Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 172/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 sierpnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa AP
przeciwko M. spółce jawnej
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 sierpnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 listopada 2006 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną, nie obciążając powódki kosztami
postępowania kasacyjnego poniesionymi przez pozwaną.
2
Uzasadnienie
A.P., w pozwie skierowanym przeciwko „P.” spółce z o.o. w upadłości,
syndykowi masy upadłości tej spółki i A.P., wnosiła o nakazanie pozwanej, aby
opuściła, opróżniła z rzeczy i wydała nieruchomość położoną w P., zabudowaną
zespołem parkowo-pałacowym, objętą księgą wieczystą nr [...] prowadzoną przez
Sąd Rejonowy w M., a w razie zbycia tej nieruchomości przez syndyka – aby
wydała uzyskane świadczenie wzajemne ewentualnie o zasądzenie od pozwanego
syndyka masy upadłości kwoty 6 000 000 zł tytułem odszkodowania za utratę
nieruchomości. W piśmie z dnia 5 września 2005 r. powódka zgłosiła wniosek o
wezwanie do udziału w sprawie po stronie pozwanej „M.” sp.j. i zmodyfikowała
żądanie pozwu w ten sposób, że dodatkowo wniosła o uznanie za bezskuteczną
umowy przeniesienia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości oraz
własności budynków i budowli, zawartej w dniu 14 lipca 2005 r. między „P” spółką
z o.o. w upadłości a „M.” sp.j., jako uniemożliwiającej zadośćuczynienie roszczeniu
o wydanie nieruchomości.
Wyrokiem z dnia 28 czerwca 2006 r. Sąd Okręgowy w T. oddalił powództwo,
przyjmując za podstawę orzeczenia następujące ustalenia faktyczne.
Powódka jest córką i spadkobierczynią S.R. ostatnio zamieszkałego i
zmarłego w RPA w dniu 23 lutego 1971 r. S.R. był właścicielem majętności P. Lwh
[...] ks. tab. Sądu Okręgowego w T., obejmującej m.in. zespół pałacowo-parkowy,
pola uprawne, młyn, tartak oraz folwark. Zespół pałacowo-parkowy położony jest na
działce oznaczonej obecnie nr [...] o obszarze 9.69 ha, dla której w Sądzie
Rejonowym w M. urządzono księgę wieczystą nr [...]. Zamek został wpisany do
rejestru zabytków. W dniu 6 lipca 1946 r. Wojewódzki Urząd Ziemski w R. wydał
zaświadczenie stwierdzające, że nieruchomość ziemska P. Lwh [...] podpada pod
działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z
dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (jedn. tekst: Dz.U. z 1945
r. Nr 3, poz. 13 ze zm. – dalej: „dekret o reformie rolnej”). Skarb Państwa, na
podstawie decyzji Ministra Rolnictwa z dnia 18 września 1974 r., ustanowił na rzecz
3
„P.” spółki z o.o. prawo wieczystego użytkowania części przejętej nieruchomości o
obszarze 9.69 ha na czas do dnia 5 grudnia 2089 r.
Powódka podejmowała w postępowaniu administracyjnym starania
o ustalenie, że nieruchomość stanowiąca własność jej ojca, objęta Lwh [...] ks. tab.
Sądu Okręgowego w T., nie podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o
reformie rolnej. Decyzją z dnia 3 kwietnia 2003 r. Wojewoda orzekł, że
przedmiotowa nieruchomość, także w części zabudowanej siedzibą rodu R.,
odpowiadającej obecnie działce nr [...], podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e
dekretu o reformie rolnej. Na skutek odwołania powódki, decyzja ta została decyzją
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 grudnia 2003 r. uchylona, a sprawa
przekazana do ponownego rozpatrzenia. Kolejną decyzją z dnia 3 sierpnia 2004 r.
Wojewoda ponownie orzekł, że nieruchomość objęta Lwh [...] ks. tab. Sądu
Okręgowego w T., w części odpowiadającej obecnie działce nr [...], podpadała pod
działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie rolnej. Na skutek odwołania powódki
do Ministra Rolnictwa toczy się w tej sprawie dalsze postępowanie administracyjne.
