Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 329/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa T. Ł.
przeciwko "Wydawnictwa […]" S.A. w W.
o ustalenie nieistnienia uchwał ewentualnie uchylenie uchwał organu spółki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 lutego 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w punktach 2 (drugim),
4 (czwartym) i 5 (piątym) i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo ustalając nieistnienie uchwał
w sprawie wyboru członków Rady Nadzorczej, podjętych w dniu 29 czerwca 2005 r.
na zwyczajnymy Walnym Zgromadzeniu pozwanej Spółki Akcyjnej.
Apelację pozwanej Spółki uwzględnił Sąd Apelacyjny, który wyrokiem
reformatoryjnym oddalił powództwo, po uprzednim sprostowaniu oznaczenia
przedmiotu sprawy przez uzupełnienie żądania o żądanie ewentualnego uchylenia
uchwał organu spółki. Sąd odwoławczy nie podzielił stanowiska strony skarżącej,
że w obecnym stanie prawnym nie jest dopuszczalne powództwo o ustalenie
nieistnienia uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Za zasadny uznał
natomiast podniesiony w apelacji zarzut naruszenia art. 385 § 3 k.s.h.,
stwierdzając, że brak jest podstaw aby użyte w tym przepisie sformułowanie „...inny
sposób powołania ...” ograniczać tylko do niektórych postanowień statutu, pomijając
inne jego postanowienia, które niewątpliwie składają się na „sposób” wyboru Rady
Nadzorczej, w tym wymóg kworum. Uznał zarazem, że przepisy art. 385 § 3 – 9
k.s.h. stanowią kompleksową regulację trybu wyboru Rady Nadzorczej
w głosowaniu grupami i to niezależną od postanowień statutu, a w konsekwencji
przyjął, że do wyboru dokonywanego w tym trybie nie mają zastosowania
postanowienia statutu. W ocenie Sądu Apelacyjnego, na postanowienia statutu
określające „sposób” wyboru rady nadzorczej składają się zatem wszelkie
postanowienia mające zastosowanie do kwestii jej wyboru, a więc m.in. wymagane
kworum. Dokonywanie wyboru członków rady nadzorczej na podstawie przepisów
art. 385 § 3 – 9 k.s.h., mających charakter szczególnej regulacji o nadrzędnym
charakterze nad postanowieniami statutu spółki, powoduje że określone w statucie
kworum nie jest w takiej sytuacji wymagane, tj. nie wymaga uwzględnienia, Sąd II
instancji uznał zarazem, że celem przepisu art. 385 § 3 k.s.h. jest zapewnienie
akcjonariuszom mniejszościowym realnego wpływu na możliwość dokonania
wyboru członków rady nadzorczej, który to cel nie zostałby osiągnięty przy
zaaprobowaniu wykładni dokonanej przez Sąd I instancji. Absencja
większościowych akcjonariuszy na walnym zgromadzeniu, zwołanym m.in. w celu
3
powołania członków Rady Nadzorczej w drodze głosowania oddzielnymi grupami
uniemożliwiałaby bowiem jego przeprowadzenie. W konsekwencji Sąd Apelacyjny
przyjął, że wynikająca z art. 422 § 1 k.s.h. przesłanka sprzeczności uchwał
z postanowieniami statutu nie została spełniona, wobec braku podstaw do uznania
wadliwości ich podjęcia wskutek braku na walnym zgromadzeniu określonego
w statucie kwalifikowanego kworum. Nadto Sąd ten uznał, że nie zostało wykazane
na czym miałby polegać ewentualny cel pokrzywdzenia akcjonariuszy.
Skarga kasacyjna powoda oparta została na pierwszej podstawie kasacyjnej
sprowadzającej się do zarzutu naruszenia art. 385 § 3 k.s.h. oraz art. 408 § 1 k.s.h.
przez błędną wykładnię. W uzasadnieniu skargi powód wywiódł, że użyte w art. 385
§ 3 k.s.h. wyrażenie „... inny sposób powołania ...” rozumiane jest w doktrynie jako
powołanie przez inny organ lub inną osobę aniżeli walne zgromadzenie i nie
obejmuje swym zakresem innych elementów wynikających z postanowień statutu,
w tym także wymogu kworum. W ocenie skarżącego, wybór członków rady
nadzorczej w drodze głosowania oddzielnymi grupami jest tylko sposobem ich
powołania, który nie usprawiedliwia naruszenia postanowień statutowych
odnoszących się do ważności zgromadzenia i podejmowanych na nim uchwał.
