Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP 101/07
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
Sędzia SN Iwona Koper
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa B. Niestandaryzowanego
Sekurytyzacyjnego Funduszu Inwestycyjnego Zamkniętego w W. przeciwko
Henrykowi J. o nadanie klauzuli wykonalności, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 29 listopada 2007 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z dnia 25
lipca 2007 r.:
„Czy dokument urzędowy, o którym mowa w art. 194 ustawy z dnia 27 maja
2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. Nr 146, poz. 1546 ze zm.), stanowi
dokument stwierdzający przejście uprawnień w rozumieniu art. 788 k.p.c.?”
podjął uchwałę:
Wyciągi z ksiąg rachunkowych funduszu sekurytyzacyjnego, z których
wynika przejście wierzytelności na fundusz sekurytyzacyjny w
okolicznościach określonych w art. 788 § 1 k.p.c., stanowią dowód
uzasadniający nadanie tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu przeciwko
dłużnikowi zbywcy wierzytelności klauzuli wykonalności na rzecz funduszu
sekurytyzacyjnego.
Uzasadnienie
Wnioskodawca złożył wniosek o nadanie na jego rzecz, jako przejemcy
wierzytelności, klauzuli wykonalności prawomocnemu nakazowi zapłaty wydanemu
przez Sąd Okręgowy dnia 1 sierpnia 2003 r., którym zasądzona została od dłużnika
Henryka J. na rzecz Kredyt Bank S.A. w W. kwota 1 772 930,34 zł z ustawowymi
odsetkami i kosztami procesu z tytułu ceny paliwa. Wnioskodawca jako dokumenty
mające wykazać przejście na niego wierzytelności przedstawił wystawiony przez
siebie dokument zatytułowany „wyciąg z ksiąg rachunkowych oraz ewidencji
analitycznej wierzytelności funduszu sekurytyzacyjnego”, wskazując, że na
podstawie art. 194 ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych
(Dz.U. Nr 146, poz. 1546 ze zm. – dalej: „u.f.i.”) dokument ten ma moc dokumentu
urzędowego.
Sąd Okręgowy w Częstochowie postanowieniem z dnia 26 kwietnia 2007 r.
oddalił wniosek, uznając, że wnioskodawca nie wykazał w sposób wymagany przez
art. 788 § 1 k.p.c. przejścia na niego wierzytelności wobec dłużnika Henryka J.
Wskazał, że wyciąg z ksiąg rachunkowych funduszu ma na podstawie art. 195 ust.
1 u.f.i. moc dowodową jedynie w postępowaniu o dokonanie wpisu w księdze
wieczystej lub innym rejestrze publicznym, oraz że skuteczność przelewu
wierzytelności wymaga zgody dłużnika na przelew, zgodnie z postanowieniem art.
92c ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r.
Nr 72, poz. 665 ze zm.).
W zażaleniu wnioskodawca zarzucił naruszenie prawa materialnego – art. 194
u.f.i. i art. 788 k.p.c. przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie.
Sąd Apelacyjny, uzasadniając wątpliwości jakich nabrał przy rozpatrywaniu
niniejszej sprawy, podniósł, że fundusz sekurytyzacyjny nie ma prawa wystawiania
sekurytyzacyjnych tytułów egzekucyjnych o randze odpowiadającej wyciągom z
ksiąg bankowych, niemniej art. 194 u.f.i. nadał moc dokumentów urzędowych
księgom rachunkowym funduszu sekurytyzacyjnego, wyciągom z tych ksiąg,
podpisanym przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i
obowiązków majątkowych funduszu i opatrzonym pieczęcią towarzystwa
zarządzającego funduszem sekurytyzacyjnym oraz wszelkim wystawianym w ten
sposób oświadczeniom zawierającym zobowiązania, zwolnienie ze zobowiązań,
zrzeczenie się praw lub pokwitowanie odbioru należności oraz wyciągom z ksiąg
rachunkowych funduszu, oraz uczynił je podstawą do dokonania wpisów w
księgach wieczystych i rejestrach publicznych. Sąd drugiej instancji zauważył, że
nie jest jasne, czy z oświadczenia funduszu może wynikać przejście uprawnień
wynikające z nabycia przez ten fundusz wierzytelności, które uważa się w
orzecznictwie i doktrynie za konieczny element osnowy dokumentu, o jakim mowa
w art. 788 § 1 k.p.c. Zwrócił też uwagę, że oświadczenie, jakie przedstawił
wnioskodawca, wykracza poza granice „oświadczenia stwierdzającego
zobowiązanie”, gdyż nie tyle je określa, ile wskazuje jego źródło. Z drugiej jednak
strony uczynienie dokumentów wystawianych przez fundusz podstawą wpisu do
ksiąg wieczystych i rejestrów wskazuje na możliwość użycia ich także do wykazania
przejścia uprawnień w ramach postępowania przewidzianego w art. 788 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sekurytyzacja jest procesem ekonomicznym mającym za cel uzyskanie
środków finansowych z wierzytelności przez emisję papierów wartościowych,
których wykup zabezpieczają sekurytyzowane wierzytelności. Myślą przewodnią
tego procesu jest stworzenie sytuacji, która pozwala na zmniejszenie ryzyka
inwestorów lokujących środki w tak zabezpieczonych papierach, czyniąc je bardziej
atrakcyjnymi i pozwalając zwiększyć ich wartość. Następuje to przez powołanie
odrębnego podmiotu prawnego, którego sytuacja i pozycja ekonomiczna gwarantuje
wyższą wiarygodność kredytową niż posiadana przez podmiot zainteresowany
pozyskaniem środków z posiadanych wierzytelności (inicjatora sekurytyzacji).
