Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 169/07
POSTANOWIENIE
Dnia 10 sierpnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maria Grzelka
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa A. G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie Z.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 sierpnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 19 października 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego z dnia
27 marca 2006 r., i odrzuca pozew, nie obciążając powoda
kosztami postępowania w sprawie.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy oddalił powództwo A. G. o ustalenie, że był on właścicielem
majątku ziemskiego w P., pow. B., włączonego w wyniku II Wojny Światowej – do
Ukrainy. W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazał, że powód A. G., urodził się
w 1922 r. Jego dziadkowie od 1887 r. byli właścicielami dóbr położonych w P. pow.
B. W spisie ziemian Rzeczypospolitej Polskiej opracowanym w 1930 r. przez
Tadeusza Epszteina i Stanisława Górzyńskiego, ojciec powoda A. G. posiadał w P.
majątek ziemski o powierzchni 912 ha, w skład którego wchodziły grunty orne i lasy
oraz dom i budynki gospodarskie. Majątek ten w całości odziedziczył powód a dla
jego brata A. G. przeznaczony został majątek N. k/S. A. G. zmarł bezpotomnie 28
października 2003 r. w Brazylii jako kawaler, nie pozostawił testamentu. Z
powołaniem się na art. 189 k.p.c. Sąd Okręgowy stwierdził brak interesu prawnego
powoda bowiem zamieszczony cel może osiągnąć we właściwym postępowaniu
administracyjnym przewidzianym w ustawie z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa
do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami
Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 169, poz. 1418 ze zm.).
W uwzględnieniu apelacji powoda A. G. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony
wyrok i ustalił, że powód w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r. pozostawił poza
obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej nieruchomość w postaci majątku
ziemskiego w P., powiat B. Z powołaniem się na uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 5 sierpnia 2004 r., III CZP 39/04 (OSNC 2005, nr 7 – 8, poz. 127) i wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 23 września 1994 r., III SA 1655/93
(Rej. 1999, nr 11, s. 146) Sąd Apelacyjny wskazał, że powód A. G. bezskutecznie
czynił starania o uzyskanie dokumentu potwierdzającego, że jest on jedynym
spadkobiercą uprawnionym do pozostałego w P. majątku jak i dokumentu
własności tego majątku. Podstawową zaś przesłanką dla dochodzenia roszczeń na
podstawie powołanej ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. jest wykazanie prawa własności
do pozostawionych nieruchomości, co w istocie wiąże się z przedłożeniem
orzeczenia stwierdzającego prawa do spadku bądź ustalającego, że domagający
się rekompensaty był właścicielem pozostawionej nieruchomości. Prawa własności
A. G. do przedmiotowej nieruchomości organ administracyjny nie kwestionował, zaś
poddawał w wątpliwość, czy prawo to uzyskał powód.
3
Skargę kasacyjną wniósł pozwany Skarb Państwa, w której zarzucił, że
zaskarżony wyrok wydany został z naruszeniem następujących przepisów
postępowania mających wpływ na wynik sprawy:
1) art. 386 § 2 i 3 k.p.c. w zw. z art. 378 § 1 w zw. z art. 1 i 2 k.p.c. oraz art. 1
ust. 1, art. 5, art. 7, art. 9, art. 20 i art. 27 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r.
o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia poza obecnymi
granicami Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 169, poz. 1418 ze zm.)
a także przepisu art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 1 i 2 k.p.c. oraz art. 5 i 6
powołanej ustawy z dnia 8 lipca 2005 r.
2) przepisu art. 189 k.p.c. poprzez uznanie, że powód posiada interes prawny
w żądaniu ustalenia, że „pozostawił na terenach włączonych w wyniku II
wojny światowej w obszar Ukrainy Zachodniej majątek ziemski w P., powiat
B. (Ukraina Zachodnia).”
3) naruszenie przepisów art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie rażąco wadliwej
oceny zgromadzonych w sprawie dowodów prowadzącej do ustalenia, że A.
G. w związku z wojną rozpoczętą w 1939 r. pozostawił poza obecnym
granicami Rzeczypospolitej Polskiej nieruchomość w postaci majątku
ziemskiego w P., powiat B.
Wskazując na powyższe strona pozwana wnosiła o uchylenie w całości
wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 19 października 2005 r. oraz poprzedzającego
go wyroku Sądu Okręgowego i umorzenie postępowania; ewentualnie o uchylenie
wyroku Sądu II instancji i jego zmianę poprzez oddalenie strony powodowej w
całości wraz z zasądzeniem kosztów postępowania według norm przepisanych.
Powód A. G. wnosił o oddalenie skargi kasacyjnej z zasądzeniem kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W przedmiotowej sprawie żądanie pozwu, częściowo uwzględnione przez
Sąd Apelacyjny, zmierzało nie tylko do ustalenia faktu pozostawienia mienia na
terenach obecnie należących do Ukrainy, lecz o ustalenie istnienia stosunku
własności nieruchomości, istniejącego w przeszłości (wyrok SN z dnia 16 lutego
1977 r., III CRN 3/77 – OSNCP 1977, nr 11, poz. 220 i uchwała SN z dnia
17 grudnia 1987 r., III CZP 68/87 – OSNCP 1988, nr 6, poz. 74).