Oznacza to, w ocenie powoda, że ogólny wymóg kworum ma także zastosowanie
przy głosowaniu oddzielnymi grupami na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy,
ponieważ art. 385 § 3 k.s.h. jest jedynie gwarantem „wszczęcia procedury”, której
elementem jest walne zgromadzenie, a która musi być ściśle przestrzegana dla
uznania jej ważności. Powód zarzucił, że Sąd Apelacyjny pominął istotę kworum
jako emanację „prawa większości” stojącego na straży reprezentatywnego
charakteru uchwał organu spółki kapitałowej, będącego zarazem wentylem
bezpieczeństwa przed ewentualnością wyboru rady nadzorczej w sposób skrajnie
przypadkowy. Zdaniem skarżącego przepisy art. 385 k.s.h. wyłączają jedynie
przywileje i ograniczenia związane z akcjami przy wyborze rady nadzorczej
w drodze głosowania grupami, natomiast nie wyłączają wymogu zachowania
kworum przy podejmowaniu uchwały przez Walne Zgromadzenie.
Pozwana Spółka w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o jej oddalenie
i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, twierdząc, że przepisy art. 385 §
3 – 9 k.s.h. stanowią kompleksową regulację trybu wyboru rady nadzorczej
4
w głosowaniu grupami, niezależną od postanowień statutu. Oznacza to, zdaniem
pozwanej, że do wyboru członków rady nadzorczej dokonywanego w drodze
głosowania oddzielnymi grupami nie mają zastosowania postanowienia statutu
określające sposób tego wyboru. Ochrona praw akcjonariuszy mniejszościowych,
która jest celem regulacji przepisu art. 385 § 3 k.s.h., byłaby niemożliwa gdyby
wyboru do rady dokonywało Walne Zgromadzenie na zasadach ogólnych,
z uwzględnieniem wszystkich postanowień statutowych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona wobec trafności zarzutu błędnej
wykładni przepisu art. 385 § 3 k.s.h. oraz art. 408 § 1 k.s.h. Ocena zarzutów
kasacyjnych opartych wyłącznie na naruszeniu prawa materialnego musi zatem
uwzględniać ustalony i przyjęty w sprawie stan faktyczny, w tym - ze wszystkimi
tego skutkami prawnymi – ustalenie, że Walne Zgromadzenie, na którym
reprezentowane było 36,16% kapitału zakładowego, dokonało wyboru dwóch
członków rady nadzorczej w drodze głosowania oddzielnymi grupami, zaś
pozostałych członków rady Walne Zgromadzenie wybrało in gremio.
W art. 408 § 1 k.s.h. ustawodawca przyjął zasadę ważności walnego
zgromadzonego bez względu na liczbę reprezentowanych na nim akcji z wyjątkiem
sytuacji, gdy przepisy k.s.h. poświęcone spółce akcyjnej lub postanowienia statutu
nie stanowią inaczej. Tymczasem statut pozwanej spółki w § 41 ust. 5 zastrzegł
w tym przedmiocie inaczej, ponieważ wymaga istnienia kworum w postaci
obecności akcjonariuszy reprezentujących co najmniej 50% kapitału zakładowego
Spółki dla podjęcia przez Walne Zgromadzenie uchwał o powołaniu i odwołaniu
członków rady nadzorczej. Nadto obowiązywania wymaganego kworum przy
podejmowaniu uchwał nie związano w statucie z jednym tylko z możliwych
sposobów powołania członków rady. Oznacza to, że pozwana Spółka – odmiennie
aniżeli wynika to z art. 408 § 1 k.s.h. – przyjęła w statucie wymóg istnienia
określonego kworum dla podejmowania przez Walne Zgromadzenie uchwał m.in.
w przedmiocie powoływania i odwoływania członków rady nadzorczej. Natomiast
przepisy art. 385 § 1 – 9 k.s.h. poświęcone są sposobom kształtowania składu rady
nadzorczej, a nie wymogom przesądzającym o ważności Walnego Zgromadzenia
5
i podejmowanych na nim uchwał, bo ta ostatnia kwestia pozostaje poza zakresem
regulacji wynikającej z przepisów art. 385 k.s.h. Zasadą jest, że członkowie rady
nadzorczej są powoływani i odwoływani przez Walne Zgromadzenie in gremio (art.
