Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 51/07
UCHWAŁA
Dnia 29 czerwca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSA Marta Romańska (sprawozdawca)
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z wniosku AG
przeciwko RS
o egzekucję świadczenia pieniężnego na skutek skargi wierzyciela
na czynności Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w W.
przy uczestnictwie RS,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 29 czerwca 2007 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 8 marca 2007 r., sygn. akt [...],
"Czy badanie upływu terminu spełnienia świadczenia wskazanego w
tytule wykonawczym w postaci orzeczenia sądowego należy do
organu egzekucyjnego, czy też kwestia ta badana jest wyłącznie
przez Sąd w postępowaniu klauzulowym ?"
podjął uchwałę:
Organ egzekucyjny nie jest uprawniony do badania
wymagalności świadczenia, które dłużnik ma spełnić
w wykonaniu obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej
przestępstwem (art. 72 § 2 k.k. i art. 74 k.k.), po nadaniu takiemu
tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności.
2
Uzasadnienie
Problem prawny przedstawiony Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
przez Sąd Okręgowy w W. powstał w postępowaniu wywołanym zażaleniem
wierzyciela AG na postanowienie Sądu Rejonowego w W., wydane w wyniku
rozpoznania skargi wierzyciela na postanowienie Komornika przy Sądzie
Rejonowym w W. z 4 maja 2004 r., którym Komornik oddalił wniosek o wszczęcie
postępowania egzekucyjnego skierowany przeciwko KZ i RS. Do wniosku
egzekucyjnego wierzyciel dołączył tytuł egzekucyjny – wyrok Sądu Rejonowego w
W. z 8 grudnia 2004 r., którym Sąd zobowiązał KZ i RS do naprawienia szkody
wyrządzonej przestępstwem przez uiszczenie na rzecz AG kwoty 6.123 zł w
terminie 2 lat od daty uprawomocnienia się wyroku. Ten tytuł egzekucyjny został
zaopatrzony klauzulą wykonalności postanowieniem Sądu Rejonowego w W. z 8
marca 2005 r. w części odnoszącej się do opisanego wyżej obowiązku.
Postanowieniem z 13 października 2005 r. Sąd Rejonowy w W. umorzył
postępowanie wobec KZ wobec cofnięcia środka zaskarżenia w tej części oraz
oddalił dalej idącą skargę na czynności komornika. Sąd Rejonowy zaaprobował
pogląd Komornika, iż roszczenie wierzyciela stwierdzone tytułem wykonawczym nie
było wymagalne. W tytule egzekucyjnym wyznaczono bowiem dłużnikom termin
dwóch lat od uprawomocnienia się wyroku do naprawienia szkody wyrządzonej
przestępstwem. Dłużnicy winni zatem spełnić zasądzone świadczenie do 16
grudnia 2006 r., a wystąpienie przez wierzyciela z wnioskiem o wszczęcie egzekucji
przed tą datą było przedwczesne.
W uzasadnieniu postanowienia z 8 marca 2007 r., Sąd Okręgowy wskazał,
że ograniczenia w dopuszczalności oceny przedstawionego komornikowi tytułu
wykonawczego tworzy art. 804 k.p.c. Z tego przepisu wynika, że organ egzekucyjny
nie jest uprawniony do badania zasadności czy wymagalności obowiązku
stwierdzonego tytułem wykonawczym. Niejednokrotnie jednak prawomocne
orzeczenia sądowe zawierają rozstrzygnięcia odsuwające w czasie moment
spełnienia świadczenia, czy to w następstwie rozłożenia tego świadczenia na raty,
czy też wskutek odroczenia terminu jego wykonania. W tych warunkach, wątpliwym
- zdaniem Sądu Okręgowego - jest, czy zakazem wynikającym z art. 804 k.p.c.
3
objęte są także sytuacje, w których wierzyciel żąda przeprowadzenia egzekucji na
podstawie orzeczenia sądowego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności, jeśli nie
nadszedł wskazany w tym orzeczeniu termin spełnienia świadczenia. Poglądy
prezentowane w piśmiennictwie, jakoby kwestia nadejścia zastrzeżonego w tytule
egzekucyjnym terminu spełnienia świadczenia podlegała ocenie przez sąd
w postępowaniu klauzulowym, z wyjątkiem jednak świadczeń periodycznych,
których wymagalność jest badana przez organ egzekucyjny, zdaniem Sądu
Okręgowego, nie są poparte głębszą argumentacją jurydyczną, pozwalającą na
rozróżnienie obu sytuacji. Skoro z art. 776 k.c. w zw. z art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.
wynika, że sąd nadaje klauzulę wykonalności orzeczeniu prawomocnemu, to
kwestia wymagalności świadczenia stwierdzonego tytułem egzekucyjnym
pozostawać musi poza zakresem rozpoznania w postępowaniu klauzulowym.