Realizując tę koncepcję, ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach
inwestycyjnych wprowadziła do polskiego systemu instytucji finansowych fundusze
sekurytyzacyjne, ukształtowane jako fundusze inwestycyjne szczególnego typu (art.
183 i nast. u.f.i. ). Fundusz sekurytyzacyjny należy do grupy funduszy
inwestycyjnych zamkniętych i może działać w dwóch formach – jako fundusz
standaryzowany oraz niestandaryzowany. Formy te mają inną konstrukcję prawną
(art. 185 i 187 u.f.i. ), różni je też poziom ryzyka inwestycyjnego. Najogólniej
mówiąc, fundusz standaryzowany jest funduszem „bezpieczniejszym”. Tworzony
jest jako fundusz z wydzielonymi subfunduszami stanowiącymi zamknięte całości, o
stosunkowo jednolitej puli wierzytelności, które nie mogą być podstawą kolejnych
emisji certyfikatów. Fundusz niestandaryzowany nie może mieć wydzielonych
subfunduszy i ma większa swobodę wyboru lokat. Ryzyko inwestycyjne jest w tym
wypadku wyższe, w związku z czym ustawowo ograniczony został krąg
potencjalnych uczestników takiego funduszu.
Działalność funduszu sekurytyzacyjnego polega na emisji papierów
wartościowych – certyfikatów inwestycyjnych – w celu zgromadzenia środków,
przeznaczonych na nabycie wierzytelności lub praw do świadczeń z tytułu
określonych wierzytelności (art. 183 ust. 1 u.f.i. ). Pozyskane prawa majątkowe,
stanowiące przelane na fundusz wierzytelności lub przekazane mu same prawa do
świadczeń z wierzytelności, pozostających przy dotychczasowym wierzycielu, a
konkretnie ich realizacja, są podstawą zaspokojenia roszczeń inwestorów, którzy
zakupili certyfikaty inwestycyjne funduszu.
Sekurytyzacji podlegać mogą wierzytelności bankowe; w takim wypadku
fundusz sekurytyzacyjny zawiera z bankiem umowę przelewu wierzytelności (art.
92a ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst:
Dz.U. Nr 72. poz. 665 ze zm. – dalej: "Pr.bank.") lub umowę o subpartycypację (art.
92a ust. 1 pkt 2 Pr.bank.), a więc umowę o przeniesienie praw do świadczeń z
wierzytelności banku. Przelew wierzytelności banku na fundusz sekurytyzacyjny, z
zastrzeżeniem art. 326 ust. 2 u.f.i., dotyczącym wierzytelności banku z tytułu umów
kredytu zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy o funduszach
inwestycyjnych, w których kredytobiorca nie dotrzymał uzgodnionych warunków
udzielenia kredytu, wymaga zgody dłużnika banku, będącego stroną czynności
dokonanej z bankiem, wyrażonej w formie pisemnej pod rygorem nieważności (art.
92c ust. 1 Pr.bank.).
Ponieważ wysokość osiąganego przez fundusz sekurytyzacyjny zysku zależy
od stopnia zaspokojenia nabytych przezeń wierzytelności, w projekcie ustawy o
funduszach inwestycyjnych zakładano przyznanie funduszom sekurytyzacyjnym
prawa do uproszczonego dochodzenia nabytych wierzytelności za pomocą tzw.
sekurytyzacyjnego tytułu egzekucyjnego, o konstrukcji analogicznej do bankowego
tytułu egzekucyjnego przewidzianego w art. 97 i nast. Pr.bank. Według art. 195 ust.
