Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 122/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 września 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa G. K.
przeciwko Lokatorsko - Własnościowej Spółdzielni Mieszkaniowej "O."
w G.
o uchylenie uchwały,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 września 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 listopada 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia
23 lutego 2005 r. oddalił powództwo G. K. przeciwko Lokatorsko Własnościowej
Spółdzielni Mieszkaniowej „O.” w G. o uchylenie uchwały wykluczającej powódkę
ze Spółdzielni.
Sąd Okręgowy ustalił, że w 1987 r. mąż powódki, który był członkiem
pozwanej Spółdzielni otrzymał przydział domu jednorodzinnego na warunkach
własnościowego prawa do lokalu. Uchwała Zebrania Przedstawicieli z dnia
30 marca 1990 r. zobowiązywała Zarząd pozwanej Spółdzielni do przygotowania
przeniesienia własności zbudowanych domów jednorodzinnych na rzecz członków,
do czego nie doszło. Warunkiem realizacji tego obowiązku było dokonanie
ostatecznego rozliczenia kosztów budowy i wkładów budowlanych. W 1994 r. mąż
powódki zrezygnował z członkostwa w Spółdzielni, a członkiem została powódka,
której przydzielono zajmowany dom na warunkach własnościowego prawa do
lokalu. Ostateczne określenie powierzchni domu nastąpiło w lipcu 1997 r. W 1996 r.
powódka zaprzestała uiszczania na rzecz Spółdzielni opłat związanych
z korzystaniem z domu, choć ma finansowe możliwości ich zapłaty. Zaległości
z tego tytułu wynoszą nie mniej niż 40 000 zł.
Na wniosek Zarządu Rada Nadzorcza uchwałą z dnia 21 maja 2002 r.
wykluczyła powódkę ze Spółdzielni z powodu uporczywego uchylania się od
uiszczania opłat eksploatacyjnych. Zebranie Przedstawicieli po rozpoznaniu
odwołania powódki uchwałą z dnia 30 czerwca 2003 r. utrzymało w mocy uchwałę
Rady.
Sąd Okręgowy stwierdził, że wprawdzie rację ma powódka, że stosunek
spółdzielczy jest umową wzajemną stron, a pozwana mimo usilnych zabiegów
powódki nie wykonała ciążącego na niej obowiązku przeniesienia na powódkę
własności domu jednorodzinnego, choć powódka wykonała swoje obowiązki w tym
zakresie, jednak, zdaniem Sądu, w sprawie o wykluczenie Sąd nie jest uprawniony
do badania tych okoliczności i przyczyn niewykonania przez Spółdzielnię
3
obowiązku przeniesienia własności domu. Powódka bowiem, mimo wzajemnego
charakteru stosunku członkostwa, nie miała prawa wstrzymać się z zapłatą czynszu
z powodu niewykonania przez Spółdzielnię obowiązku przeniesienia własności
domu, gdyż stoi to w sprzeczności z istotą i celami ruchu spółdzielczego. Powódka
miała obowiązek uiszczania opłat eksploatacyjnych niezależnie od przewłaszczenia
i ewentualnej nadpłaty wkładu budowlanego, bowiem § 52 ust. 2 statutu pozwanej
Spółdzielni zakazuje członkom potrącania ich wierzytelności wobec Spółdzielni
z długami z tytułu opłat eksploatacyjnych. Powódka mogłaby jedynie wstrzymać się
z zapłatą czynszu, gdyby kwestionowała jego wysokość, czego jednak nie czyni.
W ocenie Sądu Okręgowego niepłacenie opłat eksploatacyjnych było
uporczywe i zawinione przez powódkę, a strona pozwana zachowała należytą
staranność bowiem przed wykluczeniem uzyskała wyroki sądowe zasądzające od
powódki zaległe opłaty. Dlatego wykluczenie nie narusza art. 24 pr. spółdz. ani
postanowień statutu.
