Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 września 2007 r.
I UK 90/07
Nienależnie pobrane świadczenie w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) to
świadczenie wypłacone mimo zaistnienia leżących po stronie ubezpieczonego
okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo
wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części.
Przewodniczący SSN Katarzyna Gonera, Sędziowie SN: Józef Iwulski (spra-
wozdawca), Herbert Szurgacz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 września
2007 r. sprawy z odwołania Stanisława M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w R. o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z
dnia 26 października 2006 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 14 marca 2005 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Gliwicach Ośrodek Zamiejscowy w Rybniku zmienił decyzję Za-
kładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w R. z dnia 18 listopada 2004 r. i ustalił, że
ubezpieczony Stanisław M. nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnego świadcze-
nia za okres od 1 października 2001 r. do 30 września 2004 r. w łącznej kwocie
56.237,29 zł. Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony od 28 grudnia 1985 r. do kwiet-
nia 2000 r. pobierał rentę w związku z wypadkiem przy pracy z tytułu zaliczenia go do
III grupy inwalidztwa. Decyzją z dnia 29 marca 2000 r. organ rentowy wstrzymał
ubezpieczonemu wypłatę tego świadczenia od kwietnia 2000 r., a Sąd Okręgowy-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach Ośrodek Zamiejscowy w Ryb-
2
niku wyrokiem z dnia 29 sierpnia 2000 r. [...] oddalił odwołanie od tej decyzji. Jed-
nakże, Sąd Apelacyjny w Katowicach wyrokiem z dnia 9 maja 2001 r. [...] zmienił ten
wyrok Sądu pierwszej instancji i przywrócił ubezpieczonemu prawo do renty wypad-
kowej od kwietnia 2000 r. na stałe. W związku z takim rozstrzygnięciem Sądu Apela-
cyjnego, organ rentowy decyzją z dnia 24 maja 2001 r. orzekł o wypłacie ubezpieczo-
nemu renty od dnia 1 maja 2001 r. Niezależnie od tego, organ rentowy wniósł kasa-
cję od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 9 maja 2001 r., w wyniku której Sąd Najwyż-
szy wyrokiem z dnia 28 listopada 2002 r., II UKN 519/01, uchylił zaskarżony wyrok i
przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. Sąd Apela-
cyjny w Katowicach, w wyniku ponownego rozpoznania sprawy, wyrokiem z dnia 14
października 2004 r. [...] oddalił apelację ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgo-
wego z dnia 29 sierpnia 2000 r. Organ rentowy decyzją z dnia 4 października 2004 r.
wstrzymał wypłatę renty od dnia 1 października 2004 r., a kolejną decyzją z dnia 18
listopada 2004 r. zobowiązał ubezpieczonego do zwrotu świadczenia pobranego
nienależnie w okresie od 1 października 2001 r. do 30 września 2004 r. Uwzględnia-
jąc odwołanie ubezpieczonego od decyzji z dnia 18 listopada 2004 r., Sąd Okręgowy
przyjął, że ubezpieczony nie pobrał świadczenia nienależnie w rozumieniu art. 138
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), ponieważ
świadczenia rentowe „zostały mu przyznane zarówno na mocy wyroku sądowego jak
i decyzji organu rentowego; świadczenia zostały zużyte na zaspokojenie bieżących i
koniecznych potrzeb życiowych ubezpieczonego”. Nadto, ubezpieczony nie został w
żaden sposób pouczony o braku prawa do ich otrzymywania, a pobierając rentę
regularnie od 1985 r., miał prawo sądzić, że przysługuje mu do niej prawo.