1 projektu ustawy o funduszach inwestycyjnych (druk nr 1773 Sejmu IV kadencji),
sekurytyzacyjne tytuły egzekucyjne miały dotyczyć wyłącznie wierzytelności
nabytych od banku krajowego i wynikających z czynności bankowej, a zatem takich,
które mogły być objęte bankowym tytułem egzekucyjnym. W toku prac sejmowych
odstąpiono od powyższej koncepcji, a jej ślady pozostały w treści art. 326 ust. 4
oraz art. 92c ust. 1 Pr.bank. w postaci obostrzeń obowiązujących w wypadku
dokonywania przelewu na rzecz funduszu sekurytyzacyjnego lub towarzystwa
funduszy sekurytyzacyjnych wierzytelności banku wynikających z czynności
dokonanej przez dłużnika z bankiem i zabezpieczenia takiej wierzytelności. Problem
ten nie występuje w rozpatrywanej sprawie, przedmiotem sporu jest bowiem
wierzytelność niewynikająca z czynności bankowych.
Podsumowując dotychczasowe uwagi stwierdzić należy, że fundusz
sekurytyzacyjny może nabywać wierzytelności lub prawa do świadczeń z tytułu
wierzytelności i tylko w pierwszym wypadku następuje zmiana wierzyciela. Jeśli
przedmiotem sekurytyzacji są wierzytelności banku wynikające z czynności
bankowych dokonanych z dłużnikiem, ich przelew na fundusz wymaga dla swej
ważności zgody dłużnika takiej wierzytelności (z wyjątkiem przewidzianym art. 326
ust. 4 u.f.i. ). W wypadku innych wierzytelności ich przeniesienie następuje według
reguł określonych z art. 509 i nast. k.c.
Artykuł 788 § 1 k.p.c. stanowi, że w postępowaniu klauzulowym następstwo po
stronie wierzyciela lub dłużnika musi zostać wykazane w sposób kwalifikowany –
dokumentem urzędowym lub dokumentem prywatnym z podpisem urzędowo
poświadczonym. Dokument urzędowy, o jakim mowa w tym przepisie, definiować
należy przez odwołanie się do art. 244 § 1 k.p.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 7 lutego 1997 r., III CZP 125/96, OSNC 1997, nr 5, poz. 51).
Artykuł 194 u.f.i. wskazuje jakie dokumenty sporządzone przez fundusz
sekurytyzacyjny mają moc prawną dokumentów urzędowych. Są to księgi
rachunkowe funduszu, wyciągi z tych ksiąg podpisane przez osoby upoważnione do
składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych funduszu i
opatrzone pieczęcią towarzystwa zarządzającego funduszem sekurytyzacyjnym
oraz wszelkie wystawione w ten sposób oświadczenia zawierające zobowiązania,
zwolnienie z zobowiązań, zrzeczenie się praw lub pokwitowanie odbioru należności.
Każdy z tych dokumentów spełnia zatem wymagania art. 788 § 1 k.p.c. w zakresie
formy. Istotą problemu przedstawionego przez Sąd Apelacyjny jest jednak to, czy
zawarta w tych dokumentach treść, objęta właściwym dokumentom urzędowym
domniemaniem prawdziwości, umożliwia udowodnienie z ich pomocą przejścia
wierzytelności.
W doktrynie i orzecznictwie zagadnienie, w jaki sposób przejście uprawnień
lub obowiązków powinno być ujęte w dokumencie, by uznać go za podstawę do
nadania klauzuli w drodze przewidzianej w art. 788 § 1 k.p.c., ogranicza się do
wniosku, że dokument taki powinien umożliwiać stwierdzenie, że przejście
rzeczywiście nastąpiło. Decyduje zatem każdorazowo treść konkretnego,
poddawanego ocenie dokumentu, przy czym ocena ta powinna być prowadzona
przy zachowaniu reguł wykładni, uwzględniać więc powinna także okoliczności
powstania dokumentu i uwarunkowania, w jakich funkcjonuje podmiot, który go
wystawił.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego za dokument urzędowy potwierdzający
przejście wierzytelności uznane zostało orzeczenie sędziego-komisarza
zatwierdzające plan podziału funduszów masy upadłości, w którym – sprzecznie z
przepisami Prawa upadłościowego – przyznano wierzycielom wierzytelności
przypadające upadłemu względem osób trzecich (uchwała z dnia 7 lutego 1997 r.,
III CZP 125/96). Z kolei w wyroku z dnia 9 maja 2002 r., II CKN 803/00 (OSNC
2003, nr 9, poz. 119) Sąd Najwyższy uznał, że dokumentem potwierdzającym
przejście egzekwowanego zobowiązania na inną osobę może być odpis wyroku, z
którego części wstępnej wynika następstwo prawne dłużnika.