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 23 listopada 2005 r. Sąd Apelacyjny oddalił
apelację powódki podzielając ustalenia i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Stwierdził, że obowiązek Spółdzielni wynikający z § 53 statutu oraz z art. 21 ust.1
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych nie jest świadczeniem wzajemnym wobec
obowiązku uiszczania opłat eksploatacyjnych przez powódkę i nie mają w sprawie
zastosowania art. 488 i art. 490 k.c. Podkreślił, że najistotniejszym składnikiem
obciążających powódkę opłat eksploatacyjnych są koszty ogrzewania, a w tym
zakresie strona pozwana wykonała swoje zobowiązanie wzajemne dostarczenia
ciepła do domu powódki. Podzielił ocenę Sądu pierwszej instancji, że zachowanie
powódki było zawinione i uporczywe, a jego skutki obciążają finansowo
pozostałych członków Spółdzielni, co nie da się pogodzić z postanowieniami statutu
i prawa spółdzielczego.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach powódka w ramach
zarzutów procesowych wskazała na naruszenie art. 217 § 1, art. 227, art. 233 § 1,
art. 328 § 2 w zw. z art. 391 k.p.c. przez oddalenie jej wniosków dowodowych i nie
wyjaśnienie okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy oraz
bezpodstawne zaaprobowanie błędnej oceny Sądu Okręgowego co do zaistnienia
4
podstaw do wykluczenia powódki. W ramach zarzutów naruszenia prawa
materialnego wskazała na naruszenie art. 24 §1 Pr. spółdz. przez niewłaściwe
zastosowanie w wyniku błędnego przyjęcia, że zaistniały przesłanki do wykluczenia
powódki ze Spółdzielni, naruszenie art. 498 w zw. z art. 499 k.c. przez ich
niezastosowanie oraz błędną wykładnię art. 488 § 1 i 2 k.c. oraz art. 490 § 1 k.c.
w zw. z art. 21 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych
przez przyjęcie, że do wzajemnych wierzytelności powódki i strony pozwanej nie
mają zastosowania przepisy o potrąceniu oraz przepisy o świadczeniach
wzajemnych, a także naruszenie art. 58 § 2 w zw. z art. 3531
k.c. przez ich
niezastosowanie i przyjęcie, że zawarty w § 52 ust. 2 statutu Spółdzielni zakaz
potrącania nie jest niezgodny z zasadami współżycia społecznego i obowiązuje.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego, w tym kosztach nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej powódce z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedmiotem roszczenia powódki jest żądanie uchylenia uchwały Zebrania
Przedstawicieli pozwanej Spółdzielni mieszkaniowej, której skutkiem jest
pozbawienie powódki nie tylko członkostwa w Spółdzielni, ale w konsekwencji także
prawa do domu jednorodzinnego, który zajmuje wraz z rodziną i którego koszty
budowy pokryła w całości, jak przyjął Sąd Okręgowy. Bezsporne jest również, że
zaprzestanie płacenia tzw. czynszu powódka uzasadniała nie wywiązaniem się
przez Spółdzielnię przynajmniej od 1990 r. z obowiązku przeniesienia na członków,
w tym na powódkę, własności domów, co uchylałoby obowiązek płacenia opłat
eksploatacyjnych, a także twierdzeniem, że powódka posiada nadpłatę wkładu
budowlanego, która powinna być zaliczona na poczet opłat eksploatacyjnych.
Przyczyny i tryb wykluczenia członka ze spółdzielni reguluje art. 24 pr.
spółdz., który w dacie wykluczenia powódki jako przyczyny wykluczenia wskazywał
sytuacje, gdy z winy członka jego dalsze pozostawanie w spółdzielni nie da się
pogodzić z postanowieniami statutu lub zasadami współżycia społecznego.
Postępowanie członka, dające podstawę do wykluczenia musi być zatem
5
bezprawne i zawinione, nakierowane na szkodzenie spółdzielni i z tej przyczyny
nie dające się pogodzić z celami i zadaniami spółdzielczości (porównaj między
innymi orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1973 r. I CR 242/73, OSNCP
z 1974 r. poz. 91). Przy ocenie zasadności wykluczenia należy stosować różne
kryteria w zależności od przedmiotu i celu danej spółdzielni, przy czym stopień
powiązania członka ze spółdzielnią ma istotne znaczenie dla określenia wagi
przewinień i oceny, czy nie pozwalają one na dalsze utrzymywanie członkostwa.
W spółdzielniach mieszkaniowych wykluczenie pociąga za sobą wyjątkowo
drastyczne następstwa dla członka i jego rodziny co wymaga ze strony sądu
szczególnej wnikliwości przy ustalaniu przyczyn zachowania członka, które
doprowadziło do wykluczenia i jego oceny w zakresie zawinienia w rozumieniu art.