Od wyroku Sądu Okręgowego apelację złożył organ rentowy, którą Sąd Apela-
cyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach oddalił wyrokiem z dnia
26 października 2006 r. [...]. Sąd odwoławczy w uzasadnieniu wyroku wywiódł, że
organ rentowy w zaskarżonej decyzji z dnia 18 listopada 2004 r. odwołał się w spo-
sób ogólny do art. 138 ustawy o emeryturach i rentach oraz art. 84 ust. 1, 9 i 11
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.). Zdaniem Sądu Apelacyjnego, powołany
przepis ustawy o emeryturach i rentach obejmuje różne stany faktyczne, bowiem za
nienależnie pobrane świadczenia uważa się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaist-
nienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo
3
wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca
świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania; 2) świadczenia przy-
znane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w in-
nych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą
świadczenia; 3) świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rento-
wego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu. Organ rentowy nie określił,
na którą „z powołanych hipotez powołuje się w swoim żądaniu”. W ocenie Sądu dru-
giej instancji niezbędne jest rozróżnienie pomiędzy „świadczeniem nienależnie po-
branym”, o którym mowa w art. 138 ustawy o emeryturach i rentach, a „świadcze-
niem nienależnym”. Według Sąd Apelacyjnego, „każde świadczenie nienależnie po-
brane jest świadczeniem nienależnym, lecz nie każde świadczenie nienależne jest
świadczeniem nienależnie pobranym”. Zwrotu świadczeń nienależnych, niebędących
świadczeniami nienależnie pobranymi, ZUS może dochodzić na zasadach ogólnych.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, można jedynie przypuszczać, że organ rentowy przy
wydaniu przedmiotowej decyzji kierował się treścią art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o
emeryturach i rentach, jednakże trzeba zwrócić uwagę na to, że wyrok przywracający
ubezpieczonemu prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy był na-
tychmiast wykonalny, co oznacza, że organ rentowy, nie wnosząc o wstrzymanie wy-
konalności tego orzeczenia, był zobowiązany do jego realizacji. Skoro dopiero w wy-
roku z dnia 14 października 2004 r. zostało definitywnie oddalone odwołanie ubezpie-
czonego, który kwestionował zasadność wstrzymania mu wypłaty świadczenia, to - w
ocenie Sądu drugiej instancji - w okresie pomiędzy 1 października 2001 r. a 30 wrze-
śnia 2004 r. nie zaistniały okoliczności powodujące ustanie lub zawieszenie prawa
ubezpieczonego do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty.
Skargę kasacyjną od tego wyroku wniósł organ rentowy, zarzucając „oczywi-
ste” naruszenie art. 138 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach „poprzez błędną ich
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że świadczenie otrzy-
mane przez ubezpieczonego, pomimo spełnienia warunków określonych powołanym
wyżej przepisem nie ma charakteru świadczenia nienależnie pobranego”. W uzasad-
nieniu skargi wywiedziono w szczególności, że Sąd drugiej instancji nietrafnie doko-
nał rozróżnienia „świadczenia nienależnego” od „świadczenia nienależnie pobrane-
go”, gdyż rozróżnienie takie nie ma oparcia w treści art. 138 ustawy o emeryturach i
rentach, który operuje tylko pojęciem „świadczenia nienależnie pobranego”. W ocenie
organu rentowego, uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie wyjaśnia „dokładnie istoty
4
sporu ale i też szczegółowo podstaw przyjętego rozstrzygnięcia”, dlatego nie można
zaaprobować twierdzenia Sądu Apelacyjnego, że organ rentowy ma możliwość do-
chodzenia swoich roszczeń na zasadach ogólnych. Zdaniem skarżącego, przepisy
prawa ubezpieczeń społecznych zawierają samodzielną podstawę żądania zwrotu
nienależnie pobranych świadczeń i dlatego przepisy Kodeksu cywilnego nie mają
zastosowania. Okolicznością powodującą ustanie lub zawieszenie prawa do świad-
czeń albo wstrzymanie ich wypłaty - w ocenie skarżącego - „był bez wątpienia wyrok
Sądu Apelacyjnego oddalający apelację ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgo-
wego”. Powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz Sądu Apelacyjnego w
Warszawie, skarżący wywiódł, że każdy wierzyciel, który otrzymał świadczenie na
podstawie nieprawomocnego, ale wykonalnego orzeczenia sądu drugiej instancji,
powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu świadczenia w razie uwzględnienia kasacji
strony przeciwnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku jest lakoniczne i w wielu miejscach Sąd
posługuje się pewnymi skrótami myślowymi, które mogą być niezbyt zrozumiałe. Sąd
Apelacyjny używa argumentów powoływanych w literaturze i orzecznictwie, jednak
nie odwołuje się do nich, co również stwarza trudności w zrozumieniu rzeczywistej,
prawnej motywacji rozstrzygnięcia. Po szczegółowej analizie uzasadnienia, jego
istota może być jednak odczytana, a przez to wyrok poddaje się kontroli kasacyjnej.
