Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 237/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 września 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. R.
przeciwko D. R.
o ochronę dóbr osobistych ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 września 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 grudnia 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 grudnia 2006 r., uwzględniając
częściowo apelację pozwanej, zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Ł. w ten tylko
sposób, że zobowiązując pozwaną – tak jak orzekł Sąd Okręgowy – do
przeniesienia prochów jej zmarłego męża i złożenia ich w istniejącym grobie jego
ojca (męża powódki), nie wskazał – odmiennie niż Sąd Okręgowy – że prochy
podlegające przeniesieniu znajdują się na terenie nieruchomości położonej w Ł.
przy ul. R. […], w której mieszka pozwana. Zmiana wyroku we wskazanym zakresie
wynikała z braku dowodów do ustalenia, że będące w posiadaniu pozwanej prochy
zmarłego syna powódki (męża pozwanej) znajdują się na wspomnianej
nieruchomości.
Według dokonanych ustaleń P.R. (mąż pozwanej i syn powódki) przed
śmiercią, która nastąpiła w 1999 r. – mając na względzie nieprzyjazne relację
między powódka i pozwaną – w rozmowie z powódką (jego matką) wyraził wolę
pochowania go w grobie jego ojca, natomiast w rozmowie z pozwaną (jego żoną)
wyraził życzenie aby, po uprzedniej kremacji, część jego prochów została
umieszczona w przydomowym ogródku. Zgodnie z wolą zmarłego nastąpiło
spopielenie jego zwłok i odbył się pogrzeb, podczas którego urna z prochami
złożona została w rodzinnym grobowcu, w którym spoczywa ojciec zmarłego (mąż
powódki). Powódka oraz brat zmarłego pozostawali w przekonaniu, że do
grobowca złożona została całość prochów, nie zostali bowiem poinformowani przez
pozwaną, że część prochów na jej życzenie umieszczona została w drugiej urnie,
którą pozwana zakopała w przydomowym ogródku. W miejscu tym – widocznym
dla powódki oraz brata zmarłego, zamieszkującego w sąsiedniej posesji - pozwana
składała kwiaty oraz zapalała znicze. Zaniechała tych praktyk po złożeniu przez
powódkę w 2000 r. doniesienia do Prokuratury o zbezczeszczeniu przez pozwaną
prochów jej zmarłego syna. Prokuratura odmówiła wszczęcia dochodzenia.
Sąd Apelacyjny, nie dając wiary zeznaniom pozwanej, która twierdziła, że
w 2001 r. urna złożona w przydomowym ogrodzie została przez nieznanych
sprawców skradziona, wskazał, że w 2004 r. w piśmie załączonym w aktach
postępowania karnego przygotowawczego pozwana potwierdziła, że jest
3
w posiadaniu urny z prochami zmarłego męża, a ponadto gdyby istotnie urna
została skradziona, to pozwana niewątpliwie powiadomiłaby o tym organa ścigania.
Sąd Apelacyjny ustalił więc, że pozwana jest w posiadaniu urny z prochami
zmarłego męża, przy czym brak jest dowodów wskazujących na miejsce jej
przechowywania. Z tych względów dokonał – tylko w zakresie wskazanym na
wstępie – zmiany wyroku Sądu Okręgowego, podzielając stanowisko tego Sądu, że
roszczenie powódki należało uwzględnić na podstawie art. 23 i 24 k.c.