Postanowieniem z dnia 22 marca 1999 r. Sąd Rejonowy w R. ogłosił
upadłość „P.” spółki z o.o. W dniu 14 lipca 2005 r. pozwany A.P., działając jako
syndyk masy upadłości, zbył na rzecz pozwanej „M.” sp .j. prawo użytkowania
wieczystego działki nr [...] o obszarze 9.69 ha oraz prawo własności usytuowanych
na niej budynków i budowli. Zawierając tę umowę strony wiedziały o staraniach
powódki o rewindykację mienia.
Sąd Okręgowy podkreślił, że roszczenie windykacyjne skierowane przeciwko
spółce „P.” – w upadłości oparte zostało na twierdzeniach, że zespół pałacowo-
parkowy nie był funkcjonalnie i gospodarczo związany z resztą majątku, wobec
czego nie podpadał pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie rolnej.
Podważanie prawa własności ujawnionego w księdze wieczystej w procesie
windykacyjnym, toczącym się bez udziału wpisanego właściciela nieruchomości,
jest natomiast niedopuszczalne. Na korzyść ujawnionego właściciela przemawia
bowiem domniemanie wynikające z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 19, poz. 147
ze zm. – dalej: „u.k.w.h.”), które może być obalone tylko w procesie toczącym się
4
z jego udziałem. Z tej przyczyny wniosek o zawieszenie postępowania ze względu
na toczące się postępowanie administracyjne podlegał oddaleniu. Wynik tego
postępowania pod nieobecność w procesie Skarbu Państwa nie mógł bowiem
wpłynąć – stwierdził Sąd Okręgowy – na treść rozstrzygnięcia. Ani spółka „P.” – w
upadłości, ani syndyk masy upadłości, ani A.P., pozwany jako osoba fizyczna, nie
byli zresztą posiadaczami spornej nieruchomości, wobec czego nie przysługiwała
im w niniejszym procesie legitymacja bierna. Posiadaczem przedmiotowej
nieruchomości była sp.j. „M.”, ale spółka ta nie została pozwana o wydanie
nieruchomości. Spółka „M.” nabyła prawo użytkowania wieczystego nieruchomości
oraz prawo własności znajdujących się na niej budynków od ujawnionego w
księdze wieczystej Skarbu Państwa i dopóki wpis Skarbu Państwa nie zostanie we
właściwym trybie podważony, dopóty nie można podważać skuteczności nabycia
prawa użytkowania wieczystego i własności budynków.
Sąd Apelacyjny – po rozpoznaniu na skutek apelacji powódki sprawy
przeciwko „P.” spółce z o.o. – w upadłości, syndykowi masy upadłości, „M.” sp.j.
oraz A.P. – wyrokiem z dnia 23 listopada 2006 r. apelację oddalił, przeprowadzając
następującą argumentację.
Powódka nie ma racji zarzucając Sądowi pierwszej instancji naruszenie
przepisów art. 72 § 2 i art. 195 § 1 i 2 k.p.c., po stronie władających rzeczą
w rozumieniu art. 222 § 1 k.c. nie zachodzi bowiem współuczestnictwo konieczne.
Pozwana „M.” sp.j., która włada obecnie przedmiotową nieruchomością, nie została
pozwana o jej wydanie, a powództwo skierowane przeciwko spółce „P.” ulegało
oddaleniu ze względu na brak legitymacji biernej, będący konsekwencją samego
tylko ogłoszenia upadłości. W księdze wieczystej prowadzonej dla przedmiotowej
nieruchomości prawo własności jest ujawnione na rzecz Skarbu Państwa i z
wpisem tym łączy się domniemanie przewidziane w art. 3 ust. 1 u.k.w.h.
Powództwo o wydanie nieruchomości może zatem zaktualizować się dopiero
wtedy, gdy powódka we właściwym trybie wykaże, że treść księgi wieczystej jest
niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym oraz, że to ona, a nie Skarb Państwa,
powinna być wpisana w księdze wieczystej jako właścicielka nieruchomości. Przed
Sądem Rejonowym w M. toczy się wprawdzie wszczęta przez powódkę sprawa o
usunięcie niezgodności między treścią księgi wieczystej nr [...] a rzeczywistym
5
stanem prawnym, jednak okoliczność ta nie zmienia oceny, że niniejsze powództwo
jest przedwczesne. Nie było zatem podstaw do uwzględnienia wniosku powódki o
zawieszenie postępowania.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c., powódka wnosiła o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w stosunku do
pozwanych „P.” spółki z o.o.– w upadłości, syndyka masy upadłości oraz „M.” sp.j.
i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania ewentualnie o uchylenie także wyroku Sądu pierwszej instancji
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi. W ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej wskazała na naruszenie art. 222 § 1 k.c. przez
błędne uznanie powództwa za przedwczesne, art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie
rolnej przez jego nie zastosowanie i art. 3 ust. 1 u.k.w.h. przez jego niewłaściwe
zastosowanie. W ramach drugiej podstawy podniosła natomiast zarzut obrazy art.