W szczególności czynione przez Sąd Apelacyjny rozróżnienie pomiędzy „świadcze-
niem nienależnie pobranym”, o którym mowa w art. 138 ustawy o emeryturach i ren-
tach, a „świadczeniem nienależnym” (którego nie ma według skarżącego) należy od-
czytać jako rozróżnienie między „świadczeniem nienależnie pobranym” w rozumieniu
prawa ubezpieczeń społecznych, a „świadczeniem nienależnym” w rozumieniu prze-
pisów prawa cywilnego (o bezpodstawnym wzbogaceniu, a w szczególności art. 410
k.c.). Wywód skargi kasacyjnej wskazuje na to, że organ rentowy zmierza do przenie-
sienia na grunt prawa ubezpieczeń społecznych konstrukcji przewidzianych prawem
cywilnym (art. 409 i 410 k.c.) w przypadku uzyskania świadczenia na podstawie nie-
prawomocnego, ale wykonalnego wyroku sądowego, w razie późniejszego oddalenia
żądania. Rzeczywiście, gdyby stosować w rozpoznawanej sprawie konstrukcję nie-
należnego świadczenia (art. 410 k.c.) oraz złej wiary wzbogaconego, który zużył ko-
5
rzyść (art. 409 k.c.), to ubezpieczony powinien zwrócić pobrane świadczenia. Sto-
sownie do art. 409 k.c., obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa,
jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbo-
gacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z
obowiązkiem zwrotu (był w złej wierze). Tę zasadę - w myśl art. 410 § 1 k.c. - stosuje
się, w szczególności, do świadczenia nienależnego, czyli uzyskanego, gdy osoba
spełniająca je nie była w ogóle zobowiązana lub nie była zobowiązana względem
osoby, której świadczyła, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony
cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do
świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. W
orzecznictwie (na co powołuje się skarżący) utrwalony jest pogląd, że wierzyciel,
który wyegzekwował świadczenie na podstawie nieprawomocnego, ale wykonalnego
orzeczenia sądu drugiej instancji, powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu tego
świadczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2004 r., V CK 220/03,
OSNC 2005 nr 3, poz. 49). Pracownik, który otrzymał od pracodawcy świadczenie na
podstawie nieprawomocnego, ale wykonalnego wyroku sądu drugiej instancji (art.
388 § 1 k.p.c.), powinien liczyć się z obowiązkiem jego zwrotu (art. 409 k.c.) w razie
uchylenia tego wyroku w wyniku uwzględnienia kasacji pracodawcy (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 czerwca 2005 r., II PK 288/04, OSNP 2006 nr 9-10, poz.
146). Uchylenie lub zmiana prawomocnego wyroku sprawia, że spełnione na jego
podstawie świadczenie jest nienależne w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego -
art. 410 i nast. k.c. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 29 grudnia 2005 r.,
I ACa 1062/05, LEX nr 186167). W okresie, którego sprawa dotyczy, wyrok sądu dru-
giej instancji był co do zasady natychmiast wykonalny (art. 388 § 1 k.p.c.), choćby
przysługiwała od niego kasacja (był nieprawomocny). Gdyby więc stosować art. 409 i
410 k.c. lub interpretować przepisy ubezpieczeniowe w przedstawiony sposób (tak,
jak art. 409 i 410 k.c.), to ubezpieczony otrzymał nienależne świadczenie (okazało
się, że nie istniała jego podstawa), a zużywając je (renta służy zaspokojeniu bieżą-
cych potrzeb), powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu, gdyż otrzymywał świadcze-
nie na podstawie nieprawomocnego wyroku podlegającego wykonaniu.
