Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 119/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa S. W. prowadzącego
działalność gospodarczą pod firmą "R." w S.
przeciwko Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 27 czerwca 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 8 listopada 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Powód – S. W. – Zakład Budowlany „R.” wnosił o zasądzenie od pozwanej
Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” kwoty 227.625 zł z odsetkami jako
należności za wykonane i odebrane dodatkowe roboty budowlane (sanitarne i
elektryczne) w związku z zadaniem inwestycyjnym, polegającym na przebudowie i
rozbudowie budynków piekarni na masarnię. W toku postępowania pozwana uznała
powództwo do kwoty 76.274 zł, należną powodowi za prace dodatkowe, co
wynikało – według pozwanej - z § 1 umowy stron. Spór dotyczył kwoty 151.351 zł.
Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej na rzecz powoda dochodzoną kwotę,
dokonując następujących ustaleń faktycznych.
W wyniku procedury przetargowej strony zawarły w dniu 30 listopada 2001 r.
umowę o roboty budowlane – montażowe w postaci rozbudowy i adaptacji budynku
piekarni na masarnię. W umowie stwierdzono, że szczegółowy zakres rzeczowy
robót określają specyfikacje istotnych warunków zamówienia, projekt budowlany
wraz z pomiarami robót i ofertą wykonawcy. W § 11 ust. 2 umowy zastrzeżono, że
w razie konieczności wykonania dodatkowych robót w toku realizacji inwestycji, nie
objętych dokumentacją projektową i specyfikacją istotnych warunków zamówienia,
wykonawca zobowiązany będzie do wykonania tych prac na podstawie
dodatkowego zamówienia strony pozwanej, udzielonego z wolnej ręki przy
zachowaniu tych samych norm, standardów i parametrów i za wynagrodzeniem
obliczonym na podstawie kosztorysu robót dodatkowych, opartym o ceny, stawki
oraz narzuty zastosowane w kosztorysie ofertowym. Zakres i wartość robót
dodatkowych powinien zostać określony protokołem konieczności (§ 11 ust. 2 pkt 2
umowy). Już niebawem po zawarciu umowy pojawiła się potrzeba wykonania prac
nieprzewidzianych w projekcie budowlanym i w kosztorysie. W związku z tym
strony podpisały w maju 2002 r. aneks do umowy zawierający termin zakończenia
robót (na dzień 30 czerwca 2002 r.). W § 1 aneksu wskazano zwiększenie zakresu
pierwotnych robót, nie wskazano jednak wysokości wynagrodzenia za prace
dodatkowe, nie sporządzono też protokołu konieczności. Protokół taki miał być
sporządzony przy dokonywaniu kolejnego aneksu do umowy. Wszystkie roboty
3
dodatkowe wykonano w wyniku ustnego zlecenia prezesa zarządu pozwanej
Spółdzielni. Na dzień 14 września 2002 r. wyznaczony został odbiór końcowy całej
inwestycji. W protokole odbioru wykazano też roboty dodatkowe i wskazano ich
wartość. Protokół odbioru nie został podpisany przez przedstawiciela inwestora –
członka zarządu pozwanej (J. P.). Prezes zarządu odmówiła też podpisania aneksu
nr 2 do umowy, w którym wskazywano ogólną wartość robót dodatkowych. Po
zakończeniu inwestycji nie była wykonana dokumentacja projektowa
podwykonawcza. Inwestycja została całkowicie zakończona i dopuszczona do
wykorzystania. Obiekt inwestycyjny jest obecnie wykorzystywany przez inwestora
zgodnie z przeznaczeniem.
Sąd Okręgowy, specyfikując postaci robót dodatkowych (tzw. zewnętrznych
i wewnętrznych), ustalił ich wartość na kwotę 278.834,56 zł. Została ona wyliczona
zgodnie z zasadami przewidzianymi w § 11 ust. 2 umowy i według cen
obowiązujących w III kwartale 2001 r. Zakres i wartość prac dodatkowych ustalono
na podstawie opinii biegłego. Strona pozwana nie kwestionowała wykonania przez
powoda prac dodatkowych. Wykonywane zostały wszystkie prace objęte
kosztorysami powykonawczymi powoda, za które domaga się wynagrodzenia.
Strona pozwana ostatecznie uznała powództwo w zakresie kwoty odpowiadającej
15% wynagrodzenia umownego za roboty podstawowe.