24 pr. spółdz. (porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia
14 stycznia 1999 r. I CKN 975/97, nie publ. i z dnia 13 maja 2005 r. I CK 723/04,
nie publ.). Na stronie pozwanej ciąży obowiązek udowodnienia, że istniały
podstawy wykluczenia oraz że zachowanie członka było bezprawne i zawinione,
nakierowane na szkodzenie spółdzielni.
Nie można zatem podzielić stanowiska Sądów obu instancji, że
w rozpoznawanej sprawie nie podlegały badaniu i ocenie przyczyny, z powodu
których powódka nie uiszczała opłat eksploatacyjnych, a więc postępowanie
pozwanej Spółdzielni uchylającej się od wielu lat od obowiązku przeniesienia na
członków własności domów jednorodzinnych.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego za ugruntowane należy uznać
stanowisko, że jeżeli przyczyną wykluczenia członka ze spółdzielni było nie
regulowanie obciążających go należności na rzecz spółdzielni (opłat
eksploatacyjnych, wkładu budowlanego itp.), przy ocenie zasadności wykluczenia
decydujące znaczenie ma nie to, czy istotnie miał on obowiązek należności te
uiścić, lecz to, czy sprzeciwiając się ich płaceniu miał, przynajmniej w swoim
przekonaniu, usprawiedliwione podstawy do powstrzymania się ze świadczeniem.
Jeżeli między członkiem a spółdzielnią trwa spór wynikający z wzajemnych
zarzutów dotyczących niewykonywania zobowiązań i członek spółdzielni z tej
przyczyny miał, przynajmniej w swoim przekonaniu, uzasadnione podstawy do
powstrzymania się ze spełnieniem obciążających go świadczeń, nie ma z reguły
6
podstaw do zakwalifikowania takiego postępowania jako zawinionego
i uporczywego działania na szkodę spółdzielni, w rozumieniu art. 24 Pr. spółdz.
(porównaj między innymi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 1964 r. I CR
466/64, OSNC z 1965 r., nr 9, poz.151, uchwała z dnia 5 grudnia 1991 r. III CZP
127/91, OSNCP z 1992 r., nr 6, poz. 105, wyrok z dnia 11 marca 1997 r. OSP
z 1997 r., nr 10, poz.180, wyrok z dnia 7 stycznia 1998 II CKN 564/97 nie publ.,
wyrok z dnia 23 kwietnia 1998 r. I CKN 631/97, nie publ, wyrok z dnia 9 maja
2000 r. V CKN 486/00, nie publ, wyrok z dnia19 lutego 2002 r. IV CKN 789/00, nie
publ). Stosunek członkowski jest bowiem stosunkiem wzajemnym, o charakterze
cywilnoprawnym, a także korporacyjnym i członek spółdzielni ma prawo oczekiwać
nie tylko spełniania przez spółdzielnię jej zobowiązań wobec członków, lecz także,
w sytuacji, gdy nie są one wypełniane, wszechstronnego i rzetelnego wyjaśnienia
przez spółdzielnię przyczyn takiego stanu rzeczy. Z reguły nie można uznać za
bezprawne, zawinione i nakierowane na szkodzenie spółdzielni powstrzymywania
się członka z zapłatą obciążających go świadczeń, jeżeli spółdzielnia, mimo jego
żądań, nie wywiązuje się ze swoich wobec niego zobowiązań i nie udziela mu
rzetelnych i wyczerpujących wyjaśnień co do przyczyn takiego stanu rzeczy. W
każdym razie niewątpliwe jest, że jeżeli wskazane wyżej zachowanie członka stało
się podstawą jego wykluczenia ze spółdzielni, a członek, jako przyczynę takiego
zachowania wskazuje na zaniedbanie przez spółdzielnię jej zobowiązań wobec
niego, obowiązkiem Sądu rozpoznającego sprawę o uchylenie uchwały
wykluczającej członka jest wszechstronne zbadanie i ocena okoliczności i przyczyn
wykluczenia wskazywanych przez obie strony, niezależnie od tego, czy
niewykonane zobowiązania każdej z nich można uznać za zobowiązania wzajemne
w rozumieniu art. 487 § 2 k.c. i nast. W świetle art. 24 pr. spółdz. nie jest bowiem
decydujące jaki charakter prawny miały niewykonane zobowiązania każdej ze
stron, lecz to, czy zachowanie członka, stanowiące reakcję na zaniedbania
spółdzielni, może być ocenione jako bezprawne, zawinione, nacechowane złą wolą
działanie skierowane na szkodzenie spółdzielni. Tylko bowiem takie zachowanie
członka może być przyczyną wykluczenia.