Jednakże w przypadku nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia
społecznego brak jest podstaw do stosowania art. 409 i 410 k.c., gdyż jest to uregu-
lowane w prawie ubezpieczeń społecznych, które w tym zakresie nie zawiera odesła-
nia do przepisów prawa cywilnego (por. wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z
6
dnia 5 kwietnia 1974 r., IV TR 218/74, OSPiKA 1975 nr 12, poz. 259). Pewne wątpli-
wości w tym przedmiocie mogą wynikać na tle regulacji art. 84 ust. 1 ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społecznych, według którego, osoba, która pobrała nienależne
świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z
odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. W
przepisie tym występuje więc odesłanie do przepisów prawa cywilnego, ale jego ana-
liza językowa w sposób jednoznaczny prowadzi do wniosku, iż chodzi wyłącznie o
odesłanie w zakresie zapłaty odsetek. Definicję „kwoty nienależnie pobranych świad-
czeń” zawiera bowiem art. 84 ust. 2 tej ustawy i z niego wynikają zasady ich zwrotu,
natomiast art. 84 ust. 1 odsyła do przepisów prawa cywilnego tylko w zakresie wyso-
kości i zasad zapłaty odsetek („wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach okre-
ślonych przepisami prawa cywilnego”). Potwierdza to użycie w art. 84 ust. 1 tej
ustawy słów „z uwzględnieniem ust. 11”, a więc wskazanie na konieczność uwzględ-
nienia przepisu przewidującego przypadek zwrotu świadczenia „bez odsetek za
zwłokę”.
Przepisów ubezpieczeniowych o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń z
ubezpieczeń społecznych nie można też interpretować tak, jak przepisów prawa cy-
wilnego (art. 409 i 410 k.c.). Zwrot nienależnie pobranych świadczeń ubezpieczenio-
wych jest ogólnie uregulowany w art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych. Zgodnie z nim, osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń
społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami ustawowymi w wy-
sokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego (ust. 1), przy czym,
jeżeli zawiadomiła organ o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do
świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypła-
cane, kwoty nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych podlegają
zwrotowi bez odsetek za zwłokę (ust. 11). Podstawowy w tym zakresie art. 84 ust. 2
tej ustawy stanowi, że za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się: 1)
świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa
do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba po-
bierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania oraz 2) świad-
czenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszy-
wych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd
organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia. Podobna
jest regulacja art. 138 ustawy o emeryturach i rentach (w odniesieniu do świadczeń
7
nią objętych - emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy, renty rodzinnej, dodat-
ku pielęgnacyjnego, dodatku do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej, zasiłku pogrze-
bowego). Zgodnie z tym przepisem, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia
jest obowiązana do ich zwrotu (ust. 1). Za nienależnie pobrane świadczenia uważa
się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie
lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości
lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do
ich pobierania; 2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych
zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w
błąd przez osobę pobierającą świadczenia oraz 3) świadczenia wypłacone z przy-
czyn niezależnych od organu rentowego osobie innej, niż wskazana w decyzji tego
organu (ust. 2). Już ogólne spojrzenie na te przepisy wskazuje, że mimo pewnych
różnic terminologicznych (art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych sta-
nowi o „pobraniu nienależnego świadczenia” oraz o „kwotach nienależnie pobranych
świadczeń”, natomiast art. 138 ustawy o emeryturach i rentach o „nienależnie pobra-
nym świadczeniu”), łączą one dwa elementy, które są rozdzielone w przepisach
prawa cywilnego. W przepisach prawa cywilnego pojęcie nienależnego świadczenia
jest zobiektywizowane (art. 410 § 2 k.c.), natomiast elementy odnoszące się do stanu
świadomości (woli) wzbogaconego są uregulowane odrębnie (art. 409 k.c.), a więc
nie są objęte definicją tego pojęcia. W przepisach prawa ubezpieczeniowego nastę-
puje połączenie tych elementów w samej definicji „świadczenia nienależnie pobra-
nego”, a więc w prawie ubezpieczeń społecznych „świadczenie nienależnie pobrane”
to nie tylko „świadczenie nienależne” (obiektywnie, np. wypłacane bez podstawy
prawnej), ale także „nienależnie pobrane”, a więc pobrane przez osobę, której można
przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działa-
nia (zaniechania). To jest właśnie podstawa rozróżnienia „świadczenia nienależnego”
od „świadczenia nienależnie pobranego”.
