Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 14 września 2007 r.
III UK 37/07
Odsetki przewidziane w art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998
r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11,
poz. 74 ze zm.) od kwoty świadczenia przyznanego wyrokiem sądu w sytuacji,
gdy organ rentowy z naruszeniem prawa odmówił jego przyznania, nalicza się
od upływu terminu, w którym organ rentowy powinien był wydać prawidłową
decyzję uwzględniającą wniosek.
Przewodniczący SS Krystyna Bednarczyk (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Hajn, Romualda Spyt.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 14 wrześ-
nia 2007 r. sprawy z odwołania Czesławy G. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w B. o prawo do odsetek, na skutek skargi kasacyjnej ubezpie-
czonej od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Za-
mościu z dnia 28 grudnia 2006 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Za-
mościu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyj-
nego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 27 stycznia 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił
przyznania wnioskodawczyni Czesławie G. odsetek od kwoty 32.499, 60 zł wypłaco-
nej przez organ rentowy w dniu 24 listopada 2005 r. w wykonaniu wyroku Sądu
Okręgowego w Zamościu z dnia 8 czerwca 2005 r. zasądzającego odszkodowanie z
tytułu wypadku w drodze do pracy, uznając, że nie pozostaje w zwłoce, gdyż wyrok
uprawomocnił się w dniu 13 października 2005 r.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawczyni Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 26 maja 2006 r. [...] zmienił zaskarżoną
2
decyzję w ten sposób, że przyznał wnioskodawczyni odsetki za okres od 21 paź-
dziernika 2004 r. do 24 listopada 2005 r., a w pozostałej części odwołanie oddalił.
Sąd ustalił, że wniosek o przyznanie jednorazowego odszkodowania z tytułu wypad-
ku w drodze do pracy, któremu wnioskodawczyni uległa w dniu 11 stycznia 1988 r.,
został zgłoszony 11 kwietnia 2000 r. Decyzją z dnia 25 kwietnia 2000 r. organ ren-
towy odmówił przyznania odszkodowania powołując się na przedawnienie roszcze-
nia. Stanowisko to zostało podzielone przez Sąd Okręgowy w Lublinie, który wyro-
kiem z dnia 7 października 2002 r. oddalił odwołanie wnioskodawczyni, oraz Sąd
Apelacyjny w Lublinie, który wyrokiem z dnia 10 marca 2004 r. oddalił jej apelację.
Na skutek kasacji wnioskodawczyni Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 20 października
2004 r. uchylił zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu pierwszej in-
stancji i sprawę przekazał temu ostatniemu Sądowi do ponownego rozpoznania. Sąd
Najwyższy wskazał na uchybienie organu rentowego polegające na nieudzielEniu
stosownych pouczeń i uznał, że podniesienie zarzutu przedawnienia jest nadużyciem
prawa w rozumieniu art. 8 k.p. W wyniku zmiany właściwości miejscowej sprawa była
rozpoznawana ponownie przez Sąd Okręgowy w Zamościu, który wyrokiem z dnia
24 listopada 2005 r. przyznał wnioskodawczyni odszkodowanie. Apelacja organu
rentowego od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Lublinie
z dnia 13 października 2005 r. Kwota odszkodowania została wypłacona w dniu 24
listopada 2005 r. bez odsetek. Oceniając żądanie zasądzenia odsetek Sąd Rejonowy
uznał, że wypłata odszkodowania powinna nastąpić w dniu ogłoszenia wyroku Sądu
Najwyższego, to jest 20 października 2004 r., zatem od tej daty należy liczyć opóź-
nienie organu rentowego. Podstawą prawną do zasądzenia odsetek jest przepis art.