W skardze kasacyjnej pozwana podniosła, że „przedmiotem rozstrzygnięcia
są implicite dwa skumulowane roszczenia”, pierwszym z nich jest żądanie scalenia
prochów zmarłego, drugim zaś żądanie ochrony dobra osobistego w postaci kultu
pamięci osoby zmarłej. Pozwana zarzuciła naruszenie art. 1, 2 § 1, art. 199 § 1 pkt
1 oraz art. 202 k.p.c. przez ich niezastosowanie, mimo że żądanie zobowiązania
pozwanej do scalenia prochów zmarłego nie należy do drogi sądowej, bowiem
właściwym organem do wydania zezwolenia na ekshumację prochów jest organ
administracji, tj. właściwy inspektor sanitarny. W ramach podstawy naruszenia
prawa materialnego skarżąca zarzuciła naruszenie art. 23 i 24 k.c. przez uznanie,
że dobro osobiste powódki, jakim jest kult pamięci zmarłego syna zostało
naruszone bezprawnym działaniem pozwanej. Powódka wnosiła o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Okręgowego i oddalenie powództwa
o ochronę dóbr osobistych, natomiast w odniesieniu do żądania o scalenie prochów
wnosiła o odrzucenie pozwu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powódka i pozwana należą do kręgu osób, którym przysługuje prawo do
pochowania zwłok zmarłego P. R. (wraz z prawem do ekshumacji) oraz do pamięci
o nim. Prawo to jest dobrem osobistym, chronionym przepisami art. 23 i 24 k.c. w
zw. z art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych,
dalej jako: „u.c.ch.z.” lub „ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych”, tekst jedn.:
Dz.U. z 2000 r., Nr 23, poz. 295). Ochrona takiego dobra realizowana jest z reguły
przez zgłoszenie roszczenia o zobowiązanie osoby naruszającej dobro osobiste do
określonego zachowania. Treścią żądania powódki jest zobowiązanie pozwanej do
przeniesienia – będących w jej posiadaniu – części prochów zmarłego syna
powódki do grobu, w którym pochowane zostały spopielone szczątki zmarłego. W
4
żądaniu powódki nie można dopatrywać się – jak twierdzi skarżąca – dwóch
roszczeń, z których pierwsze w postaci żądania ochrony dobra osobistego,
wprawdzie należy do drogi sądowej, ale w ocenie pozwanej jest nieuzasadnione,
natomiast drugie, polegające na zobowiązaniu pozwanej do scalenia prochów
zmarłego, miałoby nie należeć do drogi sądowej.
Skoro naruszenie dobra osobistego powódki może być chronione przez
określone zachowanie się pozwanej, to żądanie powódki nie jest odrębnym
roszczeniem, lecz stanowi sposób realizacji przysługującego jej prawa. Innymi
słowy przeniesienie przez pozwaną, będących w jej posiadaniu, części prochów
zmarłego syna powódki do grobu, w którym złożone zostały jego prochy, stanowi
świadczenie pozwanej, którego spełnienie zadośćuczyni uprawnieniu powódki.
Zarzut naruszenia art. 1, 2, 199 § 1 pkt 1 i art. 202 k.p.c. przez ich niezastosowanie
w odniesieniu do rzekomo odrębnego „roszczenia o scalenie prochów zmarłego”
należało zatem uznać za bezzasadny.
Pozbawione racji są także obszerne rozważania skonkludowane wnioskiem,
że Sąd Apelacyjny, odwołując się do regulacji przyjętych w, wykroczył poza zakres
kognicji sądu cywilnego, bowiem w istocie – jak podkreśliła skarżąca - orzekł
w przedmiocie wyrażenia zgody na ekshumację, zastrzeżonej do właściwości
organu administracji publicznej, którym jest inspektor sanitarny.
Odnosząc się do tego stwierdzenia zauważyć należy, że na zupełnie
różnych płaszczyznach i niezależnie od siebie oceniać należy wydanie
w postępowaniu administracyjnym zezwolenia właściwego inspektora sanitarnego
na ekshumację zwłok oraz prawo do ekshumacji jako środek realizacji kultu pamięci
o zmarłym, które jest dobrem osobistym, chronionym przepisami prawa cywilnego
na drodze sądowej (art. 23 i 24 k.c.). Na przysługujące osobie prawo do ekshumacji
wskazywał Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7 czerwca 1966 r., I CR 346/65 (LEX
nr 5998), z dnia 31 marca 1980 r., II CR 88/80 (LEX nr 8222), z dnia 12 grudnia
1990 r., III CRN 455/90 (niepubl.), z dnia 29 stycznia 2003 r., I CKN 1453/00
(niepubl.), z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 980/00 (OSNC 2004, nr 3, poz. 42).
Sąd Apelacyjny, analizując treść przepisów ustawy o cmentarzach
i chowaniu zmarłych, nie naruszył granic kognicji sądu cywilnego. Przepisy te –
wbrew sugestiom prezentowanym w sprawie - nie stanowią wyłącznie reguł
5
określających formy pochówku, czy też postanowień związanych z zakładaniem
i utrzymywaniem cmentarzy. Zawarte w nich normy prawne stanowią także
podstawę oceny w odniesieniu do kwestii bezprawnego zachowania się osoby
naruszającej dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej. Ich analiza
z tego punktu widzenia jest wręcz konieczna.