Sąd Okręgowy przyjął kosztorysowy charakter należnego wykonawcy
(powodowi) wynagrodzenia. Uznał, że roboty dodatkowe wykonane zostały na
podstawie ustnych poleceń ze strony prezesa zarządu pozwanej spółdzielni,
potwierdzonych wpisami do dziennika bodowy. Przy zleceniu prac dodatkowych
strony nie zachowały wymogów przewidzianych w § 11 ust. 2 umowy, ale nastąpiło
to zgodnie z wolą stron. Rozszerzenie robót oznaczało także odpowiednie
zwiększenie wynagrodzenia dla wykonawcy, a nie ich nieodpłatne wykonywanie.
Umowa z dnia 30 listopada 2001 r. zawiera bowiem postanowienia dotyczące
obowiązku zapłaty wynagrodzenia za prace dodatkowe i ustala zasady jego
obliczania. W ocenie Sądu, prawidłowa wykładnia aneksu zakłada to, że roboty
dodatkowe miały być opłacone zgodnie z pierwotnym brzmieniem umowy. Według
Sądu Okręgowego, istniały podstawy do przyjęcia skutecznej reprezentacji
pozwanej Spółdzielni w zakresie powierzenia powodowi prac dodatkowych.
4
Świadczyć o niej może opisane szczegółowo w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
zachowanie się obu członków zarządu spółdzielni w toku prac inwestycyjnych.
W rezultacie doszło per facta concludentia do skutecznego rozszerzenie zakresu
umowy na roboty dodatkowe, za które powód mógł domagać się wynagrodzenia
mimo niezachowania wymogów przewidzianych w § 11 ust. 2 umowy. Między
stronami zawiązał się zatem stosunek obligacyjny, którego przedmiotem było
wykonanie robót dodatkowych za zapłatę wynagrodzenia kosztorysowego. Zasady
kosztorysowania – z braku szczegółowych ustaleń stron – powinny być jednolite dla
wszystkich prac dodatkowych, w tym – przekraczających 15% zakresu pierwotnego
zamówienia i opierać się na zasadach przewidzianych w § 11 ust. 2 umowy.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację strony pozwanej. Podzielił ustalenia
faktyczne dokonane przez Sąd Okręgowy. Uznał, że wynagrodzenie przysługujące
powodowi miało charakter kosztorysowy, a nie ryczałtowy, strony bowiem w § 11
ust. 2 umowy przewidywały jego zmianę, a ponadto odwołały się do kosztorysu
ofertowego. We wspomnianym postanowieniu umownym nie wprowadzono zakazu
wykonywania robót dodatkowych, których zakres przekroczy 15% uprzedniego
zamówienia, a określono jedynie sposób dokonywania zamówienia na roboty
dodatkowe. Umowa z dnia 30 listopada 2001 r. nie wprowadzała zakresu
dodatkowego zlecenia robót przekraczających zakres 15%, nie zawierała też
klauzuli, że jeżeli wykonawca wykona prace dodatkowe do 15% pierwotnego
zakresu robót, to należy się wynagrodzenie kosztorysowe, a w razie przekroczenia
tego pułapu, wykonywanie prac nastąpi nieodpłatnie. Strona pozwana zlecała
powodowi wykonanie robót dodatkowych za zapłatę wynagrodzenia
kosztorysowego. Fakt dokonania prac dodatkowych pozwana potwierdziła, uznając
roszczenie powoda do zapłaty wynagrodzenia za system elektryczny, aczkolwiek
w ograniczonej wysokości. Nie naruszono § 19 umowy dotyczącego konieczności
zachowania formy pisemnej w razie zmiany postanowień umownych, bowiem prace
dodatkowe (powyżej 15% pierwotnego zakresu prac) nie były objęte pisemnym
postanowieniem umowy i w tej mierze nastąpiło dodatkowe ich zlecenie. Drugi
członek zarządu pozwanej spółdzielni (obecny Prezes tej spółdzielni) wyraziła
zgodę na dodatkowe prace w sposób konkludentny, o czym świadczy jej
zachowanie się, wskazane szczegółowo w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku.
5
Obie strony wiedziały o tym, że nie został sporządzony odpowiedni „protokół
konieczności”, mogący stanowić podstawy do udzielenia dodatkowego zamówienia,
i akceptowały ten stan rzeczy. Nie doszło też do orzeczenia ponad żądanie strony
powodowej, ponieważ zasądzona ostateczna kwota mieściła się w kwocie
dochodzonej pozwem i nie było potrzeby rozszerzania przez powoda powództwa.
