Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 182/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Andrzej Wróbel (sprawozdawca)
SSA Jolanta Pietrzak
w sprawie z odwołania Z. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 listopada 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie:
2
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. wyrokiem z
dnia 6 maja 2005 r. oddalił odwołanie Z. G. (wnioskodawcy) od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych - Oddziału w K. (organ rentowy) z dnia 7 stycznia 2005
r. odmawiającej wnioskodawcy prawa do emerytury.
Sąd Okręgowy ustalił między innymi, że wnioskodawca ur. (...) 1944 r., z
zawodu dyrygent, w grudniu 2004 r. wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury w
związku z ukończeniem 60 lat życia i wykonywaniem pracy w warunkach
szczególnych. Sąd nie znalazł podstaw do zmiany zaskarżonej decyzji, bowiem
wnioskodawca nie spełnił warunków zawartych w art. 27, 29 i 32 ust. 1 i 4 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) oraz rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.). Sąd Okręgowy stwierdził, iż § 12 tego rozporządzenia
jednoznacznie stanowi, że emeryturę może otrzymać osoba, która ma wymagany
okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat działalności twórczej lub artystycznej i
wykonywała jeden z wymienionych w przepisie zawodów m. in. dyrygentki.
Zdaniem Sądu Okręgowego płeć osoby uprawnionej do uzyskania świadczeń
emerytalnych została w tym przepisie jednoznacznie określona, nie można więc
dowolnie przyjmować, że dotyczy także mężczyzn.
W apelacji od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił naruszenie
przepisów art. 27, 29, 32 ust. 1 i 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, a także § 12 ust. 1 lit. d rozporządzenia w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze w związku z art. 112
k.p. przez odmowę przyznania
wnioskodawcy zatrudnionemu na stanowisku dyrygenta prawa do wcześniejszej
emerytury. Ponadto zarzucił sprzeczność ustaleń Sądu z treścią zebranego w
sprawie materiału dowodowego poprzez przyjęcie, że tylko kobiecie dyrygentce
przysługuje prawo do wcześniejszej emerytury. Wskazując na te podstawy
wnioskodawca wniósł o zmianę wyroku Sądu l instancji i poprzedzającej ten wyrok
3
decyzji organu rentowego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, poprzez przyznanie
wnioskodawcy prawa do wcześniejszej emerytury od dnia 1 grudnia 2004 r.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 22
listopada 2006 r. oddalił apelację wnioskodawcy od powyższego wyroku Sądu
Okręgowego.
Sąd Apelacyjny zważył, że w sprawie niniejszej bezspornym jest, iż
wnioskodawca legitymuje się ponad 40-letnim okresem składkowym i
nieskładkowym, w tym ponad 15 - letnim stażem pracy na stanowisku dyrygenta.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, istota sporu sprowadza się do ustalenia
uprawnień wnioskodawcy do świadczeń emerytalnych na podstawie art. 32 ust.1 i 4
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z
brzmieniem tego przepisu ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia
1949 r. zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt. 1 tej ustawy.
Dla celów ustalenia uprawnień, o których mowa w art. 32 ust. 1, za
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników
zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym
stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze
względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia w podmiotach, w których
obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych.
Wymogi, na podstawie których osobom zatrudnionym w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze przysługuje prawo do emerytury, w tym wiek
emerytalny, rodzaje prac lub stanowisk, ustala się na podstawie przepisów
dotychczasowych, tj. rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8 poz. 43 ze zm.). Stosownie
do brzmienia § 12 powołanego rozporządzenia pracownik wykonujący działalność
twórczą lub artystyczną w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym
twórców i ich rodzin nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące
warunki:1) osiągnął wiek emerytalny wynoszący dla: a) tancerza, akrobaty,
gimnastyka, ekwilibrysty, kaskadera - 40 lat dla kobiet i 45 lat dla mężczyzn, b)
4
solisty wokalisty, muzyka grającego na instrumentach dętych, tresera zwierząt
drapieżnych - 45 lat dla kobiet i 50 lat dla mężczyzn, c) artysty chóru, żonglera,
komika cyrkowego, aktora teatru lalek - 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn, d)
aktorki, dyrygentki - 55 lat, e) muzyka grającego na instrumentach smyczkowych,
perkusyjnych oraz klawiszowych, operatora obrazu filmowego, fotografika - 55 lat
dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, 2) wiek emerytalny osiągnął w czasie zatrudnienia
lub w ciągu 5 lat od ustania zatrudnienia, 3) ma wymagany okres zatrudnienia, w
tym co najmniej 15 lat działalności twórczej lub artystycznej.