Zgodnie z art. 12 ust. 1 u.c.ch.z. oraz § 16 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia
Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska oraz Zdrowia i Opieki
Społecznej z dnia 20 października 1972 r. w sprawie urządzania cmentarzy,
prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowania zmarłych (Dz. U. z 1974 r. Nr 47,
poz. 299, dalej jako: „rozp. z 20.X.1972 r.”) zwłoki mogą być pochowane przez
złożenie w grobach lub katakumbach i zatopienie w morzu, natomiast szczątki, za
które uważa się popioły otrzymane przez spalenie zwłok, mogą być
przechowywane także w kolumbariach. Groby i kolumbaria (kolumbarium -
przechowalnia urn z prochami przy krematoriach, łac. columbarium - zbiorowy
grobowiec z niszami na urny z prochami zmarłych: W. Kopaliński: Słownik wyrazów
obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2000) mogą
znajdować się tylko na cmentarzach (art. 12 ust. 3 u.c.ch.z.). Wszelkie zatem
dyspozycje dotyczące miejsca pochówku zmarłego sprzeczne z tymi przepisami są
bezprawne. Nie ulega wątpliwości, że rozdzielenie przez pozwaną prochów
zmarłego syna powódki przez ich umieszczenie w dwóch urnach, z których jedna
złożona została do grobu, natomiast druga zatrzymana została przez pozwaną
i początkowo przechowywana była w przydomowym ogródku, a aktualnie w miejscu
wiadomym tylko pozwanej, jest działaniem bezprawnym, sprzecznym bowiem
z powołanymi przepisami. Zachowania tego nie może usprawiedliwiać ostatnia wola
zmarłego, jeśli wola ta pozostaje w konflikcie z obowiązującym prawem.
Traktowanie roszczenia powódki jako dowodu nieakceptowania woli zmarłego, jego
uczuć, planów i pragnień, co miałoby stanowić zaprzeczenie prawdziwego kultu
pamięci osoby zmarłej, świadczy o niewłaściwym rozumieniu istoty tego dobra.
Dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej obejmuje nie tylko prawo
osób bliskich zmarłego do czczenia jego pamięci, ale także uprawnienie odnośnie
sposobu i miejsca pochowania zwłok lub prochów. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 6 listopada 1978 r., IV CR 359/78 (LEX nr 8145) „wola zmarłego,
6
gdzie ma być pochowany ma znaczenie, jednakże tylko w płaszczyźnie moralnej
i tym samym mogąca mieć wpływ na ocenę, czy w razie kolizji ze strony
uprawnionych do pochowania zwłok postępowanie uprawnionego w pierwszej
kolejności nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”. Tę trafną
uwagę należy uzupełnić stwierdzeniem, że wola zmarłego sprzeczna
z obowiązującymi przepisami o pochówku nie może usprawiedliwiać działania
zgodnego z tą wolą, skoro jest ono bezprawne.
Kult pamięci osoby zmarłej poza uprawnieniem odnośnie sposobu i miejsca
pochowania zwłok (prochów) realizowany jest także później poprzez opiekę nad
miejscem szczególnym jakim jest grób, stanowiący materialny i postrzegalny wyraz
pamięci o zmarłym. Grób to nie tylko miejsce pochówku, ale także – jak trafnie
podkreślił Sąd Apelacyjny - miejsce wiecznego spoczynku, a dla osób wierzących
miejsce oczekiwania, modlitwy, zadumy i kontemplacji, tworzący warunki do
szczególnego rodzaju relacji emocjonalnej bliskich ze zmarłym. Rozdzielenie
prochów i złożenie ich w dwóch odrębnych urnach i miejscach wytwarza stan ich
dezintegracji, powodujący – jak w przypadku powódki - negatywne odczucia
i przeżycia. Powołane przez Sąd Apelacyjny okoliczności, a mianowicie
pochowanie części prochów w ogródku na nieruchomości położonej w dużym
mieście, w miejscu widocznym z terenu sąsiedniej nieruchomości zamieszkałej
przez brata zmarłego, u którego powódka bywa, a więc w miejscu niemającym nic
wspólnego z godnością, spokojem i powagą miejsca pochówku, dodatkowo
wzmogły te przeżycia i emocje. Nie te zatem okoliczności, lecz sam fakt
bezprawnego rozdzielenia prochów zmarłego, miały decydujące znaczenie dla
uznania, że dobro osobiste powódki w postaci kultu pamięci zmarłego syna zostało
naruszone. Okoliczność, że urządzony przez pozwaną w przydomowym ogródku
„grób alternatywny” został ostatecznie zlikwidowany, nie mogła zatem ani zmienić
oceny jej zachowania jako bezprawnego, ani też prowadzić do wniosku, że dobro
osobiste powódki nie zostało naruszone. Zachowaniem tym pozwana – jak
wykazano – jeśli nie pozbawiła, to niewątpliwie w znacznym stopniu ograniczyła
prawo podmiotowe powódki do kultu pamięci zmarłego syna. Twierdzenie, że
powódka może bez zakłóceń ze strony pozwanej wykonywać to prawo w zakresie,
jaki oznaczył przed śmiercią jej syn, wyrażając wolę rozdzielenia jego prochów,
7
oparte jest na błędnym – jak wykazano – założeniu, że wola osoby zmarłej znosi
bezprawność zachowania osoby działającej zgodnie z tą wolą, a ponadto wynika ze
specyficznego pojmowania dobra osobistego jakim jest kult pamięci osoby zmarłej.