Takie też rozróżnienie leży u podstaw bogatego orzecznictwa dotyczącego
przepisów o zwrocie nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych
(aktualnych i poprzednio obowiązujących, w szczególności art. 80 i 81 ustawy z dnia
23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin, Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.; art. 106 i 107 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Orzeczenia te dotyczą wprawdzie różnych świadczeń i różnych sytuacji (faktycznych
8
i prawnych), ale możliwe jest na ich podstawie dokonanie uogólnień. Wynika z nich,
że nie można żądać zwrotu świadczeń nienależnie pobranych, gdy doszło do wypłaty
świadczenia nienależnego wskutek błędnego wyliczenia (przez organ) wysokości
świadczenia w decyzji o jego przyznaniu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 maja
1984 r., III UZP 20/84, OSNCP 1985 nr 1, poz. 3; Palestra 1986 nr 9, s. 86 z glosą S.
Płażka); gdy organ rentowy wypłacał emeryturę wyższą od przysługującej na skutek
(swojego) błędu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1985 r., II URN 98/85,
OSNCP 1986 nr 4, poz. 59) albo na skutek wniosku komornika sądowego zawyżają-
cego świadczenie, niezgodnie z tytułem wykonawczym (wyrok Sądu Apelacyjnego w
Poznaniu z dnia 17 kwietnia 1996 r., III AUr 47/96, Prawo Pracy 1997 nr 2, s. 42).
Podkreśla się, że dla istnienia po stronie ubezpieczonego obowiązku zwrotu niena-
leżnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia społecznego istotne jest, że prawo
do renty nie ustaje z mocy prawa, ale wymagana jest w tym względzie decyzja or-
ganu rentowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 10 marca 1995 r., III
AUr 174/95, Prawo Pracy 1995 nr 4, s. 48). Zwraca się uwagę, że organ rentowy
może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia tylko wówczas, gdy
ubezpieczonemu można przypisać złą wolę. W tym kontekście uznano, że błędne
podanie wysokości zarobków pracownika w zaświadczeniu wydanym przez zakład
pracy nie upoważnia organu rentowego do żądania od pracownika zwrotu nadpłaco-
nego świadczenia rentowego, chyba że pracownikowi można przypisać złą wolę w
korzystaniu z takiego zaświadczenia. (wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 27 maja 1966 r., I TR 49/66, niepublikowany - patrz: B. Gudowska: Ubezpiecze-
nie emerytalno-rentowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Warszawa 1993, s.
171). Organ rentowy nie może żądać zwrotu sumy nadpłaconej skutkiem tego, że po
wyroku sądu wyższej instancji, zmieniającym wyrok sądu pierwszej instancji, nie wy-
dał nowej decyzji zgodnej z wyrokiem sądu wyższej instancji, lecz wypłacał nadal
rentę w wysokości ustalonej wyrokiem sądu pierwszej instancji (wyrok Trybunału
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 28 września 1966 r., I TR 895/66, niepublikowany -
patrz: B. Gudowska, j.w., s. 168). Przyjmuje się, że obowiązek zwrotu obciąża tylko
tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się nie należy, co dotyczy
zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach, w jakich nie powinna po-
bierać świadczeń, jak też tej osoby, która uzyskała świadczenia na podstawie nie-
prawdziwych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wpro-
wadzenia w błąd instytucji ubezpieczeniowej. Wypłacenie świadczenia w sposób, na
9
który nie miała wpływu wina świadczeniobiorcy, nie uzasadnia powstania po stronie
osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (por.
wyroki Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 stycznia 1966 r., III TR
1492/65, OSPiKA 1967 nr 10, poz. 247, z dnia 24 czerwca 1965 r., III TR 86/65 oraz
z dnia 19 lipca 1965 r., III TR 2439/64, niepublikowane - patrz: B. Gudowska, j.w., s.
168; wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1977 r., II UR 5/77, OSNCP 1978 nr 2,
poz. 37 oraz z dnia 16 lutego 1987 r., II URN 16/87, PiZS 1988 nr 6; a także wyroki
Sądów Apelacyjnych w Krakowie z dnia 11 września 1996 r., III AUr 105/96, OSA
1997 nr 7-8, poz. 21 oraz w Białymstoku z dnia 10 listopada 1999 r., III AUa 602/99,
OSA 2000 nr 6, poz. 29). W orzecznictwie podkreśla się, że „zasady ochrony praw
nabytych” nie stosuje się wobec osoby, która uzyskała prawo do świadczenia z ubez-
pieczenia społecznego w wyniku wprowadzenia w błąd organu rentowego lub innego
jej bezprawnego działania, a świadczenia wypłacone w takiej sytuacji podlegają
zwrotowi w trybie przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 20 maja 1997 r., II UKN 128/97, OSNAPiUS 1998 nr 6, poz.
192).
Przedstawione orzeczenia oraz zawarta w nich zbieżna (w zasadzie) wykład-
nia i argumentacja pozwalają na przyjęcie, że nienależnie pobrane świadczenie w
rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach (bo o ten przypadek
chodzi w rozpoznawanej sprawie), to świadczenie wypłacone mimo zaistnienia oko-
liczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzyma-
nie ich wypłaty w całości lub w części (świadczenie nienależne, nieprzysługujące), na
skutek okoliczności leżących po stronie ubezpieczonego. Inaczej mówiąc, nie można
przyjąć, aby doszło do nienależnego pobrania świadczenia, jeżeli jego wypłata (mimo
zaistnienia wskazanych okoliczności) nastąpiła z przyczyn niezależnych od ubezpie-
czonego. Mogą to być zarówno przyczyny leżące po stronie organu rentowego
(błąd), ale także okoliczności niezależne od organu (np. wniosek komornika, za-
świadczenie pracodawcy). W rozpoznawanej sprawie mamy do czynienia z przypad-
kiem, gdy wypłata nienależnego świadczenia (jak się ostatecznie okazało ubezpie-
czony nie był niezdolny do pracy) nastąpiła wskutek wydania przez organ rentowy
decyzji wobec konieczności wykonania nieprawomocnego, ale wykonalnego wyroku
sądu. Nie można więc przyjąć, aby świadczenie zostało pobrane nienależnie w rozu-
mieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach.
10
Sąd Najwyższy nadto zważył, że na podstawie art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o
emeryturach i rentach można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli osoba pobierająca
była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Pouczenie musi być należyte, czyli
wyczerpująco i wyraźnie wskazujące okoliczności, w jakich dochodzi do nienależ-
nego pobrania świadczenia, dokonane w taki sposób, aby było zrozumiałe dla osoby,
do której jest skierowane. Pouczenie nie może być abstrakcyjne, obciążone brakiem
konkretności, a w szczególności nie może odnosić się do wszystkich hipotetycznych
okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń (por. wyroki Sądu Najwyż-
szego z dnia 17 listopada 1995 r., II URN 46/95, OSNAPiUS 1996 nr 12, poz. 174, z
dnia 17 lutego 2005 r., II UK 440/03, OSNP 2005 nr 18, poz. 291 oraz z dnia 14
marca 2006 r., I UK 161/05, OSNP 2007 nr 5-6, poz. 78; a także wyroki Sądów Ape-
lacyjnych w Rzeszowie z dnia 20 kwietnia 1995 r., III AUr 110/95, OSA 1997 nr 1,
poz. 3 oraz w Katowicach z dnia 18 października 2005 r., III AUa 1434/04, OSA 2006
nr 9, poz. 27). Takich wymagań nie spełnia pouczenie dołączone do decyzji z dnia 24
maja 2001 r., wydanej po wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 9 maja
2001 r. Chodzi o tę decyzję, bo na jej podstawie wypłacono świadczenie za sporny
okres, a nie o decyzję z dnia 18 listopada 2004 r. zobowiązującą ubezpieczonego do
zwrotu świadczenia. Pouczenie dokonane przy decyzji z dnia 24 maja 2001 r. ma
charakter standardowy i w żaden sposób nie odnosi się do szczególnej sytuacji, w
jakiej decyzja została wydana (wykonanie nieprawomocnego, wykonalnego, ale za-
skarżonego wyroku). Nie jest to pouczenie, które może być uznane za spełniające
wskazane warunki, od których uzależniona jest możliwość żądania zwrotu świadcze-
nia.
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na podstawie art.
39814
k.p.c.
========================================