa do lokalu socjalnego.
W uzasadnieniu apelacji zakwestionowano ustalenie, jakoby pozwani nigdy nie
mieli statusu najemców twierdząc, że G. M. wstąpiła z mocy prawa w stosunek
najmu. Skarżący wnosili o zmianę wyroku przez przyznanie im uprawnienia do
lokalu socjalnego
4
Wątpliwości Sądu Okręgowego, któremu przedstawiono sprawę do rozpoznania
koncentrują się wokół dopuszczalności apelacji, ze względu na brak rozstrzygnięcia
w omawianym przedmiocie. W szczegółowym uzasadnieniu Sąd Okręgowy
przytoczył zapatrywanie utrwalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego
i w piśmiennictwie o niedopuszczalności środka odwoławczego od orzeczenia,
które nie zostało wydane w całości jak i odnośnie do określonego
niezamieszczonego rozstrzygnięcia. Sąd dostrzega jednak w tym wyroku
merytoryczne rozstrzygnięcie negatywne dotyczące uprawnienia do lokalu
socjalnego, co uzasadnia wątpliwość, czy dopuszczalne jest pozbawienie strony
możliwości jego zaskarżenia w tym trybie.
Podejmując uchwałę Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Poszukiwanie negatywnego orzeczenia w przedmiocie uprawnienia do lokalu
socjalnego w wyroku, zredagowanym jak w rozpoznawanej sprawie, nie prowadzi
do zadowalającego rezultatu, ponieważ nie zostało ono - jak to w przeszłości
określano „wyrzeczone”, co oznaczało brak wypowiedzi w sentencji wyroku.
Pamiętać należy, że sporządzenie wyroku na piśmie jest podstawowym warunkiem
jego istnienia i możliwości zaskarżenia. Wyrok nieistniejący nie może być
zaskarżony i tę zasadę, dostatecznie przez Sąd Okręgowy uzasadnioną, podziela
również Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym zagadnienie prawne odnosząc
ją do całości jak i do części orzeczenia.
Okolicznością istotną wymagającą jednak uwzględnienia przy rozstrzyganiu
przedstawionego zagadnienia prawnego jest obowiązek działania sądu z urzędu,
w zakresie orzekania o otrzymaniu lokalu socjalnego. Obowiązek ten determinuje
kognicję sądu oraz strukturę sentencji wyroku w sprawie o opróżnienie lokalu
mieszkalnego.
Obowiązek - niezależny od woli powoda domagającego się opróżnienia
i wydania lokalu został wyraźnie wskazany w art. 14 ust. 1 zdanie pierwsze u.o.p.l.
stanowiącym, że w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu sąd orzeka
o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego bądź o braku takiego uprawnienia
wobec osób, których nakaz dotyczy. Gdyby zatem sąd orzekał o opróżnieniu lokalu
przez lokatora w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l., brak w sentencji wyroku
5
uwzględniającego powództwo orzeczenia w przedmiocie prawa do lokalu
socjalnego podlegałby uzupełnieniu. Zakres podmiotowy przepisu art. 14 ust. 1
dotyczy jednak tylko pozwanych będących lokatorami w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt
1 tej ustawy, natomiast nie obejmuje osób zajmujących lokal mieszkalny
samowolnie. W stosunku do tej grupy pozwanych, w wyroku nakazującym
opróżnienie lokalu mieszkalnego sąd nie orzeka o uprawnieniu do lokalu socjalnego
(uchwała w składzie 7 sędziów z 20 maja 2005 r., III CZP 6/05, OSNC 2006/1/1),
ponieważ art. 24 u.o.p.l. upoważniający przyznanie lokalu socjalnego osobom
zajmującym lokal mieszkalny bezprawnie nie jest adresowany do sądów a tylko
do gmin.
