Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 241/07
POSTANOWIENIE
Dnia 9 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Lech Walentynowicz
SSA Michał Kłos (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Miejskiej Komisji ds. Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych w O.
przy uczestnictwie R. C.
o zastosowanie obowiązku leczenia odwykowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania od postanowienia Sądu Okręgowego
w W.
z dnia 19 stycznia 2007 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 19 stycznia 2007 r., Sąd Okręgowy w W. oddalił
apelację uczestnika R. C. od postanowienia Sądu Rejonowego w O., mocą którego
Sąd ten zobowiązał uczestnika do podjęcia leczenia odwykowego w zakładzie
niestacjonarnym i nad sposobem jego leczenia ustanowił nadzór kuratora,
zobowiązując go do składania okresowych sprawozdań.
Powyższe postanowienie zapadło w oparciu o następujące ustalenia
faktyczne, które Sąd Okręgowy przyjął za własne.
Uczestnik postępowania do dnia 26 lipca 2006 r. pozostawał w związku
małżeńskim z B. C. Z tego związku urodziło się pięcioro dzieci. Już w 1997 r. B. C.
dwukrotnie uciekała z dziećmi z domu i przebywała w domu samotnej matki. W
2004 r. uczestnik, będąc po spożyciu alkoholu, dopuścił się rękoczynów wobec
żony w obecności dzieci. W lipcu 2004 r. B. C. zamieszkała wraz z dziećmi
oddzielnie.
Uczestnik od wielu lat spożywa alkohol, bywa wulgarny i zaczepny. Pod
wpływem alkoholu wyzywał żonę i dzieci. Systematycznie natomiast łoży na
utrzymanie rodziny. Prawomocnym wyrokiem z dnia 4 lipca 2006 r., Sąd Okręgowy
rozwiązał małżeństwo uczestnika z B. C. bez orzekania o winie. Wykonywanie
władzy rodzicielskiej nad małoletnimi córkami powierzył B. C., nad synem zaś -
uczestnikowi.
W styczniu 2006 r. przeciwko uczestnikowi został skierowany akt oskarżenia
o to, że w okresie od 1998 r. do grudnia 2005 r. znęcał się fizycznie i psychicznie
nad swoją żoną w ten sposób, że znajdując się w stanie nietrzeźwym wywoływał
awantury, w trakcie których wyzywał żonę słowami powszechnie uznanymi za
obraźliwe, bił pięściami po głowie i twarzy, szarpał, popychał, groził pozbawieniem
życia, tj. o czyn z art. 207 § 1 k.k. Postępowanie w tej sprawie toczy się.
Uczestnik jest osobą uzależnioną od alkoholu i wymaga leczenia
w warunkach stacjonarnego oddziału leczenia odwykowego. Nie rozpoznaje on
u siebie uzależnienia i destrukcji spowodowanej piciem, zaprzecza faktom,
3
usprawiedliwia swoje działania obarczając innych odpowiedzialnością za swoje
zachowania.
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy doszedł do
wniosku, że znajduje w sprawie zastosowanie przepis art. 26 ust. 1 ustawy z dnia
26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 ze zm.). W uzasadnieniu tego
poglądu Sąd ten podniósł, że - na skutek wieloletniego nadużywania alkoholu przez
uczestnika postępowania - doszło do rozkładu życia rodzinnego i ostatecznie do
rozwiązania małżeństwa z B. C. Obecna sytuacja rodzinna uczestnika (opieka nad
synem) oraz prowadzenie działalności gospodarczej sprawiają, że zastosowany
rodzaj leczenia w niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego jest zasadny.
Powyższe postanowienie zostało zaskarżone skargą kasacyjną przez
uczestnika w całości. Skarżący zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego -
art. 24 w zw. z art. 26 ust. 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi przez ich błędną wykładnię i przyjęcie, że przesłanka powodowania
„rozkładu życia rodzinnego” może być również rozumiana jako uprzednie
w stosunku do daty orzekania postępowanie osoby uzależnionej i może
w konsekwencji stanowić przyczynę zobowiązania go do poddania się leczeniu,
podczas gdy prawidłowa wykładnia powołanych przepisów prowadzić powinna do
wniosku, iż dla orzeczenia obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu
niezbędne jest ustalenie, że w dacie wyrokowania osoba ta swoim postępowaniem
„powoduje rozkład życia rodzinnego”. Ponadto skarżący zarzucił naruszenie
przepisu art. 24 w zw. z art. 26 ust. 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi przez ich błędne zastosowanie i przyjęcie, że
zdarzenia poprzedzające rozwód uczestnika postępowania i B. C. mogą stanowić
podstawę dla orzeczenia obowiązku poddania się leczeniu w sytuacji gdy
obowiązek taki może być nałożony jedynie przy dalszym istnieniu więzi rodzinnych.