Brzmienie art. 786 k.p.c. i art. 7861
k.p.c., świadczy o tym, że nadejście
zastrzeżonego w tytule egzekucyjnym terminu spełnienia świadczenia podlega
badaniu tylko w postępowaniu klauzulowym, którego przedmiotem jest akt
notarialny. Sąd Okręgowy odwołał się też do § 401 regulaminu wewnętrznego
urzędowania sądów powszechnych z 19 listopada 1987 r. (Dz. U. 1987, nr 38, poz.
218, ze zm.), z którego wynika, że jeżeli orzeczeniem sądu nałożono obowiązek
naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, to sąd z urzędu przesyła osobie
lub instytucji odpis lub wypis orzeczenia ze wzmianką o wykonalności,
z poleceniem zawiadomienia sądu o niewykonaniu tego obowiązku przez
zobowiązanego. W takiej sytuacji, wyrok zostaje zaopatrzony przez sąd w klauzulę
wykonalności, chociaż nie nadszedł termin spełnienia świadczenia. Powyższe
może oznaczać, że odmowa prowadzenia egzekucji przez organ egzekucyjny
z powodu nienadejścia terminu spełnienia świadczenia nie ma charakteru
(sprzecznego z art. 804 k.p.c.) badania wymagalności świadczenia, natomiast
sprowadza się do oceny wykonania tego tytułu zgodnie z jego treścią – art. 803
k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zgodnie z definicją ustaloną w art. 776 k.p.c. tytuł wykonawczy, jest to
tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Wyliczenie rodzajów
dokumentów, które według art. 777 k.p.c. stanowią tytuły egzekucyjne dowodzi, że
4
nie są one kategorią jednorodną. Różnice pomiędzy poszczególnymi rodzajami
tytułów egzekucyjnych dotyczą nie tylko formalnych cech dokumentów, którym
ustawodawca przypisał taki status, ale także rodzajów obowiązków, które na
podstawie tych tytułów mogą być egzekwowane i kręgu podmiotów uprawnionych
i obowiązanych w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym na podstawie
danego rodzaju tytułu.
Niejednakowy status poszczególnych grup tytułów egzekucyjnych przekłada
się na różnice w wyznaczeniu zakresu rozpoznania i orzekania sądu
w postępowaniu klauzulowym, które – co do zasady - zmierza do zbadania, czy
dokument przedstawiony przez wierzyciela ma cechy tytułu egzekucyjnego
w rozumieniu art. 777 k.p.c. względnie także w rozumieniu przepisów
szczególnych, oraz czy może być podstawą prowadzenia egzekucji w określonym
układzie podmiotowym.
2. Występujący w sprawie problem prawny dotyczy zakresu rozpoznania
sprawy w postępowaniu klauzulowym oraz zakresu związania organu
egzekucyjnego wydanym w tym postępowaniu orzeczeniem. Formułując pytanie
Sąd Okręgowy posłużył się ogólnym pojęciem „tytuł wykonawczy w postaci
orzeczenia sądowego, w którym zastrzeżono dłużnikowi termin dla spełnienia
świadczenia”. Takie postawienie problemu można by zaakceptować tylko w razie
stwierdzenia, że wszystkie orzeczenia sądowe, w których zastrzeżono dłużnikowi
termin dla spełnienia świadczenia mają jednakowy charakter, a termin wyznaczony
dłużnikowi dla wykonania orzeczonego obowiązku jest w każdym przypadku
terminem wymagalności cywilnej wierzytelności wierzyciela (art. 455 k.c.).
Tymczasem kategoria orzeczeń sądowych, które są tytułami egzekucyjnymi
w rozumieniu art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c. ma niejednolity charakter.