386 § 4 k.p.c. przez bezzasadne oddalenie apelacji mimo nie zbadania
merytorycznej podstawy roszczenia o wydanie nieruchomości i nie rozpoznania
żądania ewentualnego o uznanie umowy z dnia 14 lipca 2005 r. za bezskuteczną,
art. 198 k.p.c. przez błędne uznanie, że żądania pozwu skierowane przeciwko
dotychczasowym pozwanym nie zostają automatycznie skierowane przeciwko
osobie wezwanej, a przez to przyjęcie, że roszczenie windykacyjne nie zostało
skierowane przeciwko pozwanej „M.” sp.j. i art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
k.p.c. przez nie ustosunkowanie się w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku do
zarzutu naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o
reformie rolnej oraz do błędnego stanowiska tego Sądu w kwestii konieczności
udziału w niniejszej sprawie po stronie pozwanej Skarbu Państwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prawomocnym postanowieniem z dnia 21 grudnia 2006 r. Sąd Rejonowy
w R. stwierdził ukończenie postępowania upadłościowego „P.” spółki z o.o., w
związku z czym w dniu 7 marca 2007 r. spółka ta została wykreślona z Krajowego
Rejestru Sądowego.
Postanowieniem z dnia 20 czerwca 2007 r. Sąd Najwyższy umorzył
postępowanie kasacyjne wobec „P.” spółki z o.o. i syndyka masy upadłości tej
6
spółki stwierdzając, że ze względu na prawomocne ukończenie postępowania
upadłościowego wydanie wyroku w stosunku do syndyka jest niedopuszczalne, a
dopuszczalność wyrokowania w stosunku do spółki wyłącza definitywna utrata
przez nią zdolności sądowej.
Postępowanie kasacyjne toczy się zatem wyłącznie między powódką
a pozwaną „M.” sp.j., wyrok Sądu Apelacyjnego wydany w stosunku do pozwanego
A.P. nie został bowiem zaskarżony skargą kasacyjną, a postępowanie kasacyjne w
stosunku do pozwanych „P.” spółki z o.o.– w upadłości i syndyka masy upadłości
zostało przez Sąd Najwyższy umorzone. Oznacza to, że wyrok Sądu pierwszej
instancji oddalający powództwo w stosunku do pozwanych „P.” spółki z o.o. – w
upadłości, syndyka masy upadłości oraz A.P. jest prawomocny.
W zaistniałej sytuacji rozważenia w pierwszej kolejności wymaga kwestia
zakresu roszczeń skierowanych przez powódkę przeciwko pozwanej „M.” sp.j.
Z pisma z dnia 5 września 2005 r. wynika, że powódka zgłosiła wniosek
o wezwanie do udziału w sprawie po stronie pozwanej „M.” sp.j. i zmodyfikowała
żądanie pozwu w ten sposób, że dodatkowo wniosła o uznanie za bezskuteczną
umowy przeniesienia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości oraz
własności budynków i budowli, zawartej w dniu 14 lipca 2005 r. między „P.” spółką
z o.o.– w upadłości a „M.” sp.j., jako uniemożliwiającej zadośćuczynienie
roszczeniu o wydanie nieruchomości (k. 29).
Sądy orzekające trafnie przyjęły, że spółka „M.” nie została pozwana o
wydanie nieruchomości, wniosek taki wypływa bowiem zarówno z treści samego
żądania zawartego w powołanym piśmie, jak i z jego uzasadnienia. Przeciwko
spółce „M.” powódka skierowała zatem jedynie żądanie uznania umowy z dnia 14
lipca 2005 r. za bezskuteczną. Pismo z dnia 5 września 2005 r. zawierało
modyfikację pierwotnego żądania sformułowanego w pozwie i z jego wniesieniem
nie można łączyć skutków wynikających z powołanego w skardze kasacyjnej art.