W ocenie Sądu, ustawodawca wskazując w treści powołanego przepisu
pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze dokonał rozróżnienia na zawody wykonywane przez mężczyzn i
kobiety, poprzez wskazanie w odniesieniu do niektórych zawodów granicy wieku
odrębnych dla obu płci (tak, np. w stosunku do zawodu tancerza , akrobaty,
gimnastyka, ekwilibrysty, kaskadera „ § 12 ust. 1 pkt 1 lit. a). Natomiast w treści §
12 ust. 1 pkt 1 lit. d wyraźnie wymienione są zawody aktorki i dyrygentki. Wykładnia
literalna powyższego przepisu pozwala jednoznacznie stwierdzić, iż chodzi o
zawody wykonywane przez kobiety. Stosując zasadę racjonalnego działania
ustawodawcy należy wskazać, iż rozróżnienie to zostało celowo wprowadzone, a
tym samym nie ma możliwości zastosowania wykładni rozszerzającej i objęcia
dyspozycją §12 ust. 1 pkt 1 lit. d „męskich odpowiedników wskazanych w nim
zawodów. Sąd zauważył, iż z uwagi na systemowe rozwiązania regulujące sferę
ubezpieczeń społecznych wnioskodawca nietrafnie powołuje się na zakaz
dyskryminacji wynikający z art. 112
Kodeksu pracy. Z istoty przepisów odnoszących
się do ubezpieczeń społecznych wynika bowiem zróżnicowanie sytuacji prawnej
kobiet i mężczyzn w zakresie dotyczącym prawa do emerytury.
Wnioskodawca zaskarżył powyższy wyrok w całości skargą kasacyjną, w
której zarzucił naruszenie prawa materialnego poprzez błędną wykładnię przepisu §
12 ust. 1 pkt 1 lit. d rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w
związku z art. 32 ust. 1, 3 pkt 3 i ust. 4 oraz art. 33 ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych poprzez uznanie, że wnioskodawcy
5
zatrudnionemu na stanowisku dyrygenta nie przysługuje prawo do wcześniejszej
emerytury.
Wskazując na powyższe podstawy kasacyjne wniósł o „uchylenie i zmianę
orzeczenia i przyznanie wnioskodawcy prawa do emerytury od dnia 25 grudnia
2004 r. ewentualnie o „uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy sadowi drugiej
instancji do ponownego jej rozpoznania.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy.
2. W rozpoznawanej sprawie jest niesporne, że wnioskodawca, ur. (...)1944
r., legitymuje się ponad czterdziestoletnim okresem składkowym i
nieskładkowym, w tym ponad piętnastoletnim stażem pracy na
stanowisku dyrygenta. Sporne jest natomiast, czy do dyrygenta, takiego
jak wnioskodawca w niniejszej sprawie, ma zastosowanie przepis art. 32
ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze
zm.) stanowiący, że ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia
1949 r., będącym pracownikami, o których mowa w ust. 2-3,
zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w art.
27 pkt 1.
3. Zgodnie z art. 32 ust. 2 tej ustawy dla celów ustalenia uprawnień, o
których mowa w ust. 1, za pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości
lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia w podmiotach, w których
obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów
dotychczasowych. Stosownie zaś do przepisu art. 32 ust. 4 ustawy wiek
emerytalny, o którym mowa w ust. 1, rodzaje prac lub stanowisk oraz
6
warunki, na podstawie których osobom wymienionym w ust. 2 i 3
przysługuje prawo do emerytury, ustala się na podstawie przepisów
dotychczasowych, z uwzględnieniem ust. 4a. Przepisami
dotychczasowymi w rozumieniu przepisu art. 32 ust. 4 tej ustawy są
przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8 poz. 43 ze zm.). Z
przepisu § 12 ust. 1 pkt 1 lit. d) odczytywanego literalnie wynika
jednoznacznie, że stosuje się go wyłącznie do dyrygentki, a więc kobiety
wykonującej ten zawód, która osiągnęła 55 lat życia i spełnia pozostałe
przesłanki wymienione w tym przepisie. W rozpoznawanej sprawie nie
budzi też wątpliwości, że gdyby wnioskodawca był kobietą, to nabyłby na
podstawie art. 32 ust. 1 ustawy prawo do emerytury w wieku niższym,
ponieważ spełnił przesłanki wymienione w tym przepisie w związku z
przepisem § 12 rozporządzenia, skoro: 1) wykonywał działalność
twórczą lub artystyczną w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym twórców i ich rodzin, 2) osiągnął wymagany tym przepisem
wiek emerytalny, 3) wiek ten osiągnął czasie zatrudnienia lub w ciągu 5
lat od ustania zatrudnienia, 4) ma wymagany okres zatrudnienia, w tym
co najmniej 15 lat działalności twórczej lub artystycznej. Wnioskodawca
nie spełnił tylko jednej, wymaganej tym przepisem przesłanki, a
mianowicie nie był kobietą, co pozbawiło go prawa do emerytury w wieku
niższym.