Zakres rozpoznania sądu w postępowaniu klauzulowym nie jest szeroki, ale
obejmuje ocenę, czy obowiązek stwierdzony tytułem egzekucyjnym może być
egzekwowany jako wymagalny, z tej racji, że tytuł jest prawomocny lub natychmiast
wykonalny. Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, o dopuszczalności nadania
klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu nie decyduje zatem sama
prawomocność orzeczenia stwierdzającego dany rodzaj obowiązku. W odniesieniu
do tytułów egzekucyjnych stanowiących wyroki sądowe wydane w sprawach
5
cywilnych problem wymagalności obowiązku, który ma podlegać egzekucji
rozważany jest w postępowaniu klauzulowym niezwykle rzadko, bowiem
wymagalność świadczenia jest przesłanką wyroku uwzględniającego powództwo.
Problem tego rodzaju powstaje właściwie tylko w sytuacji, gdy sąd skorzystał
z uprawnienia do wyznaczenia odpowiedniego terminu spełnienia świadczenia
względnie do rozłożenia świadczenia na raty (art. 320 k.p.c.), ale też w warunkach
z art. 624 i art. 1060 § 2 k.p.c.
Wymagalność roszczenia jako przesłanka nadania klauzuli wykonalności
tytułowi egzekucyjnemu ma znaczenie daleko większe w przypadku tytułów
niepochodzących od sądu. Dla aktów notarialnych ustawodawca wyraźnie tę
kwestię uregulował i stwierdził, że upływ terminu określonego w akcie stanowi
przesłankę nadania mu klauzuli wykonalności (art. 7861
k.p.c.). Interpretacja
a contrario z art. 7861
k.p.c. prowadząca do wniosków, że upływ terminu do
spełnienia świadczenia nie stanowi już przesłanki w postępowaniu o nadanie
klauzuli wykonalności tytułom egzekucyjnym innym niż akt notarialny, nie jest
możliwa do zaakceptowania. Nie ma żadnych racjonalnych powodów, dla których
należałoby tworzyć różnice pomiędzy sposobem badania terminu wymagalności
świadczenia określonego w tytule egzekucyjnym w formie aktu notarialnego,
a innymi rodzajami tytułów egzekucyjnych, w tym pozasądowych.
W piśmiennictwie zgodnie przyjmuje się, że termin spełnienia świadczenia
jednorazowego określony w tytule egzekucyjnym jest przedmiotem badania sądu
w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu.
Nadejście terminu, w którym dłużnik ma obowiązek spełnić świadczenie stanowi
przy tym merytoryczną przesłankę nadania klauzuli wykonalności. Pewne
rozbieżności można dostrzec w wypowiedziach odnoszących się do kwestii oceny
w postępowaniu klauzulowym wymagalności świadczeń okresowych oraz
świadczenia w sytuacji rozłożenia go na raty. W judykaturze przeważa pogląd, że
klauzulę nadaje się wówczas całemu tytułowi, a na podstawie takiego tytułu
komornik ściąga poszczególne świadczenia okresowe albo raty dopiero
z nadejściem terminu ich wymagalności. W nauce wyrażane są też poglądy, że
tytułom stwierdzającym przyszłe powtarzające się świadczenia sąd nadaje klauzulę
wykonalności także co do świadczeń jeszcze niewymagalnych, co znajduje
6
uzasadnienie w brzmieniu art. 883 § 2 k.p.c., zaś w przypadku świadczeń
rozłożonych na raty, tytułowi należy nadawać odrębnie klauzule wykonalności co do
poszczególnych rat. Dla rozstrzygnięcia o zagadnieniu prawnym przedstawionym
przez Sąd Okręgowy nie jest konieczne przeprowadzenie pogłębionej analizy
zaprezentowanej wyżej praktyki i poglądów literatury, bo nie ma wątpliwości co do
tej kwestii, że orzeczenie o zobowiązaniu skazanego do naprawienia szkody
wyrządzonej przestępstwem w ciągu dwóch lat od daty uprawomocnienia się
wyroku nie czyni zasądzonego świadczenia okresowym ani też nie prowadzi do
rozłożenia go na raty.
