Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 2/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lipca 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Grupy K. S.A. w K.
przeciwko Markowi K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 lipca 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego w K.
z dnia 24 maja 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w K. pozostawiając temu
sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód Grupa K. Spółka Akcyjna domagała się zasądzenia na podstawie
art. 299 k.s.h. od pozwanego M. K., pełniącego wcześniej funkcję prezesa
Wytwórni Elementów Budowlanych „W.” Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
kwoty 126.333,80 złotych z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia powództwa.
Dochodzona kwota stanowi zobowiązanie spółki „W.” z tytułu odsetek od
nieterminowo opłacanych faktur, stwierdzone prawomocnym nakazem zapłaty
w postępowaniu upominawczym wydanym dnia 28 grudnia 2001 r. przez Sąd
Okręgowy w K. Prowadzone postępowanie egzekucyjne wobec tej spółki okazało
się bezskuteczne a pozwany jako jednoosobowy członek zarządu nie zgłosił we
właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki.
Pozwany M. K. wnosił o oddalenie powództwa. Zarzucał brak szkody po stronie
powódki ze względu na odsetkowy rodzaj zobowiązania spółki „W”.
Wyrokiem z dnia 16 listopada 2005 r. Sąd Okręgowy w K. uwzględnił w całości
powództwo.
Według ustaleń tego sądu pozwany był jednoosobowym zarządem spółki „W.” od
dnia 1 marca 1998 r. do czerwca 2000 r. zaś później do 18 lutego 2002 r. pełnił
funkcję likwidatora tej spółki. Obie spółki nawiązały współpracę w sierpniu 1998 r.
W tym czasie spółka „W.” realizowała układ zawarty z wierzycielami
w postępowaniu układowym, przewidujący 60 – o % redukcję wierzytelności.
W 2000 r. spółka „W.” zaprzestała spłacania zredukowanego zadłużenia ale
jednocześnie zapłaciła powódce kwotę ponad 400.000 złotych należności głównej.
Powódka w czerwcu 2000 r. wypowiedziała umowę o współpracę i wystawiła noty
odsetkowe. Zła sytuacja finansowa spółki „W.” doprowadziła do podjęcia 2 czerwca
2000 r. przez wspólników uchwały o postawieniu spółki w stan likwidacji.
Likwidatorem został pozwany, który dwukrotnie 29 marca 2001 r. oraz 12 lipca
2001 r. złożył wniosek o ogłoszenie upadłości. Pierwszy wniosek został zwrócony
3
drugi oddalony ze względu na brak środków na pokrycie kosztów postępowania
upadłościowego.
Zdaniem Sądu Okręgowego pozwany powinien złożyć wniosek o wszczęcie
postępowania upadłościowego w lipcu 2000 r. bez względu na regulowanie przez
spółkę do tego czasu części zobowiązań objętych i nie objętych układem. Rodzaj
umieszczonych w bilansie spółki „W.” z dnia 30 czerwca 2000 r. zobowiązań
wskazywał, że powódka mogłaby choćby w minimalnym stopniu uzyskać
zaspokojenie według zasad z art. 206 prawa upadłościowego. Tym samym sąd
uznał, że pozwany nie wykazał, że pomimo nie zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości oraz nie wszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł
szkody a więc nie wykazał, że zaspokojenie wierzyciela przedstawiłoby się
w identyczny sposób, choćby upadłość zgłoszono we właściwym czasie.
W apelacji od tego wyroku pozwany zarzucił naruszenie art. 299 § 2 k.s.h. przez
jego błędne zastosowanie. Podtrzymał zarzut, że wierzyciel nie poniósł żadnej
szkody. Według bilansu spółki „W.” sporządzonego w dniu 30 czerwca 2000 r.
aktywa w znacznej części obejmowały w znacznej części wierzytelności spółki,
które były trudne do ściągnięcia a zobowiązanie spółki wiążące się z dochodzonym
roszczeniem mogło być zaspokajane w postępowaniu upadłościowym dopiero
w VI – tej kategorii.
Sąd Apelacyjny w K. wyrokiem z dnia 24 maja 2006 r. oddalił w całości apelację
pozwanego.