W obszernej skardze kasacyjnej pozwanego podniesiono zarzuty naruszenia
prawa procesowego, tj. art. 385 k.p.c., 321 § 1 k.p.c. i 328 § 2 k.p.c. w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. oraz zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego, tj. art. 65 § 2
k.c., art. 76 k.c., art. 60 k.c., art. 648 § 1 k.c., art. 25 i 26 ustawy – prawo budowlane
(Dz.U. nr 89, poz. 414, tj. : Dz.U. z 2000 r., nr 106, poz. 1126 ze zm.). Skarżący
wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w zakresie
kwoty 151.351,00, ewentualnie – o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Nie można podzielić stanowiska skrzącego, że Sąd Apelacyjny naruszył
przepis art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przy zastosowaniu
argumentacji podnoszonej w skardze kasacyjnej.
Żądanie powoda obejmowało wynagrodzenie za wykonane prace
dodatkowe, które w ostatecznym rozmiarze przekraczały 15% zakresu pierwotnie
określonych robót w umowie z dnia 30 listopada 2001 r. W niniejszej sprawie spór
koncentrował się na tym, czy w ogóle doszło do skutecznego powierzenia
powodowi prac dodatkowych, zwłaszcza w rozmiarze przekraczającym
wspomniany pułap 15% i jak należało kalkulować wynagrodzenie za te prace.
Jeżeli oba Sądy przyjęły trafnie to, że umowa z dnia 30 listopada 2001 r.
nie wykluczała możliwości powierzania wykonawcy robót dodatkowych
przewyższających pułap 15% pierwotnego zakresu umowy (o czym niżej),
to w uzasadnieniu ich rozstrzygnięcia znalazł się odpowiedni wywód dotyczących
podstawy faktycznej i prawnej zgłoszonego przez powoda roszczenia. Sąd
Okręgowy wspomina o zawiązaniu „stosunku obligacyjnego”, którego przedmiotem
było wykonanie robót dodatkowych za wynagrodzeniem kosztorysowym (s. 10
uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Sąd Apelacyjny wspomina ogólnie
6
o „dodatkowym zleceniu” (s. 15 uzasadnienia). Istotne znaczenie ma jednak to, że
ostatecznie doszło do skutecznego rozszerzenia zakresu przedmiotowego umowy
i to także na takie roboty dodatkowe, które przekraczały wspomniany pułap 15%
robót podstawowych. Zagadnieniem wtórnym pozostają już prawna ocena
ewentualnej podstawy (tytułu prawnego) roszczenia wspomnianych obowiązków
kontraktowych obu stron: przyjęcie konstrukcji ogólnej modyfikacji stosunku
obligacyjnego, ukształtowanego umową z dnia 30 listopada 2001 r., czy nawiązanie
między stronami (w odniesieniu do robót dodatkowych przekraczających 15% robót
podstawowych) nowego, równoległego stosunku prawnego o zbliżonej treści.
W rezultacie za nietrafne uznać należy stwierdzenie skarżącego, że nastąpiło
„wskazane w uzasadnieniu (wyroku) dwóch różnych, sprzecznych ze sobą podstaw
faktycznych wyroku”.
2. Zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. podnoszony był przez skarżącego
już wcześniej w postępowaniu apelacyjnym z tą samą co obecnie motywacją
prawną (por. s. 10-11 zaskarżonego wyroku). Zarzut ten sprowadzał się do
stwierdzenia, że nie istniała podstawa do powiększenia należnego powodowi
wynagrodzenia o podatek od towarów i usług (VAT), ponieważ powód (wykonawca
robót budowlanych) żądał w pozwie jedynie wynagrodzenia netto (bez podatku)
i nie rozszerzał powództwa w toku postępowania.
Sądy meriti trafnie zauważyły, że skoro z postanowień umowy z dnia
30 listopada 2001 r. (§ 11 umowy) wyraźnie wynikało, że pozwany inwestor ma
płacić wykonawcy wynagrodzenie obejmujące także podatek od towarów i usług,
a wynagrodzenie to mieściło się jednak w sumie żądanej przez powoda, to nie
można mówić o zasądzeniu ponad żądanie w rozumieniu art. 321 § 1 k.p.c.
Ponadto oba Sądy wyraźnie ustaliły, że zasądzona przez Sąd pierwszej instancji
kwota obejmowała wynagrodzenie wyłącznie za wykonane przez powoda prace
dodatkowe, a nie prace zaniechane.