Dlatego nie jest także trafne stanowisko Sądu Apelacyjnego, który podzielił
ocenę Sądu pierwszej instancji, że nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy
7
okoliczność, czy powódka miała wierzytelność wobec Spółdzielni z tytułu
nadpłaconego wkładu budowlanego, skoro postanowienia statutu pozwanej
Spółdzielni zakazują członkowi dokonywania potrącenia jego wierzytelności
z wierzytelnościami Spółdzielni. Rozważając tę kwestię trzeba wskazać, że
w okresie obowiązywania ustawy o spółdzielniach i ich związkach a następnie
ustawy prawo spółdzielcze stanowisko Sądu Najwyższego co do dopuszczalności
zawarcia w statucie spółdzielni takiego zakazu oraz jego skutków było w zasadzie
ugruntowane: statuty mogą zakaz taki zawierać skoro przepisy dotyczące
potrącenia nie mają charakteru bezwzględnie obowiązującego i strony w umowie
mogą wyłączyć możliwość potrącenia, a statut jest umową, jednak takie
postanowienie statutu podlega ocenie sądu z punktu widzenia art. 58 § 2 k.c. i nie
wyklucza możliwości dokonania potrącenia (porównaj między innymi uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 4 stycznia 1964 r. III CO 69/63, OSNC z 1964 r., nr 11,
poz.219 i z dnia 15 października 1985 r. III CZP 40/85, OSNC z 1986, nr 6, poz. 86
oraz wyroki z dnia 10 listopada 2000 r. IV CKN 163/00 IV CKN 163/00, nie publ.
i z dnia 12 marca 2003 r. III CKN 201/00, nie publ.). Oceny takiego postanowienia
statutu w świetle art. 58 § 2 k.c. powinien dokonać Sąd także w sprawie
o wykluczenie członka ze spółdzielni z powodu nie uiszczania opłat
eksploatacyjnych, jeżeli członek twierdzi, że powinny być one skompensowane
z jego wierzytelnością wobec Spółdzielni z tytułu nadpłaty wkładu budowlanego.
Sąd powinien rozważyć, czy w okolicznościach sprawy członek mógł mieć
uzasadnione wątpliwości co do zasadności stanowiska Spółdzielni o zakazie
potrącenia.
Przy ocenie wskazanych okoliczności trzeba mieć na uwadze, że od dnia
1 lipca 2000 r. obowiązuje wprowadzony przez ustawę z dnia 2 marca 2000 r.
o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę
wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.) przepis
art. 3851
pkt. 3 k.c. uznający za niedozwolone postanowienie umowne wyłączenie
lub istotne ograniczenie możliwości potrącenia wierzytelności konsumenta
z wierzytelnością drugiej strony. W świetle postanowień art. 221
k.c. (a wcześniej
art. 384 § 3 k.c.), członka spółdzielni mieszkaniowej, któremu przysługuje
spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego należy uznać za konsumenta
8
w rozumieniu art. 3851
pkt. 3 k.c., co ma decydujące znaczenie dla oceny
zgodności z prawem i skuteczności zawartego w statucie spółdzielni mieszkaniowej
zakazu potrącenia wierzytelności członka spółdzielni, któremu przysługuje
spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego z wierzytelnościami spółdzielni.
Okoliczność ta nie jest także obojętna dla oceny z punktu widzenia art. 24 pr.
spółdz. (bezprawności i zawinienia) zachowania powódki, odmawiającej uiszczania
opłat eksploatacyjnych między innymi z powodu istnienia, jej zdaniem, nadpłaty
wkładu budowlanego i możliwości wzajemnego potrącenia tych wierzytelności oraz
stanowiska strony pozwanej odmawiającej dopuszczalności potrącenia
z powołaniem się na § 52 ust. 2 statutu.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy uznał za uzasadnione
zarzuty kasacyjne naruszenia art. 24 § 1 pr. spółdz. i art. 58 § 2 k.c.. oraz art. 217 §
1 w zw. z art. 227 k.p.c. i z tych przyczyn uchylił zaskarżony wyrok przekazując
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
i art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).
db