Podzielając w całości dotychczasowe ustalenia faktyczne sąd odwoławczy
podniósł, że sąd pierwszej instancji lokując stanowczo stan nakazujący ogłoszenie
upadłości na lipiec 2000 r. zauważył jednocześnie, że ten stan rzeczy można
stwierdzić już wcześniej, w dacie zatwierdzenia układu. Sam sąd odwoławczy
wskazał, że przesłanki do ogłoszenia Zdaniem Sądu Apelacyjnego pozwany nie
udowodnił braku szkody po stronie wierzyciela w związku z niezgłoszeniem
wniosku o ogłoszenie upadłości spółki „W”. Nie wystarczyło podanie samych kwot
obrazujących aktywa spółki na koniec pierwszego półrocza 2000 r. bez określenia
charakteru jej zobowiązań. Nie można było wykluczyć, że doszłoby
do zaspokojenia powoda w postępowaniu upadłościowym nawet pomimo
4
zaliczenia jego wierzytelności do dalszej kategorii zwłaszcza. Odpowiedzialność
członków zarządu na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. obejmuje także zobowiązania
spółki powstałe po wystąpieniu przesłanek uzasadniających ogłoszenie upadłości,
które nie mogą pozostać bez żadnej cywilnoprawnej sankcji.
Pozwany M. K. w skardze kasacyjnej jaką wniósł od tego wyroku zarzucił wyłącznie
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie art. 299 § 2 k.s.h. w związku z art. 33 § 1 i art. 204 § 1 pkt 6 i 7
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. –
prawo upadłościowe przez uznanie: że niezgłoszenie we właściwym czasie
wniosku o ogłoszenie upadłości spowodowało szkodę po stronie powoda, że powód
mógłby choćby w minimalnym zakresie uzyskać zaspokojenie wierzytelności
odsetkowych zaliczonych do odległych szóstej i siódmej kategorii zaspokojenia.
W ramach tej samej podstawy skargi kasacyjnej pozwany zarzucił, że wierzyciel
otrzymał zaspokojenie należności głównej. Na tej podstawie skarżący wniósł
o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i oddalenie w całości powództwa
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w K.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna został oparta wyłącznie na pierwszej podstawie z art. 3983
§ 1 k.p.c. Dlatego ocena, czy doszło do błędnej wykładni prawa materialnego lub
też jego niewłaściwego zastosowania oparta być może wyłącznie na stanie
faktycznym, który stanowił podstawę orzekania dla sądu drugiej instancji.
Uregulowanie zawarte w art. 298 k.h. i obecnie w art. 299 k.s.h. stanowi oryginalną
konstrukcję na tle rozwiązań przyjętych w innych państwach w odniesieniu do
spółek handlowych. Jest to szczególny przypadek, opartej na ustawie,
odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadzie winy, której celem jest
zagwarantowanie wierzycielom spółki dodatkowej ochrony w wypadku gdy
egzekucja wszczęta przeciwko spółce nie doprowadziła do zaspokojenia ich
wierzytelności z powodów zawinionych przez członków zarządu. Pogląd ten
dominuje w orzecznictwie Sądu Najwyższego a tylko w jednostkowych
orzeczeniach wyrażana jest opinia o gwarancyjnym charakterze odpowiedzialności
5
z art. 299 k.s.h. (ostatnio w wyroku z dnia 18 kwietnia 2007 r. sygn.. akt CSK
55/07). Sąd Najwyższy w niniejszym składzie podziela stanowisko co do
odszkodowawczego charakteru odpowiedzialności członków zarządu z art. 299
k.s.h. uwzględniając, że warunkiem samej odpowiedzialności jest szkoda jaką
poniósł wierzyciel. Jest ona zarazem wyznacznikiem zakresu tej odpowiedzialności.