3. Zgodnie z § 11 ust. 2 umowy, jeżeli w toku realizacji robót wystąpi
konieczność wykonania robót dodatkowych nieobjętych dokumentacją projektową
i specyfikacją istotnych warunków zamówienia, których zakres nie przekroczy 15%
uprzedniego zamówienia, to wykonawca zobowiązuje się wykonać te roboty na
7
dodatkowe zamówienie zamawiającego z wolnej ręki, przy jednoczesnym
zachowaniu tych samych norm, standardów i parametrów. Przytaczając treść tego
postanowienia umownego, skarżący wywodził, że sądy meriti lekceważą przy jego
wykładni cel umowy o roboty budowlane oraz dokumenty w postaci obu aneksów
(nr 1 i 2), które – jak podkreślał – „w sposób oczywisty wskazują na wolę
i świadomość obowiązku zachowania formy pisemnej dla zmiany umowy w razie
konieczności dokonania prac dodatkowych”. Konieczność zachowania formy
pisemnej przy zmianie postanowień umowy przewidywał § 19 umowy.
Tymczasem ustalenia dokonane przez Sąd pierwszej instancji, dotyczące
zachowania się obu kontrahentów po zawarciu umowy z dnia 30 listopada 2001 r.
i pojawieniu się konieczności wykonania prac dodatkowych, także przekraczających
pułap 15% robót podstawowych, mogą prowadzić do ogólnej oceny, że
niezachowanie przez strony przy zlecaniu prac dodatkowych wymogów
przewidzianych w § 11 ust. 2 umowy wynikało właśnie z ich zgodnej woli. Jeżeli
oba Sądy trafnie stwierdziły, że § 11 ust. 2 umowy nie wprowadzał zakazu
dodatkowego zlecenia robót dodatkowych przekraczających 15% robót
podstawowych, to przy przyjęciu formuły, że tytułem prawnym żądania
wynagrodzenia za prace dodatkowe powyżej tego pułapu było „dodatkowe
zlecenie” (odrębny stosunek prawny), strony nie musiały już kierować się rygorem
zachowania formy pisemnej, przewidzianym w § 19 umowy. W każdym razie
zachowanie się stron w toku procesu inwestycyjnego, szeroko opisane
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, z pewnością pozwalał także na ogólne
stwierdzenie, że przy powierzaniu wykonawcy prac dodatkowych -
nieprzekraczających i przekraczających pułap 15% prac podstawowych - strony nie
zamierzały jednak zachować wymogu formy pisemnej. Bezpodstawne zatem
okazały się zarzuty naruszenia art. 65 § 2 k.c., art. 76 k.c. i art. 648 § 1 k.c.
z motywacją podaną przez skarżącego.
4. Niewłaściwą wykładnię przepisu art. 60 k.c. skarżący dostrzega w przyjęciu
przez oba Sądy skutecznej reprezentacji pozwanej Spółdzielni w zakresie
powierzania (zlecenia) wykonawcy robót dodatkowych. W ocenie skarżącego,
wskazane przez Sądy meriti czynności drugiego członka zarządu Spółdzielni nie
mogą świadczyć o wyrażeniu zgody przez tego członka na zlecenie wykonawcy
8
robót dodatkowych, ponieważ wiceprezes zarządu spółdzielni - jak ustalono - nie
brała udziału w procesie inwestycyjnym, nie uczestniczyła w negocjacjach
z powodem i nie została poinformowana o pierwszym aneksie do umowy, którego
tekst odnalazła dopiero po śmierci Prezesa. Wbrew sugestii skarżącego, nie
sposób twierdzić, że zachowanie się drugiego członka zarządu Spółdzielni
(wiceprezes) miało cechy milczenia, a więc w istocie nie stanowiło żadnego (a tym
bardziej – pozytywnego) oświadczenia woli w zakresie powierzenia wykonawcy
prac dodatkowych związanych z tym samym zadaniem inwestycyjnym. Chodziło tu
bowiem o wyrażenie woli przez tego członka zarządu w sposób co najmniej
dorozumiany, a wniosek taki usprawiedliwia na pewno szczegółowy opis
zachowania się wiceprezes J. P. po powstaniu konieczności podjęcia prac
dodatkowych (s. 9 i 15 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Za nietrafny należało
zatem uznać także zarzut naruszenia art. 60 k.c. w prezentowanym zakresie,
ponieważ dokonane przez sądy meriti ustalenia mogą stanowić podstawę przyjęcia
zgody także drugiego członka zarządu na zlecenie robót dodatkowych. W tej
sytuacji wpisy w dzienniku budowy dotyczące takich prac dodatkowych stanowiły
tylko odbicie woli inwestora i wykonawcy, a nie przesądzały w sposób samodzielny
o zawarciu umowy między tymi podmiotami. Tym samym bezprzedmiotowy
pozostaje zarzut naruszenia przepisu art. 25 i 26 prawa budowlanego (tj. z 2000 r.
nr 106, poz. 1126 ze zm.).
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną
strony pozwanej jako nieuzasadnioną (art. 39814
k.p.c.).