85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.). Sąd powołał się na przepis art. 15 ustawy z dnia 30
października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i
chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.), który stanowi, że Zakład
Ubezpieczeń Społecznych wydaje decyzję, w ciągu 14 dni od dnia otrzymania orze-
czenia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej, względnie od dnia wyjaśnienia
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji. Przepis art. 58 tej ustawy od-
syła w sprawach nią nieuregulowanych do przepisów ustaw o świadczeniach pie-
niężnych w razie choroby i macierzyństwa oraz o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych. Przepis art. 118 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
3
z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) stanowi, że w razie ustalenia prawa do świadczenia
lub jego wysokości orzeczeniem organu odwoławczego, za dzień wyjaśnienia ostat-
niej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień wpływu
prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego. Ze sformułowania „uważa się
również” wynika, że może to być data wcześniejsza niż dzień wpływu prawomocnego
orzeczenia organu odwoławczego. Po dokonaniu przez Sąd Najwyższy jednoznacz-
nej oceny co do niezasadności zarzutu przedawnienia organ rentowy niewypłacając
wnioskodawczyni odszkodowania czynił to na własne ryzyko, ponieważ miał świa-
domość, że powinno ono być wypłacone. Nie ponosi on natomiast odpowiedzialności
za opóźnienie za okres od 25 kwietnia 2000 r. do 20 października 2004 r., gdyż miał
podstawy by uznać, że roszczenie wnioskodawczyni uległo przedawnieniu.
Apelacja wnioskodawczyni od tego wyroku w części oddalającej odwołanie
została oddalona wyrokiem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Zamościu z dnia 28 grudnia 2006 r. [...]. Sąd Okręgowy zaakceptował w cało-
ści ustalenia faktyczne jak i rozważania prawne dokonane przez Sąd pierwszej in-
stancji. Zgodnie z art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych obowią-
zek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych zapłaty odsetek nie dotyczy przypadku, gdy
opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności,
za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności. Zaniedbanie organu rentowego poin-
formowania wnioskodawczyni o przysługującym jej prawie nie jest okolicznością, za
którą organ rentowy ponosi odpowiedzialność. „Na poparcie tego stwierdzenia należy
wskazać na rozbieżne orzecznictwo w podanym przedmiocie i podkreślić jednocze-
śnie dość precedensowy charakter wydanego w sprawie wnioskodawczyni wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2004 r., III UK 111/04, w uzasadnieniu
którego to wyroku przyjęto, że zgłoszony przez organ rentowy zarzut przedawnienia
roszczenia o jednorazowe odszkodowanie, w sytuacji braku udzielenia wnioskodaw-
czyni informacji odnośnie prawa do tego świadczenia jest nadużyciem prawa w ro-
zumieniu art. 8 k.p.” Sąd Okręgowy powołał się na orzecznictwo i literaturę, gdzie
prezentowany jest pogląd, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie
stosuje się klauzul generalnych, gdyż prawo to nie jest prawem cywilnym. Do czasu
wydania wyroku Sądu Najwyższego, kiedy organ rentowy otrzymał wyraźny sygnał
odnośnie do prawidłowej wykładni prawa mającego w sprawie zastosowanie, mógł
pozostawać w obiektywnie usprawiedliwionym przekonaniu o słuszności i skuteczno-
ści zgłoszonego zarzutu przedawnienia.