Konsekwencją takiej konstrukcji ochrony pozwanego w sprawie o opróżnienie
lokalu przed bezdomnością na etapie postępowania rozpoznawczego, jest
obowiązek wcześniejszego – w znaczeniu logicznym - rozstrzygnięcia przez sąd
przesłanki samowolnego zajmowania lokalu. Wykluczenia samowolności nakłada
na sąd obowiązek badania i rozstrzygania znajdującego odzwierciedlenie
w sentencji wyroku stosownie do art. 14 i 15 u.o.p.l., natomiast pozytywne ustalenie
wstępnej przesłanki, tj. stwierdzenie stanu samowolnego zajmowania lokalu,
zgodnie z powołaną uchwałą Sądu Najwyższego III CZP 6/05 pozbawia sąd
orzekający merytorycznie kompetencji do orzekania w tym przedmiocie a w razie
istnienia legitymacji czynnej powoda prowadzi do uwzględnienia jego żądania
opróżnienia i wydania lokalu.
Przedstawiona struktura procesu decyzyjnego prowadzi do wydania wyroku
eksmisyjnego, w którym przyczyna braku wzmianki o prawie do lokalu socjalnego
zostaje ujawniona dopiero w uzasadnieniu. Wówczas pozwany uzyskuje
informację, czy wyrok oparto na ustaleniu stanu samowolnego zajęcia lokalu,
czy też został on uznany za lokatora ale wyrok jest niekompletny i nie zawiera
jednego z koniecznych rozstrzygnięć wymienionych w art. 14 ust. 1 zdanie
pierwsze u.o.p.l. W pierwszym wypadku wyrok jest kompletny i nie może być
uzupełniony, ponieważ sąd orzekał tylko w granicach żądania powoda i orzekł
o całości, a w żadnej części nie utrzymuje się stan zawisłości sprawy, który
istniałby, gdyby sąd zakwalifikował pozwanego do kategorii lokatorów i mimo to nie
6
zamieścił orzeczenia w przedmiocie lokalu socjalnego, stosownie do wymagań art.
14 ust. 1 u.o.p.l.
Wyrok nakazujący eksmisję, oparty na przesłance samowolnego zajęcia nie
jest obojętny dla interesu pozwanego, nawet godzącego się z koniecznością
opróżnienia lokalu, ponieważ obniża poziom ochrony dłużnika do pomieszczenia
zastępczego (art. 1046 § 4 i 5 k.p.c.). a nie ma wątpliwości, że również w tego
rodzaju sprawach pozwany musi wykazać aktywność odnośnie do wykorzystania
środków prawnej obrony (uchwała 7 sędziów SN z 19 maja 2000 r., III CZP 4/00,
OSNC 2000/11/195). Odpowiadając na pytanie, czy służy mu zwykły, powszechny
środek odwoławczy (art. 367 § 1 k.p.c.), najpierw trzeba zwrócić uwagę na brak
przepisu, który zabraniałby tego wyraźnie. Tak samo brak przepisu, który w razie
ustalenia statusu samowolnego zajęcia lokalu dopuszczałby orzekanie
w przedmiocie uprawnienia do lokalu socjalnego (np. na podstawie art. 14 ust. 1).
Argumentem przemawiającym za dopuszczalnością apelacji jest również
przedmiotowy zakres rozpoznania sprawy decydujący o zakresie objętym powagą
rzeczy osądzonej. Sąd w składzie rozpoznającym przedstawione zagadnienie
prawne podziela wywody uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z 25 lutego 1999 r., III ZP 34/98, OSNP 2000/2/44 stwierdzające,
że o granicach przedmiotowych powagi rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku
decyduje m.in. faktyczny w danej sprawie przedmiot rozstrzygnięcia, a nie żądanie
powoda zgłoszone w pozwie lub podczas procesu. W przepisie art. 366 k.p.c.
nie ma bowiem żadnej wzmianki o żądaniu powoda lub żądaniach stron, a jedynie
przedmiot rozstrzygnięcia sądu został powiązany z "podstawą sporu".