385 § 1 k.s.h.), a statut może przewidywać inny sposób ich powoływania lub
odwoływania (art. 385 § 2 k.s.h.). Jeżeli w statucie skorzystano by z możliwości
wynikającej z art. 385 § 2 k.s.h., wówczas postanowienia statutu miałyby w tym
zakresie pierwszeństwo przed przepisem art. 385 § 1 k.s.h., a to z mocy art. 385 §
2 k.s.h. Jednakże z ustaleń zaskarżonego wyroku nie wynika aby
w postanowieniach statutu pozwanej spółki zastrzeżono inny sposób powołania
członków rady nadzorczej aniżeli w drodze podjęcia uchwał przez Walne
Zgromadzenie działające in corpore. Nie oznacza to bynajmniej braku możliwości
skorzystania przez akcjonariuszy mniejszościowych z uprawnienia wynikającego
z art. 385 § 3 k.s.h., ponieważ – jak to przyjęto w piśmiennictwie – przepisy art. 385
§ 3 – 9 k.s.h. mają pierwszeństwo przed postanowieniami statutu, a wybór
członków rady nadzorczej w drodze głosowania oddzielnymi grupami może
nastąpić w każdej spółce akcyjnej, niezależnie do tego, jaki sposób powołania
członków rady przewidziano w statucie. Decydującym elementem jest tutaj bowiem
złożenie stosownego wniosku przez akcjonariuszy spełniających ustawową
przesłankę reprezentowania co najmniej 1
/5 kapitału zakładowego (art. 385 § 3
k.s.h.). W razie spełnienia tej przesłanki Walne Zgromadzenie może powołać
odpowiednią ilość członków rady nadzorczej jedynie spośród osób wyłonionych
w drodze głosowania oddzielnymi grupami. Przepis art. 385 § 3 k.s.h. jest w ten
sposób źródłem ochrony interesów akcjonariuszy mniejszościowych, zapewniając
im możliwość większego wpływu na kształtowanie składu rady nadzorczej.
Jednakże wymuszony wnioskiem kapitałowo uprawnionej grupy akcjonariuszy tryb
wyboru członków rady nadzorczej w drodze głosowania oddzielnymi grupami jest
tylko pewną techniką głosowania na Walnym Zgromadzeniu, nie zaś odrębnym
sposobem wyboru członków rady poza Walnym Zgromadzeniem, czy
z pominięciem wymogów przesądzających o jego ważności i o ważności
podejmowanych na forum tego organu uchwał. W reprezentatywnym
piśmiennictwie wyrażono pogląd, który aprobuje skład orzekający w niniejszej
sprawie, że także w sytuacji gdy członek rady nadzorczej wybrany został w drodze
6
głosowania na niego oddzielnej grupy, a więc swój mandat wywodzi od grupy, która
go wskazała i głosowała na niego bez udziału pozostałych akcjonariuszy, to jednak
jego powołanie do rady i nabycie statusu członka tego organu następuje w wyniku
powzięcia uchwały przez Walne Zgromadzenie. Głosowanie odrębnymi grupami
oceniono w piśmiennictwie tylko jako pewną technikę głosowania na Walnym
Zgromadzeniu w celu ochrony akcjonariuszy mniejszościowych, a nie jako odrębny
tryb powołania członka rady nadzorczej, tj. poza Walnym Zgromadzeniem.
Modyfikacja sposobu powołania członków rady ogranicza się więc do odmiennego
trybu wyłaniania kandydatów na członków tego organu, ale o ich powołaniu
decyduje Walne Zgromadzenie, którego autonomia zostaje jednak z mocy art. 385
§ 3 k.s.h. ograniczona, ponieważ pozwala na powołanie w skład rady nadzorczej
osób z listy kandydatów wyłonionych przez oznaczone grupy. W razie
nieutworzenia takiej ilości grup, która umożliwiałaby wybór pełnego składu rady,
wyboru dalszych członków rady nie wskazanych przez grupę może dokonać Walne
Zgromadzenie w drodze zwykłego głosowania, ale już bez udziału akcjonariuszy,
którzy utworzyli grupę (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2000 r.,
IV CKN 1088/00, OSNC2000, nr 11, poz. 210; wyrok Sądu Najwyższego z dnia
31 marca 2004 r., III CK 392/02, niepubl.; natomiast odmiennie Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 24 września 1998 r., I CKN 517/98, OSNC 1999, nr 3, poz. 57).