4
Od tego wyroku wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną i opierając ją na
obu podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 k.p.c. wniosła o uchylenie zaskarżo-
nego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Zamościu do ponownego
rozpoznania. Jako pierwszą podstawę wskazała naruszenie przepisów postępowania
- art. 233 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c., art. 382 k.p.c., „przez dokonanie istotnych
ustaleń Sądu sprzecznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, w
szczególności poprzez przyjęcie, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie ponosi
odpowiedzialności za opóźnienie w wypłacie jednorazowego odszkodowania”. Drugą
podstawą skargi jest naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i błędne
zastosowanie art. 118 ust. 1a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, polegające na przyjęciu, że wyrok Sądu
Najwyższego jest ostatnią okolicznością niezbędną do wydania decyzji. W uzasad-
nieniu tej ostatniej podstawy podniosła, że z literalnego brzmienia powołanego prze-
pisu wynika, że w razie ustalenia prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości
orzeczeniem organu odwoławczego, za dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności nie-
zbędnej do wydania decyzji uważa się również dzień wpływu prawomocnego orze-
czenia organu odwoławczego. Mimo uznania, że nie zawsze dzień wpływu prawo-
mocnego orzeczenia jest taką okolicznością, Sąd Apelacyjny przyjął, że odsetki przy-
sługują od daty wydania wyroku przez Sąd Najwyższy. Zastosowanie wobec art. 118
ust. 1a wykładni językowej oznaczałoby istotne ograniczenie uprawnień wniosko-
dawców w zakresie żądania odsetek, o których mowa w art. 85 ust. 1 ustawy o sys-
temie ubezpieczeń społecznych. We wszystkich przypadkach, gdy postępowanie
wyjaśniające przedłużyłoby się z winy organu rentowego, w jego interesie będzie
wydanie decyzji odmownej i zmuszenie tym samym zainteresowanego do skierowa-
nia sprawy na drogę sądową.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesione w skardze zarzuty naruszenia przepisów postępowania nie mogą
być uznane za uzasadnioną podstawę skargi kasacyjnej, gdyż zgodnie z art. 3983
§ 3
k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów
lub oceny dowodów. Chociaż zarzut został sformułowany jako dokonanie ustaleń
sprzecznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego, w rzeczywisto-
ści stan faktyczny sprawy jest bezsporny. Ocena, czy organ rentowy dopuścił się
5
opóźnienia w wypłacie świadczenia i czy ewentualne opóźnienie ma charakter
zwłoki, może być dokonana tylko w kategoriach prawnych. Zarzuty w tym zakresie
mogą być rozpatrywane w ramach drugiej podstawy skargi - naruszenia prawa mate-
rialnego. Ta podstawa jest uzasadniona.
Przedmiotem sporu o przyznanie odsetek jest data wymagalności świadcze-
nia. Zgodnie z art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74) obowią-
zek zapłaty odsetek od świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych powstaje
po upływie przewidzianych w przepisach regulujących te świadczenia terminów do
ustalenia prawa i do wypłaty świadczeń. Sąd Okręgowy podzielając pogląd prawny
Sądu pierwszej instancji uznał, że data wymagalności powinna być ustalona na pod-
stawie art. 118 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych, zgodnie z którym termin do wydania decyzji wynosi 30 dni od wyjaśnienia
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji, przy czym na podstawie art.
118 ust. 1a za taką okoliczność uważa się dzień wpływu prawomocnego orzeczenia
organu odwoławczego, jeżeli prawo do świadczeń lub ich wysokości zostało ustalone
orzeczeniem tego organu. Jako podstawę do zastosowania tej ustawy został wska-
zany odsyłający do jej przepisów art. 15 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o
ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Jednakże ta ostatnia ustawa nie ma w ogóle zastosowania w niniejszej sprawie.