Uczestnik wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia i oddalenie wniosku,
ewentualnie o uchylenie postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
4
Przepis art. 26 w zw. z art. 24 ustawy z dnia 26 października 1982 r.
o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz. U. z 2007 r.,
Nr 70, poz. 473 ze zm.) dopuszcza możliwość zobowiązania określonej w art. 24
ustawy kategorii osób do podjęcia obowiązkowego leczenia w stacjonarnym lub
niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. Osoby, co do których może
zostać orzeczony obowiązek leczenia określa przepis art. 24 ustawy. Przepis ten
stanowi, że osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład
życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od pracy albo
systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, kieruje się na badanie
przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu
i wskazania rodzaju zakładu leczniczego. Na gruncie powyższych przepisów dla
poddania obowiązkowemu leczeniu konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek.
Pierwsza z nich, o charakterze medycznym, obejmuje stan nadużywania alkoholu.
Druga, określana jako społeczna, zdefiniowana została jako jeden z - wskazanych
w art. 24 powołanej ustawy - nagannych sposobów zachowań. Dla wskazanych
wyżej przesłanek przyjęto w piśmiennictwie określenie „społeczne” w celu
zaznaczenia, że odnoszą się one nie do samego uzależnionego, lecz do mniejszej
(rodzina) lub większej (sąsiedzi) społeczności. Dodać należy, że określone hipotezą
art. 24 zachowania muszą pozostawać w związku z nadużywaniem alkoholu. Treść
normatywna zawarta w powyższych przepisach nie różni się w sposób zasadniczy
od tej, jaką zawierał art. 13 poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 10 grudnia
1959 r. o zwalczaniu alkoholizmu (Dz.U. Nr 69, poz. 434 ze zm.), z tym że
poszerzono katalog przesłanek społecznych o uchylanie się od pracy.
Na gruncie ustawy z 1982 r., podobnie jak poprzednio obowiązującej ustawy
z 1959 r., w piśmiennictwie przyjmuje się powszechnie, że zasadą winna być
dobrowolność leczenia. Ustawa z 1982 r. formułuje tę zasadę wprost w art. 21
ust. 2 stanowiąc, że poddanie się leczeniu odwykowemu jest dobrowolne. Wyjątki
od tej zasady określa ustawa. Odwołując się do racji medycznych podnoszono, że
tylko leczenie będące przejawem swobodnie podjętej decyzji może przynieść
realne efekty. Leczenie „przymusowe” odwołując się do terminologii ustawodawcy
z 1959 r., i „obowiązkowe”, który to termin przyjęto w ustawie z 1982 r., uznawano
zatem jako wyjątek. Na tym tle szczególnego znaczenia nabiera wykładnia tzw.
5
przesłanek społecznych. Z uwagi na wyjątkowy charakter normy zawartej w art. 26
ust. 1 w zw. z art. 24 ustawy w starszym piśmiennictwie powszechnie postulowano
restryktywną wykładnię tychże przesłanek. W nowszej literaturze postuluje się
wręcz odchodzenie de lege ferenda od tej grupy przesłanek. Akcentuje się bowiem,
że osoba dotknięta alkoholizmem sama powinna decydować o tym, czy chce się
leczyć. Osoby uzależnione, jeśli na tym tle popełniają przestępstwa, winny być
karane na tych samych zasadach, co inni ludzie.
Restryktywna wykładnia przepisów ustaw antyalkoholowych prezentowana
była również w orzecznictwie Sądu Najwyższego; w postanowieniu z dnia
4 października 1972 r., III CRN 222/72 (OSPiKA z 1973 r., z. 11, poz. 220) oraz
w uchwale pełnego składu izby cywilnej z dnia 26 marca 1986 r., III CZP 72/85,
(OSPiKA z 1986 r., z. 9 - 10, poz. 180).