Szkoda w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h. (poprzednio art. 298 § 2 k.h.) polega na
obniżeniu potencjału majątkowego spółki powodującego niemożność lub
ograniczenie wyegzekwowania od spółki jej zobowiązań. Członek zarządu
odpowiada za różnicę w potencjale majątkowym spółki, jak wystąpiła, a do jakiej nie
doszłoby , gdyby we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości
lub wniesiono podanie o wszczęcie postępowania układowego. Jeżeli potencjał
majątkowy spółki obniżył się, członek zarządu odpowiada tylko w tych granicach,
czyli tylko za tę część należności, którą otrzymałby wierzyciel w zainicjowanym we
właściwym czasie postępowaniu upadłościowym lub układowym. Według przyjętej
w art. 299 k.s.h. konstrukcji odpowiedzialności odszkodowawczej członków zarządu
wierzyciel nie musi wykazywać powstania szkody i jej wysokości. Jego obowiązki
sprowadzają się do wykazania istnienia zobowiązania spółki oraz bezskuteczności
egzekucji wobec spółki. Jeżeli członek zarządu chce uwolnić się od
odpowiedzialności z art. 299 § 1 k.s.h. musi udowodnić, że zaszła jedna
z okoliczności egzoneracyjnych wyliczonych w art. 299 § 2 k.s.h. Ciężar dowodu
w tym zakresie spoczywa na stronie pozwanej. Jedną z przesłanek wyłączających
odpowiedzialność jest brak szkody wierzyciela pomimo niezgłoszenia wniosku
o ogłoszenie upadłości lub wszczęcia postępowania układowego. Członek zarządu
zmierzający do uchylenia się od obowiązku naprawienia szkody musi wykazać,
że powód w postępowaniu upadłościowym lub zapobiegawczym nie otrzymałby
zaspokojenia swojej należności nawet wtedy, gdyby postępowania te zostały
wdrożone wcześniej, we właściwym czasie (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
11 października 2000 r. III CKN 252/00). Dowodzenie przesłanki egzoneracyjnej
musi być zindywidualizowane w stosunku do dochodzącego roszczenia wierzyciela.
Pozwany winien był wykazać na podstawie majątku jakim dysponowała spółki
w czasie właściwym do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcia
postępowania układowego oraz na podstawie rodzaju i wysokości zobowiązań
6
spółki, przy uwzględnieniu treści art. 204 prawa upadłościowego, że powódka nie
uzyskałaby żadnego zaspokojenia, gdyby we właściwym czasie wszczęto opisane
postępowania. Nie wystarczy poprzestać na stwierdzeniu zaliczenia wierzytelności
powoda w ewentualnym postępowaniu upadłościowym do dalszych kategorii
zaspokojenia. Brak precyzyjnych danych w tym zakresie, co wobec rozkładu
ciężaru dowodu obciąża stronę pozwaną - doprowadził sąd drugiej instancji do
słusznego wniosku o braku podstaw do zastosowania art. 299 § 2 k.s.h. ze względu
na brak szkody po stronie wierzyciela.
Odsetkowy charakter zobowiązania spółki nie wyklucza odpowiedzialności
pozwanego na podstawie art. 299 k.s.h. i to także jeśli uwzględni się przywołany
w skardze kasacyjnej art. 33 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
z dnia 24 października 1934 r. – prawo upadłościowe w związku z art. 536 ustawy
z dnia 28 lutego 2003 r. – prawo upadłościowe i naprawcze. Przepis ten regulując
skutki ogłoszenia upadłości zakresie zobowiązań upadłego przewiduje, że odsetki
od wierzytelności przypadającej od upadłego, nie biegną w stosunku do masy od
daty ogłoszenia upadłości. Okoliczność ta nie ma wpływu na zakres
odpowiedzialności członka zarządu, który właśnie przez wystąpienie o układ lub
upadłość ma obowiązek zapobieżenia narastaniu długu spółki. Wystarczy
stwierdzenie istnienia zobowiązania spółki, którego przymusowa egzekucja jest
bezskuteczna (podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia
16 października 1998 r. III CKN 650/97 OSNC 1999/3/64, z dnia 30 czerwca 2005 r.
IV CK 740/04 nie publ., z dnia 7 grudnia 2006 r. III CSK 219/06 nie publ. oraz
w uchwale z dnia 7 grudnia 2006 r. III CZP 118/06 system informacji prawniczej lex
203871). Odpowiedzialność z art. 299 k.s.h. odnosi się wobec tego do każdej
podlegającej egzekucji wierzytelności spółki, bez względu na jej charakter.
Obejmuje także zobowiązania z tytułu odsetek za opóźnienie w spełnieniu
świadczeń pieniężnych i to bez względu na to, czy należność główna została
zapłacona, czy też nie.
Zastosowanie art. 299 § 2 k.s.h. zależy od spełnienia przesłanek odpowiedzialności
przewidzianych w § 1 tego artykułu. Podjęcie obrony przez wykazanie wystąpienia
przesłanek wyłączających odpowiedzialność dotyczy tylko tych podmiotów, które
odpowiadają za zobowiązania spółki, których egzekucja okazała się bezskuteczna.
7
Wyjątkowy charakter tej odpowiedzialności, o czy była mowa wyżej , odnosi się do
wąskiego kręgu osób piastujących w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
funkcję członka jedno lub wieloosobowego zarządu. Jak słusznie wskazano
w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1999 r. (sygn. akt II CKN 608/98
OSNC 2000/4/67) są to osoby, które były członkami zarządu w czasie właściwym
dla ogłoszenia upadłości lub wszczęcia postępowania układowego.