198 k.p.c. Uszło uwagi skarżącej, że wspomniane pismo zostało złożone przed
doręczeniem stronie pozwanej odpisu pozwu, co nastąpiło dopiero w dniu 18
listopada 2005 r. (k. 103-104). Przepis art. 198 k.p.c. reguluje natomiast skutki
7
związane z przekształceniami podmiotowymi uregulowanymi w art. 195-197 k.p.c.,
dokonanymi w toku postępowania, a więc po doręczeniu pozwu pozwanemu.
W konsekwencji, skoro zarzut naruszenia art. 198 k.p.c. okazał się
nieuzasadniony, trzeba stwierdzić, że postępowanie kasacyjne toczące się między
skarżącą a „M.” sp.j. obejmuje wyłącznie żądanie uznania za bezskuteczną umowy
przeniesienia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości oraz własności
budynków i budowli, zawartej w dniu 14 lipca 2005 r. między „P.” spółką z o.o.– w
upadłości a „M.” sp.j., jako uniemożliwiającej zadośćuczynienie roszczeniu o
wydanie nieruchomości.
Rozstrzygnięcie o tym żądaniu należy uznać za prawidłowe z tej już tylko
przyczyny, że roszczenie skarżącej, skierowane przeciwko „P.” spółce z o.o.– w
upadłości i syndykowi tej spółki o wydanie nieruchomości, do którego zaspokojenia
miało zmierzać żądanie uznania umowy z dnia 14 lipca 2005 r. za bezskuteczną
zostało prawomocnie oddalone i nie mogłoby być w niniejszym procesie
uwzględnione co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, dlatego że obalenie
ustanowionego w art. 3 ust. 1 u.k.w.h. domniemania, wynikającego z wpisu w
księdze wieczystej nr [...] prawa własności na rzecz Skarbu Państwa, nie mogło
nastąpić w procesie toczącym się bez udziału Skarbu Państwa. Po drugie, dlatego
że, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, sąd powszechny nie jest uprawniony do
samodzielnego rozstrzygania czy dana nieruchomość nie podpada pod działanie
art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie rolnej; rozstrzygnięcie tej kwestii następuje w
drodze decyzji administracyjnej (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27
września 1991 r., III CZP 90/91, OSNCP 1992, nr 5, poz. 72, wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 28 lipca 2004 r., III CK 296/03, niepubl., z dnia 3 grudnia 2004
r., IV CK 336/04, niepubl., z dnia 20 grudnia 2005 r., III CK 350/05, niepubl., z dnia
7 czerwca 2006 r., III CSK 64/06, niepubl. oraz z dnia 30 stycznia 2007 r., IV CSK
350/06, M. Prawn. 2007, nr 5 s. 230, a także wyroki Naczelnego Sądu
Administracyjnego z dnia 28 grudnia 1994 r., II S.A. 250/94, ONSA 1996, nr 1, poz.
22, z dnia 22 sierpnia 2000 r., IV S.A. 2582/98, Rejent 2001, nr 12, s. 193, z dnia
19 września 2000 r., IV S.A. 451/00, niepubl. i z dnia 22 kwietnia 2004 r., OSK
46/04, ONSAiWSA 2004, nr 1, poz. 20 oraz uchwałę składu siedmiu sędziów
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 czerwca 2006 r., I OPS 2/06, ONS i
8
WSA 2006, nr 5, poz. 123). Skoro skarżąca nie uzyskała w postępowaniu
administracyjnym decyzji stwierdzającej, że przedmiotowa nieruchomość nie
podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o reformie rolnej, roszczenie o
wydanie nieruchomości, także z tego względu, nie mogło być uznane za wykazane.
Wyrok uwzględniający powództwo z art. 59 k.c. powinien natomiast zawsze
określać konkretne roszczenie, którego zaspokojeniu powinno służyć uznanie
umowy za bezskuteczną w stosunku do powoda.
W tej sytuacji bezprzedmiotowe stało się rozważanie pozostałych zarzutów
zawartych w skardze kasacyjnej.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną, jako pozbawioną uzasadnionych podstaw, postanawiając
o kosztach postępowania kasacyjnego po myśli art. 102 w związku z art. 391 § 1
i art. 39821
k.p.c.