Dobro to będące emanacją osobowości osoby kultywującej pamięć o zmarłym jest
własnym dobrem osobistym takiej osoby i zawsze wiąże się z określonymi
uczuciami wobec zmarłego. Świadomość, że prochy zmarłego uległy dezintegracji
wskutek bezprawnego zachowania i w konsekwencji nie zostały w całości złożone
do grobu, a więc miejsca, które dla realizacji kultu pamięci osoby zmarłej ma
znaczenie szczególne, niewątpliwie może wywoływać - obiektywnie uzasadnione -
negatywne emocje, o jakich mówiła powódka. Wystarcza to do uznania, że
wspomniane dobro osobiste powódki zostało naruszone. Powołany w skardze
kasacyjnej zarzut naruszenia art. 23 i 24 k.c. przez ich zastosowanie należało więc
uznać za bezzasadny.
Osobie, której dobro osobiste, jakiego ochrony dochodzi powódka, zostało
naruszone, przysługują różne roszczenia w zależności od tego jakiego rodzaju
zachowaniem dobro to zostało naruszone. Jednym z takich roszczeń jest
roszczenie o ekshumację zwłok lub szczątków (między innymi popiołów
otrzymanych przez ich spalenie), którą przeprowadza się przez wydobycie zwłok
(popiołów) z grobu, do którego zostały złożone i przeniesienie ich w inne miejsce.
W judykaturze za dopuszczalne przyjmuje się „żądanie nakazania osobie
zobowiązanej, aby na swój koszt dokonała ekshumacji zwłok” (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 29 stycznia 2003 r., I CKN 1453/00, niepublikowany). Spór
o ekshumację może powstać także wtedy, gdy osoba uprawniona żąda
przeniesienia zwłok (prochów) do innego miejsca i brak jest zgody innej osoby (też
uprawnionej) do przeprowadzenia ekshumacji. W takiej sytuacji uzasadnionym
roszczeniem jest żądanie zobowiązania takiej osoby do złożenia oświadczenia
o wyrażeniu zgody na ekshumację. Wyrok uwzględniający powództwo zastępuje
taką zgodę (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1965 r., I CR
464/64 (OSNCP 1965, nr 10, poz. 171).
Powódka – zważywszy na nietypowy sposób w jaki pozwana swym
zachowaniem naruszyła jej dobro osobiste – nie miała interesu prawnego
w zgłoszeniu żądania o zobowiązanie pozwanej do złożenia oświadczenia woli.
8
Powódce w celu uzyskania ochrony naruszonego dobra osobistego nie wystarcza
wyrok zastępujący oświadczenie woli pozwanej, skoro dla ochrony jej prawa nie
jest potrzebne oświadczenie woli pozwanej, lecz konieczny jest wyrok
zobowiązujący pozwaną do określonego zachowania się. Powódka prawidłowo
zatem wystąpiła z roszczeniem o zobowiązanie pozwanej do przeniesienia -
pozostających w jej dyspozycji - części prochów zmarłego syna do grobu, w którym
pochowane zostały jego szczątki. Jest to roszczenie adekwatne do przysługującego
powódce prawa, naruszonego zachowaniem pozwanej. Innymi słowy tylko przez
spełnienie świadczenia, polegającego na przeniesieniu przez pozwaną, będących
w jej posiadaniu, części prochów zmarłego do grobu, w którym złożone zostały jego
szczątki, powódka uzyskać może ochronę naruszonego dobra osobistego jakim jest
kult pamięci zmarłego syna. W orzeczeniu zobowiązującym pozwaną do
przeniesienia prochów zmarłego do istniejącego grobu implicite zawarte jest
zobowiązanie do przeprowadzenia ekshumacji szczątków (prochów) przez
połączenie prochów znajdujących się w dwóch odrębnych urnach, z których jedna
złożona jest w grobie, natomiast druga znajduje się w posiadaniu pozwanej.
Z przytoczonych względów, uznając skargę kasacyjną za bezzasadną, Sąd
Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
kg