Wobec powyższego użyte przez ustawodawcę w art. 385 § 3 in fine k.s.h.
sformułowanie “… nawet gdy statut przewiduje inny sposób powołania...” nie może
być rozumiane jako obejmujące także zastrzeżony w statucie wymóg kworum,
ponieważ kworum nie jest elementem sposobu powołania rady nadzorczej, ale
wymogiem przesądzającym o ważności Walnego Zgromadzenia i podejmowanych
na nim uchwał. Sposób powołania w rozumieniu art. 385 § 3 in fine k.s.h. ogranicza
się do powołania członka rady przez Walne Zgromadzenie głosujące na
kandydatów wyłonionych przez ten organ in corpore (art. 385 § 1 k.s.h.), albo
głosujące na te osoby, które wyłonione zostały przez poszczególne grupy
składające się z akcjonariuszy mniejszościowych, które dokonały wyboru własnych
kandydatów na członków rady (art. 385 § 1 i § 3 k.s.h.). Przedmiotem regulacji tych
przepisów nie są natomiast przesłanki ważności Walnego Zgromadzenia ani
podejmowanych na nim uchwał, bo regulację w tym zakresie mogą zawierać
7
postanowienia statutu, a w razie ich braku stosuje się przepis art. 408 § 1 k.s.h.
W tej sytuacji uznać należy, że postanowienia § 41 ust. 2 pkt 1 i ust. 5 Statutu
pozwanej nie zawierają określenia innego sposobu powołania składu rady
nadzorczej aniżeli przewidziany w art. 385 § 1 k.s.h., ponieważ brak jest w statucie
postanowień o wyborze członków rady nadzorczej w drodze głosowania
oddzielnymi grupami.
Natomiast przewidziany w § 41 ust. 5 Statutu pozwanej Spółki wymóg
kworum w postaci obecności akcjonariuszy reprezentujących co najmniej 50%
kapitału zakładowego tej Spółki nie oznacza odmiennego sposobu powołania rady
w rozumieniu art. 385 § 3 in fine k.s.h., ale dowodzi odmiennego uregulowania,
w stosunku do normy art. 408 § 1 k.s.h., ważności Walnego Zgromadzenia, bo
uzależnia ważność podejmowanych przez ten organ uchwał w przedmiocie
powołania i odwołania członków rady od liczby reprezentowanych na nim akcji, czyli
wprowadza kworum, odmiennie aniżeli wynika to z zasady wyrażonej w art. 408 § 1
k.s.h.
Brak zastrzeżenia w statucie możliwości wyboru rady nadzorczej w drodze
głosowania oddzielnymi grupami nie pozbawia jednak skorzystania z takiej
możliwości akcjonariuszy mniejszościowych, ponieważ źródłem ich uprawnienia
w tym przedmiocie jest przepis art. 385 § 3 k.s.h. i to niezależnie od brzmienia
postanowień statutowych. Skorzystanie z tego ustawowego uprawnienia nie może
jednak być zarazem rozumiane jako wyłączające zastosowanie tych postanowień
statutu, których przedmiotem jest odmienne uregulowanie innej materii,
a mianowicie ważności Walnego Zgromadzenia, którą w statucie pozwanej
uzależniono od wystąpienia pozaustawowej przesłanki w postaci wprowadzenia
wymogu określonego kworum.
O konieczności uwzględniania wynikającego z postanowienia statutu
wymogu kworum także przy wyborze członków rady w drodze głosowania
oddzielnymi grupami pośrednio przesądza również wyrażony w piśmiennictwie
pogląd, że przy obliczaniu wielkości grup bierze się pod uwagę kapitał zakładowy
reprezentowany na Walnym Zgromadzeniu, na którym jest dokonywany wybór
grupami, a nie cały kapitał zakładowy spółki.
8
Za wykładnią, że norma zawarta w art. 385 § 3 k.s.h. w części zawierającej
słowa „... inny sposób powołania” nie obejmuje tym sformułowaniem postanowień
statutowych określających wielkość kworum wymaganą przy podejmowaniu przez
Walne Zgromadzenie uchwał o powołaniu i odwołaniu członków rady nadzorczej
przemawia również charakter i natura spółki akcyjnej. Muszą mieć one
rozstrzygające znaczenie zwłaszcza w sytuacji, w której polski ustawodawca nie
udziela wprost odpowiedzi na pytanie, w szczególności w przepisach o przywilejach
akcjonariuszy, jak dalece można modyfikować kodeksowe zasady powoływania
członków rady. Ogólną dyrektywę interpretacyjną wyznacza wówczas zasada
rządów większości akcjonariuszy, która determinuje naturę spółki akcyjnej.