Przez tę podstawę należy zaś rozumieć zespół okoliczności faktycznych, z których
wynikły roszczenia powoda. W rozpoznawanej sprawie należy do nich m.in.
samowolny albo zgodny z prawem charakter władania lokalem przez pozwanych.
Zmiana rozstrzygnięcia objętego powagą rzeczy osądzonej może być dokonana
w wyniku rozpoznania środka odwoławczego (tu apelacji), a nie na skutek wniosku
o uzupełnienie wyroku otwierającego drogę do uzyskania orzeczenia w tym samym
postępowaniu.
7
Według uwag zawartych w uzasadnieniach uchwały III CZP 6/05 z 20 maja
2005 r., a przedtem uchwały z 17 czerwca 2003 r., III CZP 41/03 brak pozytywnego
orzeczenia o uprawnieniu do lokalu socjalnego upoważniałby dłużnika do
wytoczenia powództwa o ustalenie uprawnienia do zawarcia z gminą umowy
o najem lokalu socjalnego. Należy wszakże pamiętać o art. 23 ust. 2 in principio
ustawy, z którego wynika, że gmina może lecz nie musi zawrzeć umowy o najem
lokalu z osobą, której przyznanie lokalu socjalnego byłoby w świetle zasad
współżycia społecznego szczególnie usprawiedliwione. Rezygnacja z możliwości
wykazywania błędu odnośnie do podstawy wydanego orzeczenia wiązałoby się
zatem z ryzykiem utraty uprawnienia do lokalu socjalnego.
Podważanie negatywnych ustaleń odnośnie do przesłanki istotnej dla
ukształtowania treści rozstrzygnięcia pozytywnego – na tle rozstrzygnięć
dokonywanych obok lub ponad żądanie powoda - budziło od dawna wątpliwości.
Podobieństwo do przedstawionego zagadnienia można upatrywać w uchwale
z 26 lutego 1969 r. sygn. III CZP 136/68, OSNC 1969/7-8/132 wyjaśniającej,
iż rewizja od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może być oparta na tej
podstawie, że sąd pierwszej instancji w sentencji postanowienia nie orzekł
o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego. Podobieństwo
to polega na obowiązku rozstrzygania przez sąd o całości spadku (łącznie
z gospodarstwem rolnym) oraz braku orzeczenia w tym przedmiocie i odmiennych
twierdzeniach uczestnika wnoszącego środek odwoławczy. Rozstrzygnięcie
uchwały z 1969 r. opiera się na konstatacji, iż mimo wyodrębnienia środka
prawnego umożliwiającego zmianę niekorzystnego orzeczenia, uczestnikowi służył
zwykły środek odwoławczy zmierzający do nadania zaskarżonemu orzeczeniu
odmiennej treści, zwrócony przeciw całemu istniejącemu postanowieniu a nie
przeciw jego nieistniejącej części.
Ponieważ w rozpoznawanej sprawie nie doszło w ogóle do orzekania
w przedmiocie uprawnienia do lokalu socjalnego, znajdujący się w apelacji zwrot
o zaskarżeniu (sporządzonego, podpisanego i ogłoszonego) wyroku Sądu
Rejonowego z 25 kwietnia 2006 r. w części w części nie przyznającej lokalu
socjalnego, ma taki skutek, że z zakresu zaskarżenia pozwani wyłączają
orzeczenie nakazujące opróżnienie lokalu i wydanie go powódce. Apelacja dotyczy
8
zatem istniejącego wyroku, który zdaniem skarżących powinien mieć częściowo
odmienną treść, ponieważ w przekonaniu skarżących wydany wyrok jest wadliwy –
oparty na błędnej podstawie dotyczącej uprawnienia do zajmowania lokalu.
Tę samą myśl wyraża wniosek apelacji.
Kierując się przytoczonymi argumentami Sąd Najwyższy na podstawie art.
390 § 1 i 2 k.p.c. podjął uchwałę przytoczoną na wstępie.