Jednolicie przyjmowane w judykaturze i w literaturze stanowisko, że
wymagalność świadczeń jednorazowych podlega badaniu w postępowaniu
klauzulowym, należy zaakceptować. Powierzenie obowiązku badania
wymagalności świadczenia stwierdzonego tytułem wykonawczym organowi
egzekucyjnemu stałoby w sprzeczności z art. 804 k.p.c., stosownie do którego
organ egzekucyjny nie jest uprawniony do badania zasadności i wymagalności
obowiązku objętego tytułem wykonawczym. W efekcie ani przed komornikiem, ani
przed sądem rozpoznającym skargę na jego czynności nie można skutecznie
podnosić, ze objęte tytułem wykonawczym roszczenie nie istnieje lub nie jest
wymagalne. Organ egzekucyjny jest uprawniony do badania tytułu tylko pod
względem formalnym, a w szczególności, czy odpowiada on wymaganiom
oznaczonym w art. 783 k.p.c. (por. postanowienia Sądu Najwyższego
z 24 września 1986 r., III CRN 178/86, OSP 1989, nr 2, poz. 60, z 27 stycznia 1971
r., II CZ 16/71, OSNC 1971, nr 9, poz. 162, z 24 sierpnia 1973 r., II PZ 34/73, LEX
7295).
3. Sprawa, w której powstał problem prawny przedstawiony w pytaniu Sądu
Okręgowego dotyczy tytułu egzekucyjnego wydanego przez sąd karny
i stwierdzającego obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem
w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności.
Podstawą dla wydania tego rodzaju rozstrzygnięcia przez sąd karny był art. 72 § 2 k.k.
i art. 74 k.k.
Według art. 72 § 1 i 2 k.k., zawieszając wykonanie kary sąd może zobowiązać
skazanego do naprawienia szkody w całości lub w części chyba, że orzekł środek
7
karny wymieniony w art. 39 pkt 5 k.k., a zatem na podstawie tego przepisu orzekł
o obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem.
Z art. 74 § 1 k.k. wynika, że stosując art. 72 k.k. sąd winien określić czas
i sposób wykonania nakładanych na skazanego obowiązków wymienionych w tym
przepisie, a czyni to po wysłuchaniu skazanego. Tak też wypowiedział się w tej kwestii
Sąd Najwyższy w wyroku z 24 maja 2005 r., I KZP 17/05 (OSN KW 2005, nr 7-8, poz.
59), wskazując przy tym, że oprócz wyników analizy językowej, za takim stanowiskiem
przemawia konieczność wywołania realnej dolegliwości dla skazanego. Spełnienie
probacyjnego celu obowiązków określonych w art. 72 k.k. może bowiem tkwić właśnie
w określeniu czasu i sposobu ich wykonania, co w szczególności uwidacznia się na
gruncie obowiązku naprawienia szkody. Z punktu widzenia zatem systemu działania
materialnego, procesowego i wykonawczego prawa karnego, rozstrzygnięcie jedynie
o rodzaju obowiązków nałożonych na skazywanego, bez określenia czasu i sposobu
ich wykonania, nie spełnia wymogów precyzyjności i jednoznaczności wyroku
skazującego, ani też celu gwarancyjnego wobec skazywanego, który do końca nie
potrafi określić dotkliwości i dolegliwości wymierzonej kary. Wysłuchując skazanego
przed określeniem warunków wykonania obowiązków orzekanych na podstawie art. 72
k.k. sąd może pozyskać wiedzę niezbędną do takiego ustalenia warunków
zawieszenia kary, by dobrowolne spełnienie przez skazanego obowiązków było realne
w kontekście jego możliwości zarobkowania, warunków socjalno-bytowych
i predyspozycji. Skutkiem niewykonania obowiązku naprawienia szkody może, ale nie
musi, być zarządzenie wykonania kary (art. 75 § 2 k.k.), przy czym większe znaczenie
dla podjęcia decyzji w tym przedmiocie ma w judykaturze nie to, czy osiągnięty został
rezultat przewidziany w orzeczeniu warunkowo zawieszającym wykonanie kary, ale to,
czy skazanemu można przypisać winę w zaniechaniu wykonania obowiązku.
Wobec skazanego na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem
jej wykonania, sąd może w okresie próby - jeżeli względy wychowawcze za tym
przemawiają - ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać obowiązki wymienione w art. 72 §
1 pkt 3-8 k.k. albo od wykonania nałożonych obowiązków zwolnić, z wyjątkiem jednak
obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, jak również oddać
skazanego pod dozór albo od dozoru zwolnić (art. 74 § 2 k.k.).