Jak już była o tym mowa, art. 194 u.f.i. wymienia trzy kategorie dokumentów
obdarzonych mocą dokumentów urzędowych: księgi rachunkowe funduszu
sekurytyzacyjnego, wyciągi z tych ksiąg sporządzone w odpowiedniej formie, oraz
oświadczenia zawierające zobowiązania, zwolnienie z zobowiązań, zrzeczenie się
praw lub pokwitowanie odbioru należności, również sporządzone w odpowiedniej
formie.
Dwie pierwsze kategorie rozważać można wspólnie, oczywiste jest bowiem,
że wyciągi z ksiąg rachunkowych muszą oddawać treść tych ksiąg. Jeżeli więc treść
ksiąg pozwala na stwierdzenie przejścia wierzytelności na fundusz sekurytyzacyjny,
to wyciąg z tych ksiąg, jeżeli obejmuje te dane z ksiąg, które umożliwiają ustalenie,
że fundusz nabył określoną wierzytelność, stanowią tak samo miarodajny dowód jak
księgi.
Zasady prowadzenia rachunkowości przez fundusze inwestycyjne, w tym
fundusze sekurytyzacyjne, regulowane są przepisami ustawy z dnia 29 września
1994 r. o rachunkowości (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 ze zm.) oraz
rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 8 października 2004 r. w sprawie
szczególnych zasad rachunkowości funduszy inwestycyjnych (Dz.U. Nr 231, poz.
2318). Zgodnie z § 6 ust. 3 rozporządzenia w związku z art. 13 ust. 1 ustawy o
rachunkowości, księgi rachunkowe funduszu obejmują m.in. dziennik, księgę
główną i księgi pomocnicze. Dziennik zawiera chronologiczne ujęcie zdarzeń, jakie
nastąpiły w okresie sprawozdawczym, a jego treść, zgodnie z zasadą podwójnego
zapisu, powinna odpowiadać treści księgi głównej (art. 14 ust. 1 w związku z art. 15
ustawy o rachunkowości). Uszczegółowieniem księgi głównej są księgi pomocnicze,
prowadzone m.in. dla operacji zakupu (art. 17 ust. 1 ustawy o rachunkowości).
Zapisów w księgach dokonuje się na podstawie dowodów księgowych, które
powinny zawierać m.in. określenie stron dokonujących operacji gospodarczej, opis
operacji, jej wartość i datę dokonania (art. 21 ustawy). Sam zapis w księdze
obejmuje co najmniej datę operacji, skrót lub kod opisu operacji, kwotę zapisu oraz
oznaczenie właściwego konta. Ponadto, według § 12 rozporządzenia, w księgach
rachunkowych funduszu inwestycyjnego ujmuje się nabyte składniki lokat. W
wypadku funduszu sekurytyzacyjnego stanowią je nabywane wierzytelności lub
prawa do świadczeń z wierzytelności. Nie można zatem wyłączyć możliwości, że na
podstawie analizy zapisów na poszczególnych kontach ksiąg rachunkowych da się
ustalić, iż w określonej dacie fundusz sekurytyzacyjny nabył konkretną
wierzytelność od konkretnego podmiotu. Podobne wnioski wyciągali komentatorzy
art. 95 ust. 1 Pr.bank., omawiający walory ksiąg rachunkowych banku oraz
wyciągów z tych ksiąg, również dysponujących mocą dokumentów urzędowych.