Wnioskodawczyni uległa wypadkowi w drodze do pracy przed wejściem w życie
ustawy, która w ogóle nie przewiduje świadczeń z tytułu wypadków w drodze do
pracy i z pracy. Zawiera natomiast regulację przejściową i w art. 49 ust. 1 stanowi, że
wnioski o świadczenia z tytułu wypadków w drodze do pracy lub z pracy, które miały
miejsce przed dniem wejścia w życie ustawy, podlegają rozpatrzeniu na podstawie
przepisów dotychczasowych. Mają tu więc zastosowanie przepisy ustawy z dnia 12
czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz.144 ze zm.). Przepis art. 25 odsyłał
do przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, między innymi w
zakresie postępowania, tylko w sprawach o rentę wypadkową. Nie było takiego ode-
słania w sprawach jednorazowych odszkodowań, natomiast w art. 38 zawarte było
upoważnienie do wydania przepisów wykonawczych w tym zakresie. Na podstawie §
16 i 18 rozporządzenia Ministra Pracy i Płac Socjalnych oraz Ministra Zdrowia i
Opieki Społecznej z dnia 17 października 1975 r. w sprawie zasad i trybu orzekania
6
uszczerbku na zdrowiu oraz wypłacania świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, w
drodze do pracy i z pracy oraz z tytułu chorób zawodowych (Dz.U. Nr 36, poz. 199)
jednorazowe odszkodowanie wypłaca się nie później niż w ciągu 14 dni od otrzyma-
nia prawomocnego orzeczenia ustalającego stopień uszczerbku na zdrowiu. Okre-
ślenie w taki sposób terminu do wydania decyzji oparte jest na założeniu, że skiero-
wanie osoby ubiegającej się o odszkodowanie na badania lekarskie jest ostatnią
czynnością w postępowaniu przed organem rentowym. Wynika to z procedury okre-
ślonej w tym rozporządzeniu, zgodnie z którą ustalenie, czy zdarzenie ma znamiona
wypadku przy pracy (w drodze do pracy lub z pracy) powinno być dokonane na
wstępie (§ 2 ust. 3). W przypadku wykonywania czynności w innej kolejności należy
przyjąć, że termin określony w § 16 biegnie od wyjaśnienia ostatniej okoliczności nie-
zbędnej do wydania decyzji, tak samo jak to zostało uregulowane w art. 118 ustawy
o emeryturach i rentach. Wyjaśnienie okoliczności niezbędnej do wydania decyzji
oznacza dokonanie czynności mającej na celu ustalenie stanu faktycznego, czyli
przeprowadzenie dowodów i ich ocenę. Wyjaśnienie okoliczności nie polega na oce-
nie prawnej. Dodanie ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 121, poz. 1264) do art. 118 ust. 1a , zgodnie z którym w razie ustalenia
prawa do świadczenia lub jego wysokości orzeczeniem organu odwoławczego, za
dzień wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji uważa się
również dzień wpływu prawomocnego orzeczenia organu odwoławczego, nie zmienia
tej interpretacji. Ten ostatni przepis dotyczy sytuacji, gdy na przyznanie prawa do
świadczeń pozwoliły ustalenia faktyczne dokonane na podstawie dowodów przepro-
wadzonych w postępowaniu sądowym, w którym nie stosuje się ograniczeń dowo-
dowych obowiązujących w postępowaniu przed organem rentowym. Do czasu wpro-
wadzenia tego przepisu nie było jasne, jaką datę należy przyjąć jako dzień wyjaśnie-
nia ostatniej okoliczności. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano ją do-
tychczas jako dzień uprawomocnienia się wyroku (wyrok z dnia 22 kwietnia 2004 r.,
III UK 1/04, OSNP 2004 nr 23, poz. 406). W niniejszej sprawie kwestia ta nie ma
znaczenia, gdyż w postępowaniu sądowym w sprawie o jednorazowe odszkodowa-
nie nie były dokonywane żadne ustalenia faktyczne. Przedmiotem sporu w tej spra-
wie było rozstrzygnięcie kwestii, czy organ rentowy mógł odmówić przyznania od-
szkodowania z uwagi na upływ terminu przedawnienia. Sąd Najwyższy orzekł, że
upływ terminu przedawnienia nie mógł być podstawą prawną do odmowy przyznania
7
świadczenia, a to oznacza, że decyzja organu rentowego była od początku wadliwa.
Konsekwencje w zakresie obowiązku zapłaty odsetek są takie, że odsetki przewi-
dziane w art. 85 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych od kwoty świad-
czenia przyznanego wyrokiem sądu w sytuacji, gdy organ rentowy z naruszeniem
prawa odmówił jego przyznania, nalicza się od upływu terminu, w którym organ ren-
towy powinien był wydać prawidłową decyzję uwzględniającą żądanie wniosku.