8
4. Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, w tym
i mającym cechy przestępstwa, przewidziany jest także w prawie cywilnym (art. 415
i n. k.c.). Korespondująca z obowiązkiem sprawcy wierzytelność poszkodowanego
staje się wymagalna według reguł ustalonych w prawie cywilnym, które nie daje
sądowi generalnej kompetencji do kształtowania stosunku prawnego przez odroczenie
terminu spełnienia świadczenia pieniężnego, a jedynie w wyjątkowych okolicznościach
umożliwia rozłożenie go na raty (art. 320 k.p.c.).
5. W aktualnie obowiązującym stanie prawnym orzeczenie sądu karnego
nakładające na skazanego obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej
przestępstwem jest tytułem egzekucyjnym, który po nadaniu mu klauzuli wykonalności
może stać się podstawą egzekucji. Powyższe wynika z art. 107 § 1 i 2 k.p.k., który
stanowi, że sąd, który orzekał co do roszczeń majątkowych, nadaje na żądanie osoby
uprawnionej klauzulę wykonalności orzeczeniu podlegającemu wykonaniu w drodze
egzekucji, a za orzeczenia co do roszczeń majątkowych uważa się również orzeczenia
nakładające obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną
krzywdę oraz nawiązkę orzeczoną na rzecz pokrzywdzonego, jeżeli nadają się one do
egzekucji w myśl przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.
Nadanie klauzuli następuje według przepisów kodeksu postępowania cywilnego
(art. 26 k.k.w.). Nie jest przy tym rzeczą sądu orzekającego o nadaniu klauzuli
wykonalności badanie zasadności zobowiązania do świadczenia majątkowego,
zawartego w wyroku (zobowiązania do naprawienia szkody), a jedynie ocena
wykonalności orzeczenia oraz zdolności do wykonania go w drodze egzekucji (tak
też - Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniach z 13 grudnia 2002 r., II AKz
583/02, KZS 2002, nr 12, s. 37 i z 29 czerwca 2000 r., II Akz 211/00, KZS 2000,nr
7-8, s. 47).
W uzasadnieniu postanowienia z 8 marca 2007 r. Sąd Okręgowy odwołał się
do § 401 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 19 listopada 1987 r. -
regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. 1987, nr 38,
poz. 218, ze zm.), który stanowił, że jeżeli nałożono obowiązek naprawienia
w całości lub w części szkody wyrządzonej przestępstwem na osobę, wobec której
warunkowo umorzono postępowanie, warunkowo zawieszono wykonanie kary lub
którą warunkowo przedterminowo zwolniono, to sąd przesyła pokrzywdzonej
9
przestępstwem osobie lub instytucji odpis lub wypis z orzeczenia ze wzmianką
o wykonalności, z poleceniem zawiadomienia sądu w razie niewykonania przez
zobowiązanego tego obowiązku. Z tej regulacji Sąd Okręgowy wyciągnął wniosek,
że w postępowaniu klauzulowym sąd karny nie bada kwestii wymagalności
orzeczonego wobec skazanego obowiązku naprawienia szkody, a orzeczenie
nakładające tego rodzaju obowiązek może być podstawą egzekucji natychmiast po
uprawomocnieniu się. Trzeba jednak zauważyć, że wzmianka o wykonalności nie
jest tożsama z klauzulą wykonalności, a z późniejszych aktów o randze ustawy (art.
196 k.k.w.) wynika, że jeżeli sąd karny nałożył obowiązek naprawienia szkody, to
pokrzywdzonemu doręcza się jedynie tytuł egzekucyjny, nie zaś tytuł wykonawczy.
Orzeczeniu temu sąd nie nadaje zatem z urzędu klauzuli wykonalności, ale na
żądanie osoby uprawnionej. Za takim rozwiązaniem przemawia aktualnie
obowiązujący § 376 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. -
regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. 2007, nr 38, poz. 249),
w brzmieniu: „W razie orzeczenia obowiązku naprawienia szkody,
zadośćuczynienia, nawiązki lub świadczenia pieniężnego, sąd z urzędu, bez
pobierania opłat, przesyła za zwrotnym poświadczeniem odbioru pokrzywdzonemu
lub innej osobie uprawnionej tytuł egzekucyjny”.
Nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi zobowiązującemu skazanego do
naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w związku z warunkowym
zawieszeniem wykonania kary następuje zatem w postępowaniu klauzulowym,
prowadzonym przez sąd karny, który wydał tytuł egzekucyjny, z inicjatywy
wierzyciela tego obowiązku.
6. W piśmiennictwie przeważa pogląd, że jeżeli określenie warunków
wykonania środka probacyjnego przewidzianego w art. 72 § 2 k.k. polega na
oznaczeniu terminu naprawienia szkody, to do tego momentu wyłączona jest
możliwość nadania wyrokowi w tej części klauzuli wykonalności, a przed tą datą
orzeczenie sądu karnego nie nadaje się do egzekucji w rozumieniu art. 107 § 2
k.p.k. Przyjęcie takiego poglądu powinno prowadzić do wniosku, że orzeczenie
w wyroku karnym o obowiązku naprawienia szkody nie wyłącza możliwości
dochodzenia naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w oddzielnym
postępowaniu. Nie sposób bowiem przyjąć, żeby poszkodowany musiał oczekiwać
10
z realizacją własnych uprawnień cywilnych, aż minie termin wyznaczony sprawcy
szkody w wyroku karnym do jej naprawienia. Tak też w tej kwestii wypowiedział się
Sąd Najwyższy w wyroku z 7 lipca 2000 r., I PKN 724/99, OSN P 2002, nr 2, poz.
38. Sąd Najwyższy podkreślił przy tym, że zaproponowane ujęcie pozostaje
w zgodzie z funkcją obowiązków określonych w art. 72 k.k. i nakładanych na
skazanego w okresie próby. Sposób wywiązywania się z tych obowiązków ma
stanowić dla sądu podstawę oceny w zakresie spełniania przez skazanego założeń
co do pozytywnej prognozy stanowiącej przesłankę warunkowego zawieszenia
wykonania kary. Na tej między innymi podstawie sąd ma wnioskować, czy skazany
w okresie próby podporządkował się rygorom porządku prawnego.
Skoro wykonanie obowiązku naprawienia szkody może być przez sąd karny
stosujący środek probacyjny odroczone, to nie można odmówić wierzycielowi
interesu prawnego we wcześniejszym uzyskaniu świadczenia odszkodowawczego,
tym bardziej, że de lege lata nie ma on żadnego realnego wpływu na warunki
orzeczenia środka probacyjnego. Ryzyko podwójnej egzekucji może być przy tym
wyeliminowane albo poprzez uwzględnienie w postępowaniu cywilnym
prowadzonym równolegle lub później tego, w jakim zakresie szkoda w dacie
zamknięcia rozprawy została już naprawiona względnie w drodze powództwa
przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.
Dalsze rozważania muszą jednak uwzględniać konsekwencje wynikające ze
zmiany stanu prawnego, a mianowicie wyniki wykładni art. 415 § 6 k.p.k.,
w brzmieniu nadanym temu przepisowi ustawą z 10 stycznia 2003 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające
Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy
o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. nr 17, poz. 155 ze zm.). W stanowiącym
odpowiednik tego przepisu § 4 dawnego art. 415 k.p.k. mowa była bowiem tylko
o zasądzonym na rzecz poszkodowanego odszkodowaniu. Na tym tle uznawano,
że orzeczenie sądu karnego zasądzające odszkodowanie, w przeciwieństwie do
obowiązku naprawienia szkody orzeczonego jako środek probacyjny, pociąga za
sobą negatywną przesłankę procesową w postępowaniu cywilnym w postaci res
iudicata. Po nowelizacji, w przepisie mowa jest także o obowiązku naprawienia
szkody orzeczonym jako środek probacyjny. Aktualnie także w piśmiennictwie
11
formułowane są poglądy, że po nowelizacji ustawy należy przyjąć, iż orzeczenie
o nałożeniu obowiązku naprawienia szkody, pomimo odrębnej podstawy prawnej,
stwarza stan rei iudicatae dla ewentualnych roszczeń cywilnych w tym zakresie,
w jakim na sprawcę został nałożony tego rodzaju obowiązek. Tę interpretację
wspiera stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 28 listopada 2006 r.,
IV KK 328/06 (OSN KW 2007, nr 2, poz. 14), w którym Sąd Najwyższy przyjął, że
przez „obowiązek naprawienia szkody”, o jakim mowa w art. 415 § 5 zd. 2 k.p.k.
należy rozumieć także obowiązek orzeczony na podstawie art. 72 § 2 k.k.