Dla wykładni powołanego wyżej przepisu nie może być również obojętne, że
orzeczenie o poddaniu leczeniu odwykowemu stanowi przejaw ograniczenia
wolności. Dotyczy zatem jednego z podstawowych praw obywatelskich. O ile
orzekany w ramach warunkowego zawieszenia wykonania kary (art. 72 § 1 pkt 6
k.k.), wykonania kary pozbawienia wolności (art. 96 § 1 k.k.) lub warunkowego
przedterminowego zwolnienia (art. 159 k.k.w. w zw. z art. 72 § 1 pkt 6 k.k.)
obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu wolno usprawiedliwić ochroną
społeczeństwa przed osobą, która pozostaje w sytuacji zdrowotnej stwarzającej
szczególne zagrożenie popełnianiem kolejnych przestępstw, o tyle zastosowania
środka wynikającego z art. 26 ustawy z 1982 r. takimi względami usprawiedliwić się
już nie da. Osoba uzależniona ma prawo do wolności osobistej i ochrony godności,
chronione przez art. 30 i 31 Konstytucji RP oraz art. 10 Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności. Jak przyjął Trybunał Konstytucyjny w wyroku
z dnia 4 lipca 2006 r., K 43/05, (OTK - A 2006/7/78), interwencja władzy publicznej
w sposób życia osoby uzależnionej na podstawie przepisów ustawy
antyalkoholowej jest podyktowana tylko ochroną bezpieczeństwa i porządku
publicznego oraz praw i wolności innych osób. Na szczególne znaczenie
orzeczenia o obowiązku podjęcia leczenia z punktu widzenia praw obywatelskich
zwracał również uwagę Sąd Najwyższy w wyżej powołanej uchwale z dnia
26 marca 1986 r., III CZP 72/85.
6
Nie rodził natomiast żadnych wątpliwości cel, dla którego omawiany środek
został wprowadzony. Jest nim ochrona zdrowia samej osoby, dotkniętej chorobą
alkoholową oraz ochrona praw i wolności innych osób i porządku publicznego.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że wnioski
sformułowane na tle wykładni systemowej i celowościowej art. 26 w zw. z art. 24
ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi prowadzą do konieczności restryktywnej wykładni
tzw. przesłanek społecznych uzasadniających orzeczenie o obowiązku poddania
się leczeniu odwykowemu.
Jak przyjął Sąd Okręgowy, w odniesieniu do uczestnika postępowania
zastosowanie znajduje przesłanka w postaci powodowania rozkładu życia
rodzinnego. Przesłanka ta zbliżona jest do rozkładu pożycia małżeńskiego jako
przesłanki rozwodu z art. 56 k.r. i o. Różnice wynikają z oczywistego faktu, że na
gruncie ustawy antyalkoholowej osobami, którym ustawa udziela ochrony są
wszyscy członkowie rodziny, ponadto sama rodzina traktowana jest szerzej, niż na
gruncie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Nie mniej jednak, jak przyjmuje się
w piśmiennictwie, dla wykładni tej przesłanki wolno kierować się dorobkiem
orzecznictwa na gruncie art. 56 k.r. i o. Przez rozkład życia rodzinnego należy
zatem rozumieć sytuację, w której więzi łączące normalnie funkcjonującą rodzinę
ulegają rozluźnieniu w stopniu utrudniającym jej spełnianie podstawowych funkcji.
Jak jednak wynika z wyżej akcentowanej wcześniej konieczności restryktywnej
wykładni przesłanek art. 24 ustawy antyalkoholowej, a także celu środka
orzeczonego przez sąd jakim w odniesieniu do tej przesłanki jest ochrona rodziny,
dla zastosowania tego środka brak podstaw, gdy rozkład życia rodzinnego
w rozumieniu wyżej przyjętym już nastąpił.
Powyższe wywody prowadzą do wniosku, że wynikająca z art. 26 ust. 1
w zw. z art. 24 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi przesłanka zobowiązania do podjęcia
obowiązkowego leczenia w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie leczenia
odwykowego, polegająca na powodowaniu rozkładu życia rodzinnego w związku
z nadużywaniem alkoholu, musi występować w dacie orzekania.
7
Uzasadniając przyjęcie za podstawę orzeczenia art. 26 ust. 1 w zw. z art. 24
ustawy Sąd Okręgowy powołał się jedynie na to, że - w następstwie określonego
sposobu życia - doszło do rozkładu pożycia małżeńskiego i rozwodu. Zarazem Sąd
ten nie powołał się na żadne inne przesłanki, wynikające z powołanego wyżej
przepisu. Rozwód uczestnika miał miejsce w dniu 4 lipca 2006 r., a zatem pół roku
przed wydaniem zaskarżonego postanowienia. Co więcej, z przyjętych za podstawę
rozstrzygnięcia ustaleń wynika, że mocą wyroku orzekającego rozwód powierzono
uczestnikowi pieczę nad synem stron.
Z powyższych względów należało uznać, że zaskarżone postanowienie
narusza art. 26 ust. 1 w zw. z art. 24 ustawy z dnia 26 października 1982 r.
o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Mając powyższe
względy na uwadze, jak również treść przepisu art. 39315
, 108 § 2 w zw. z art. 39821
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., należało orzec jak w sentencji.
kg