Według bezspornych ustaleń będących podstawą wydania zaskarżonego wyroku
wspólnicy spółki „W.” podjęli 2 czerwca 2000 r. uchwałę o rozwiązaniu spółki
i postawieniu jej w stan likwidacji. Z tym dniem (art. 274 § 1 k.s.h.) nastąpiło
formalne otwarcie likwidacji spółki. Z tych samych ustaleń wynika, że wówczas
pozwany został ustanowiony likwidatorem spółki. Wpis tego zdarzenia do rejestru
przedsiębiorstw nie ma charakteru konstytutywnego. Uwzględnienie tego faktu przy
jednoczesnym ustaleniu sądu, że przesłanki ogłoszenia upadłości powstały w lipcu
2000 r. musiałyby prowadzić do zwolnienia pozwanego z odpowiedzialności
za obniżenie potencjału majątkowego spółki.
Zważyć bowiem należy, że likwidator spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie
ponosi na podstawie art. 299 k.s.h. odpowiedzialności za zobowiązania spółki.
Nie sprzeciwia się temu zwłaszcza przepis art. 280 k.s.h., który odsyła do
stosowania wobec likwidatorów przepisów dotyczących członków zarządu. Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 9 czerwca 2006 r. (sygn. akt IV CK 415/05 nie publ.)
słusznie podkreślił, że jest to odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów
o członkach zarządu a jego zakres ograniczają przepisy rozdziału 6, Działu I,
Tytułu III „Rozwiązanie i likwidacja spółki”. Wynika to między innymi z odmiennego
statusu prawnego likwidatora. Nie przesądzając tej ostatniej, spornej w literaturze
kwestii, czy likwidator pełni w dalszym ciągu funkcję organu spółki, czy też jej
przedstawiciela ustawowego na użytek niniejszego postępowania wystarczy
wskazać, że w rozdziale 7, Działu I, Tytułu III „Odpowiedzialność cywilnoprawna”
kodeksu spółek handlowych, w którym zgrupowano większość przepisów
regulujących cywilnoprawną odpowiedzialność w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością, zakres podmiotowy w odniesieniu do każdej z podstaw
odpowiedzialności jest wyraźnie zróżnicowany. Od szeroko zakreślonego kręgu
osób „biorących udział w tworzeniu spółki” w art. 292 k.s.h. do ściśle oznaczonych
8
funkcjonariuszy spółki w art. 291, 293, 299 k.s.h. Dla rozstrzygnięcia rozpatrywanej
kwestii istotne znaczenie ma rozwiązanie przyjęte w art. 293 § 1 k.s.h. w którym
wśród osób piastujących określone funkcje w spółce wymienia się zarówno
członków zarządu jak i likwidatorów. Podobne zasady przyjęto w spółki akcyjnej
w art. 483 § 1 k.s.h. (pomimo podobnego odesłania zawartego w art. 466 k.s.h.)
a także w zakresie przepisów regulujących odpowiedzialność karną za działanie na
szkodę spółki i zaniechanie zgłoszenia wniosku o upadłość w art. 585 i 586 k.s.h.
Gdyby zatem likwidator spółki miał odpowiadać na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. -
podobnie jak odpowiada na podstawie art. 293 § 1 k.s.h. - zostałby wymieniony
jako podmiot odpowiedzialny obok członka zarządu.
W tym stanie rzeczy odpowiedzialność pozwanego ograniczona jest do czasu
pełnienia przez niego funkcji członka zarządu o ile wówczas wystąpiły przesłanki do
zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
W tym zakresie brak jest jednoznacznych ustaleń sądu albowiem sąd drugiej
instancji podzielając dotychczasowe ustalenia faktyczne w odniesieniu do stanu
majątku spółki w czerwcu i lipcu 2000 r. jednocześnie dopuścił wystąpienie
przesłanek ogłoszenia upadłości w latach 1999 - 2000 (k. 6 uzasadnienia).
Postępowanie likwidacyjne nie wyłącza odpowiedzialności członków zarządu, które
powstały w okresie sprawowania przez nich funkcji, także powstałych po spełnieniu
przesłanek do ogłoszenia upadłości (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
25 listopada 2005 r. III CZP 75/03 , OSNC 2005, nr 1, poz. 3).
Z tych względów należało na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylić zaskarżony
wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi, który go wydał.
eb