Stanowisko, że księgi rachunkowe funduszu sekurytyzacyjnego lub wyciągi z
tych ksiąg mogą stanowić dokumenty, jakich wymaga art. 788 § 1 k.p.c., wspiera
treść art. 195 ust. 1 u.f.i. , z którego wynika, że wyciąg z ksiąg rachunkowych
funduszu może potwierdzać nabycie przez fundusz sekurytyzacyjny wierzytelności
lub puli wierzytelności zabezpieczonych zastawem lub hipoteką i stanowić
podstawę do wpisu zmian dotychczasowego wierzyciela w księdze wieczystej lub
rejestrze zastawów. Artykuł 34 zdanie pierwsze ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze
zm.) wymaga indywidualizacji wierzytelności zabezpieczonej i wykazania, że
nabycie nastąpiło od konkretnego podmiotu, a zatem ustawodawca zakładał, że
wyciąg będzie zawierał dostatecznie sprecyzowane dane.
O tym jednak, czy konkretny wyciąg wykazuje przejście uprawnień na fundusz
w sposób spełniający kryteria przewidziane w art. 788 § 1 k.p.c., nie można
przesądzić w sposób abstrakcyjny, lecz badając konkretny wyciąg, lub
korespondujące ze sobą wyciągi. Trzeba pamiętać, że każda jednostka, o której
mowa w art. 3 ust. 1 ustawy o rachunkowości, prowadzi księgi rachunkowe według
sposobu odpowiadającego przyjętym przez nią zasadom rachunkowości, co może
rzutować na stopień czytelności i szczegółowości poszczególnych zapisów, a w
konsekwencji przesądzać to, czy zapis księgowy operacji polegającej na nabyciu
przez fundusz puli wierzytelności pozwoli na ich indywidualizację w stopniu
wystarczającym do uznania, że wśród nabytych wierzytelności znajduje się
wierzytelność stwierdzona tytułem egzekucyjnym, którego dotyczy wniosek o
nadanie klauzuli wykonalności na podstawie art. 788 § 1 k.p.c.
W art. 194 u.f.i. jest mowa o oświadczeniach zawierających zobowiązanie,
zwolnienie z zobowiązań, zrzeczenie się praw oraz pokwitowanie odbioru
należności. Sąd Apelacyjny w swoich rozważaniach wyraził wątpliwość, czy tak
sformułowany zakres przedmiotowy oświadczeń umożliwia ujęcie w nich, z
konsekwencjami prawnymi pozwalającymi na objęcie takiego oświadczenia mocą
dokumentu urzędowego, również potwierdzenia przejścia określonej wierzytelności
na fundusz.
Omawiany przepis zawiera wyraźnie węższy katalog oświadczeń funduszu
sekurytyzacyjnego, którym przyznano moc prawną dokumentów urzędowych, niż
stanowiący jego pierwowzór art. 95 ust. 1 Pr.bank. Pominięto w nim wiele
oświadczeń, które w piśmiennictwie uznaje się za deklaratywne, stwierdzające
powstanie określonych praw i obowiązków z innych tytułów prawnych. Należy
podkreślić, że w art. 194 u.f.i. nie wymieniono oświadczenia stwierdzającego
przeniesienie wierzytelności, któremu art. 95 ust. 1 Pr.bank. w określonych
sytuacjach przyznaje moc prawną dokumentu urzędowego. W konsekwencji
oświadczenie, w którym fundusz sekurytyzacyjny potwierdza nabycie określonej
wierzytelności od dotychczasowego wierzyciela, trudno podciągnąć pod jakąkolwiek
kategorię oświadczeń objętych art. 194 u.f.i. Z pewnością nie jest to oświadczenie
zawierające zwolnienie z zobowiązań, zrzeczenie się praw ani pokwitowanie
odbioru należności.
Sąd pierwszej instancji rozważał je w kategoriach oświadczeń zawierających
zobowiązanie, jednak stwierdzenie, że fundusz nabył określoną wierzytelność lub
pulę wierzytelności, nie kreuje ani nie potwierdza istnienia jakiegokolwiek
zobowiązania funduszu. W literaturze za oświadczenie zawierające zobowiązanie w
rozumieniu art. 95 ust. 1 Pr.bank. uważa się oświadczenie dotyczące zobowiązania
banku względem klienta, nie zaś klienta wobec banku. Pogląd ten potwierdza
uzupełnienie art. 95 ust. 1 Pr.bank. dokonane ustawą z dnia 1 kwietnia 2004 r. o
zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U. Nr 91, poz.
870). Nowelizacją tą wprowadzono do art. 95 ust. 1 Pr.bank. oświadczenie
stwierdzające przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką lub zastawem
rejestrowym, co w literaturze zostało jednomyślnie zinterpretowane jako
poszerzenie dotychczasowego katalogu oświadczeń, którym Prawo bankowe
przyznaje moc prawną dokumentu urzędowego. (...)
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi, jak w uchwale.