4
W stosunkach między Polską a Ukrainą obowiązuje umowa z dnia 24 maja
1993 r. o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych
(Dz.U. z 1994 r., Nr 96, poz. 465). Zgodnie z art. 32 tej umowy do stosunków
prawnych dotyczących nieruchomości właściwe są prawo i organy tej umawiającej
się strony, na której terytorium nieruchomość jest położona. Przytoczony przepis
rozstrzyga więc, że w sprawie o ustalenie istnienia (także w przeszłości) prawa
własności nieruchomości położonej na Ukrainie jurysdykcję krajową posiadają sądy
ukraińskie. Umowa nie zawiera równocześnie normy prawnej, która w sprawach
dotyczących nieruchomości przyznawałaby jurysdykcję przemienną sądom polskim.
Na tej podstawie uznać należy, że w przedmiotowej sprawie – przy założeniu
położenia nieruchomości na Ukrainie – sądom polskim nie przysługuje jurysdykcja
krajowa. Bez znaczenia dla omawianej kwestii jest przy tym fakt, że w chwili
w której miało istnieć będące przedmiotem ustalenia prawo własności,
przedmiotowa nieruchomość była położona w Polsce. Jeżeli bowiem nic nie wynika
z normy jurysdykcyjnej, to okoliczności istotne dla oceny jurysdykcji krajowej ustala
się według stanu z chwili wszczęcia postępowania (art. 1097 k.p.c.).
Analogicznie rozstrzygają kwestię jurysdykcji krajowej, odnośnie do
stosunków prawnych dotyczących nieruchomości, umowy zawarte między
Rzeczypospolitą Polską a Republiką Litewską i Białoruską. Umowa z Republiką
Litewską z dnia 26 stycznia 1993 r. o pomocy prawnej i stosunkach prawnych
w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych (Dz.U. z 1994 r., Nr
35, poz. 130 ze zm.), jak i z Białorusią z dnia 26 października 1994 r. (Dz.U.
z 1995 r., Nr 128, poz. 619) zawierają jednobrzmiące artykuły 36, które stanowią,
że do stosunków tych właściwe są prawo i organy wymiaru sprawiedliwości tej
umawiającej strony, na której terytorium nieruchomość jest położona. Umowa
nie przyznaje sądom polskim, w sprawach dotyczących nieruchomości
jurysdykcji przemiennej. Dla oceny omawianej kwestii nie będą natomiast
miarodajne przepisy Rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia
2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich
wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Zgodnie z art. 66 ust. 1
Rozporządzenie stosuje się tylko do takich powództw, które zostały
wytoczone po jego wejściu w życie. Rozporządzenie weszło w życie w dniu
5
1 marca 2002 r., jednak jest to data właściwa tylko dla stosunków między
„starymi” państwami członkowskimi. W stosunku do Polski, która przystąpiła
do UE w dniu 1 maja 2004 r., przy braku w traktacie akcesyjnym przepisów
intertemporalnych, uznać trzeba, że reguła określona w art. 66 ust. 1
Rozporządzenia ulega modyfikacji, przez przyjęcie, że rozporządzenie
stosuje się do powództw wytoczonych po tej dacie. Jednakże zgodnie z art.
22 pkt 1 tego rozporządzenia w sprawach, w których przedmiotem są prawa
rzeczowe na nieruchomościach, wyłączną jurysdykcję mają sądy państwa
członkowskiego, w którym nieruchomość jest położona.
Z żadnej z umów międzynarodowych, których zastosowanie
w niniejszej sprawie można rozważać, nie wynika jurysdykcja sądów polskich.
W myśl postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2005 r., III
CZP 72/04 (Prokuratura i Prawo 2005, nr 11, s. 39) w sprawie o ustalenie
istniejącego w przeszłości stosunku własności nieruchomości pozostawionej
poza obecnymi granicami państwa polskiego w związku z wojną rozpoczętą
w 1939 r. położonej obecnie na terenie Litwy lub Białorusi sądom polskim nie
przysługuje jurysdykcja krajowa. Jednobrzmiąca treść art. 32 powołanej
umowy z Ukrainą uzasadnia odniesienie – podzielonego przez skład
orzekający poglądu – do rozpoznawanej sprawy. W myśl art. 202 zd. drugie
k.p.c. jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, okoliczności, które
uzasadniają odrzucenie pozwu, sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym
stanie sprawy. Brak jurysdykcji krajowej stanowi przyczynę nieważności, którą
sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy.
W razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej sąd odrzuca pozew (art. 1099
k.p.c.). Jeżeli zatem pozew ulegał odrzuceniu, to w postępowaniu kasacyjnym Sąd
Najwyższy uchyla wydane w sprawie wyroki i odrzuca pozew (art. 39819
k.p.c.).
Dlatego na podstawie powołanych przepisów oraz art. 102 k.p.c. w odniesieniu do
kosztów sądowych należało orzec jak sentencji postanowienia.
6