W uzasadnieniu ustawy nowelizującej z 10 stycznia 2003 r. wyjaśniono przy tym, że
ma ona na celu konsekwentne przeprowadzenie zakazu kumulowania
rozstrzygnięć o charakterze kompensacyjnym, jeżeli odnoszą się do tej samej
szkody (druk Sejmu IV kadencji nr 182). Powyższe oznacza, że orzeczenie sądu
karnego nakładające na skazanego obowiązek naprawienia szkody w związku
z warunkowym zawieszeniem wykonania kary tworzy stan rzeczy osądzonej co do
tego rodzaju cywilnego obowiązku i odpowiadającego mu uprawnienia wierzyciela.
Zaakceptowanie tego poglądu wymusza jednak odejście od dotychczas
prezentowanego stanowiska w kwestii znaczenia terminu wyznaczonego sprawcy
szkody do jej naprawienia oraz w kwestii dopuszczalności prowadzenia egzekucji
na podstawie orzeczenia sądu karnego orzekającego o obowiązku naprawienia
szkody w określonym terminie. Przyjąć bowiem trzeba, że warunki określone przez
sąd karny na zasadzie art. 74 k.k., w tym termin wykonania obowiązku naprawienia
szkody, nie stoją na przeszkodzie wykonaniu tego obowiązku przy użyciu przymusu
egzekucyjnego jeszcze przed upływem terminu wyznaczonego skazanemu przez
sąd karny do wywiązania się z obowiązków nałożonych na niego w okresie próby.
Ustalony przez sąd karny na podstawie art. 72 § 2 k.k. i art. 74 k.k. termin
naprawienia szkody przez skazanego w związku z warunkowym zawieszeniem
wykonania kary nie ma charakteru terminu wymagalności cywilnego roszczenia
o naprawienie szkody wywołanej deliketm o cechach przestępstwa. O długości tego
terminu decydują bowiem tylko okoliczności istotne dla spełnienia probacyjnego celu
orzeczenia, a nie przesłanki wymagalności roszczenia wskazane w art. 455 k.c., czy
przesłanki określone w art. 320 k.p.c. Poszkodowany nie ma żadnego wpływu na
określenie tego terminu i nie można od niego wymagać, by oczekiwał z realizacją
12
własnych uprawnień cywilnych aż minie termin wyznaczony sprawcy szkody w wyroku
karnym do jej naprawienia. W takim ujęciu termin wyznaczony przez sąd karny na
podstawie art. 74 k.k. odgrywa rolę tylko przy ocenie karnoprawnych aspektów
związanych z zarządzeniem wykonania kary, ale nie jest przeszkodą dla prowadzenia
egzekucji obowiązku naprawienia szkody.
7. W sprawie, na tle której doszło do przedstawienia pytania prawnego kwestie
powyższe schodzą jednak na plan dalszy, bowiem sąd rozpoznający skargę na
czynności komornika ma do czynienia ze sprawą w momencie, gdy wierzyciel uzyskał
już tytuł wykonawczy. Ocena znaczenia terminu wyznaczonego skazanemu do
naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem na podstawie art. 74 k.k. należy do
sądu, który prowadził w sprawie postępowanie klauzulowe. Ocena wyrażona przez ten
sąd wiąże organ egzekucyjny, a to na podstawie art. 365 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. Skutki wypływające z postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności potwierdza
dodatkowo brzmienie art. 804 k.p.c.
Dokonana przez sąd orzekający w postępowaniu klauzulowym ocena
przesłanek uprawniających do nadania klauzuli wykonalności może podlegać kontroli
sądu odwoławczego w postępowaniu zażaleniowym, ale nie kontroli organu
egzekucyjnego i sądu prowadzącego postępowanie ze skargi na czynności komornika.
Dłużnik może zwalczać postanowienie o zaopatrzeniu tytułu egzekucyjnego klauzulą
wykonalności w postępowaniu zażaleniowym, w terminie liczonym według reguł
ustalonych w art. 795 § 2 k.p.c.
Reasumując stwierdzić trzeba, że organ egzekucyjny nie jest uprawniony do
badania wymagalności świadczenia, które dłużnik ma obowiązek spełnić w wykonaniu
obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem (art. 72 § 2 k.k. i art. 74
k.k.) po nadaniu takiemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.