Stanowisko, że roszczenie wnioskodawczyni było wymagalne po przeprowa-
dzeniu przez organ rentowy postępowania w sprawie załatwienia wniosku, Sąd
Okręgowy zdaje się podzielać, stwierdzając, że opóźnienie w wypłacie świadczenia
było następstwem okoliczności za które organ rentowy nie ponosi odpowiedzialności.
Sąd Okręgowy przyjął zatem, że powstało opóźnienie i powołał się na przepis art. 85
ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którym okoliczności
takie zwalniają organ rentowy z obowiązku zapłaty odsetek za opóźnienie. Zdaniem
Sądu Okręgowego, do czasu wydania wyroku przez Sąd Najwyższy, organ rentowy
mógł pozostawać w usprawiedliwionym przekonaniu, że roszczenie uległo przedaw-
nieniu. Takie podejście jest niewłaściwe, gdyż postępowanie odwoławcze ma na celu
między innymi weryfikację poglądów prawnych, co do których organy rentowe i sądy
niższych instancji pozostają w przekonaniu, że są słuszne. W wyroku z dnia 25
stycznia 2005 r., I UK 159/04 (OSNP 2005 nr 19, poz. 308) Sąd Najwyższy wyraził
pogląd, że wydanie przez organ rentowy niezgodnej z prawem decyzji odmawiającej
wypłaty świadczenia w sytuacji, gdy było możliwe wydanie decyzji zgodnej z prawem
oznacza, że opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za
które organ rentowy ponosi odpowiedzialność, choćby nie można było mu zarzucić
niestaranności w wykładni i zastosowaniu prawa. Wyrok ten dotyczy sytuacji, gdy
zmiana poglądu prawnego nastąpiła w wyniku uznania przez Trybunał Konstytucyjny
przepisu stanowiącego podstawę wydania decyzji za niezgodny z Konstytucją. Tym
bardziej należy przyjąć, że okolicznością leżącą po stronie organu rentowego jest
stwierdzone w toku postępowania, toczącego się w wyniku odwołania od wydanej
przez niego decyzji, błędne zastosowanie prawa.
Kwestionowanie przez Sąd Okręgowy prawidłowości poglądu prawnego Sądu
Najwyższego, wyrażonego w wyroku z dnia 20 października 2004 r., III UK 111/04
(OSNP 2005 nr 8, poz. 115), jest w niniejszej sprawie nie tylko niestosowne lecz
także niedopuszczalne. Formalnie sprawa niniejsza jest inną sprawą niż ta, w której
dokonana przez Sąd Najwyższy wykładnia prawa jest z mocy art. 39820
k.p.c. wiążą-
8
ca. Jednakże przedmiotem postępowania sądowego w niniejszej sprawie była kon-
trola prawidłowości wykonania prawomocnego wyroku wydanego zgodnie ze wska-
zaniami prawnymi Sądu Najwyższego. Nie można uznać, że wskazania te nie mają
zastosowania w postępowaniu wykonawczym. W związku z tym zbędne jest odno-
szenie się do podniesionych w zaskarżonym wyroku argumentów, mających wyka-
zać, że powinny być w sprawie zastosowane przepisy regulujące przedawnienie
roszczeń. Należy jedynie zauważyć, że rozstrzygnięcie zawarte w wyroku z dnia 20
października 2004 r. jest zgodne z aktualną linią orzecznictwa. W niepublikowanym
dotychczas wyroku z dnia 8 sierpnia 2007 r., II UK 23/07, Sąd Najwyższy stwierdził,
że roszczenia o jednorazowe odszkodowania z tytułu wypadków przy pracy i chorób
zawodowych, także dochodzone w oparciu o ustawę wypadkową z dnia 12 czerwca
1975 r., mają charakter ubezpieczeniowy i jako takie nie podlegają przedawnieniu.
Pogląd ten dotyczy także roszczeń o odszkodowania z tytułu wypadków w drodze do
pracy i z pracy.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił za-
skarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w Zamościu do ponownego
rozpoznania.
========================================