Ta podstawowa zasada oznacza, że oderwanie wpływu na sprawy spółki akcyjnej
od wielkości wniesionego kapitału może wystąpić tylko wyjątkowo i nie może ono
przesądzać o relacjach korporacyjnych, w tym rozstrzygać o składzie osobowym
kolegialnych organów tej spółki. Przyznanie władzy większości obejmuje również
rozstrzyganie o obsadzie personalnej organów spółki akcyjnej, zważywszy, że
w spółkach kapitałowych, a w szczególności w spółce akcyjnej, zasadą jest wpływ
na sprawy spółki proporcjonalny do ponoszonego ryzyka wyrażającego się
wartością zainwestowanego kapitału. W najnowszym piśmiennictwie wyrażono
nawet pogląd, że zasada rządów większości uzasadnia stanowisko, iż w każdym
z przypadków uprzywilejowania akcjonariusze działający za pośrednictwem
Walnego Zgromadzenia powinni jednak zachować prawo do powoływania
przeważającej części składu rady. Wprawdzie zasada rządów większości jest tylko
pewną ogólną ideą relacji korporacyjnych, zaś uprzywilejowanie jest wyjątkiem od
tej zasady, to nie sposób jednak zaakceptować sytuacji, w której wyjątek
negowałby istnienie samej zasady. Zważywszy na okoliczność, że w przepisach
k.s.h. to właśnie rada nadzorcza posiada kluczową kompetencję do kształtowania
składu osobowego zarządu, przeto trudno byłoby przyzwalać na powoływanie
przeważającej części składu rady z pominięciem podstawowego mechanizmu
korporacyjnego, polegającego na podejmowaniu w tym przedmiocie uchwał przez
walne zgromadzenie z zachowaniem wymogów określonych w postanowieniach
statutu Spółki akcyjnej. Odmienny wniosek podważałby sens istnienia rady, która
zamiast chronić interesy ogółu akcjonariuszy zgodnie z wolą ustawodawcy mogłaby
9
stać się narzędziem w rękach wąskiej grupy uprzywilejowanych podmiotów, albo
też sami członkowie rady przejęliby władzę w spółce i swobodnie uzupełnialiby
skład organu w którym zasiadają, bez wpływu na to i bez ograniczeń ze strony
większościowych akcjonariuszy. Przewidziane w art. 385 § 3 k.s.h. uprawnienie
mniejszości do żądania przeprowadzenia wyborów do rady w drodze głosowania
oddzielnymi grupami stanowi – z woli ustawodawcy – oczywiste osłabienie pozycji
akcjonariuszy większościowych, którzy nawet w razie skorzystania przez
mniejszość z tego ustawowego uprawnienia powinni jednak zachować kontrolę nad
radą. W tym celu niezbędne jest zapewnienie wyboru większości członków rady
przez Walne Zgromadzenie, a osiągnięcie tego celu mogłoby okazać się
niemożliwe w razie uznania, że przewidziane statutem kworum nie jest niezbędne
dla uznania ważności Walnego Zgromadzenia i podjętych na nim uchwał
w przedmiocie wymagającym istnienia określonego statutem kworum. Wykładnia
przepisu art. 385 § 3 in fine k.s.h. nie może bowiem prowadzić do zaaprobowania
takiej sytuacji, w której statut tak dalece ograniczałby zasadę rządów większości, że
mniejszość, realizując swoje ustawowe przywileje, tak ukształtowałaby skład rady,
iż mógłby on zupełnie nie odzwierciedlać woli większości kapitałowej. Zważyć
bowiem należy, że z chwilą dokonania wyboru co najmniej jednego członka rady
nadzorczej, m.in. w drodze głosowania oddzielnymi grupami, wygasają mandaty
dotychczasowych członków rady wybranych nie tylko przez walne zgromadzenie,
ale także i członka rady powołanego przez indywidualnego akcjonariusza na mocy
przyznanego mu statutem osobistego uprawnienia (art. 385 § 3 k.s.h. w zw. z art.
354 § 1 k.s.h.). Realizacja ostatnio wymienionego uprawnienia mogłaby również
okazać się iluzoryczna w skutkach dla uprawnionego w trybie art. 354 § 1 k.s.h.,
gdyby akcjonariusze mniejszościowi mogli ukształtować skład rady nadzorczej bez
konieczności uwzględniania określonego w statucie wymogu kworum przy
podejmowaniu w tym przedmiocie uchwał przez Walne Zgromadzenie. Jeszcze pod
rządem przepisów k.h. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, który skład orzekający
w niniejszej sprawie podziela, że zebranie uprawnionych w liczbie nie osiągającej
wymaganego quorum nie stanowi walnego zgromadzenia, czyli organu spółki
akcyjnej, a zatem nie można wówczas podejmować ważnych uchwał w rozumieniu
przepisów ówczesnego kodeksu handlowego, a podjęte przez takie zebranie
10
uchwały należy uznać za nieistniejące (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca
1998 r., I CKN 563/97, OSNC 1998, nr 12, poz. 205 z aprobującymi glosami).
Wejście w życie przepisów k.s.h. nie zdezaktualizowało tego stanowiska.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji, działając na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
(eb)