4. W związku z powyższym, pozbawienie wnioskodawcy prawa do
emerytury w wieku niższym nie było skutkiem zastosowania wobec niego
kryterium wieku, lecz wyłącznie kryterium płci. Jest to istotna cecha
rozpoznawanej sprawy, bowiem zarówno z treści przepisu art. 32 ustawy,
jak i tytułu oraz treści rozporządzenia mogłoby wynikać, że
niedozwolonym kryterium różnicującym mogłoby być w tym systemie
kryterium wieku. Tymczasem dokonane rozporządzeniem wykluczenie
dyrygenta, takiego jak wnioskodawca, z systemu emerytur w wieku
7
niższym jest dyskryminujące nie dlatego, że system ten różnicuje (niższy)
wiek emerytalny kobiet i mężczyzn zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, lecz z powodu całkowitego i
definitywnego pozbawienia mężczyzn-dyrygentów prawa do emerytury w
wieku niższym, przy równoczesnym objęciu kobiet-dyrygentek tym
systemem. Sytuacja prawna wykluczonego z systemu tzw.
wcześniejszych emerytur mężczyzny-dyrygenta, takiego jak w niniejszej
sprawie, jest zatem inna niż sytuacja prawna mężczyzny, taka jak w
sprawie P 10/07, w której Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że „przepis
art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, Nr
64, poz. 593, Nr 99, poz. 1001, Nr 120, poz. 1252, Nr 121, poz. 1264, Nr
144, poz. 1530, Nr 191, poz. 1954, Nr 210, poz. 2135 i Nr 236, poz.
2355, z 2005 r. Nr 167, poz. 1397 i Nr 169, poz. 1412 i 1421, z 2006 r. Nr
104, poz. 708 i 711 i Nr 208, poz. 1534 oraz z 2007 r. Nr 17, poz. 95 i Nr
82, poz. 558) w zakresie, w jakim nie przyznaje prawa do emerytury w
obniżonym wieku emerytalnym mężczyźnie, który - odpowiednio jak
kobieta, która nabywa to prawo po osiągnięciu wieku 55 lat i co najmniej
30-letniego okresu składkowego i nieskładkowego - osiągnął wiek 60 lat i
co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy, jest niezgodny z art.
32 i art. 33 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”( Dz.U. Nr 200, poz.
1445).
5. Zgodnie z wyrokiem ETS z dnia 11 lipca 1991 r. w sprawach połączonych
C-87/90, C-88/90 i C-89/90 A. Verholen i inni przeciwko Sociale
Verzekeringsbank Amsterdam (Rec. 1991, s. I-03757) prawo
wspólnotowe nie zakazuje sądom krajowym dokonywania z własnej
inicjatywy oceny zgodności prawa krajowego z bezpośrednio
skutecznymi przepisami dyrektyw, której termin implementacji upłynął,
nawet wówczas, gdy jednostka nie powołała się na dyrektywę w
postępowaniu przed sądem krajowym ( pkt 16).
8
6. W ocenie Sądu Najwyższego, który z własnej inicjatywy rozpoznaje
niniejszą skargę kasacyjną w kontekście prawa wspólnotowego, stan
faktyczny niniejszej sprawy jest objęty zakresem stosowania dyrektywy
Rady z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w
życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie
zabezpieczenia społecznego nr 79/7 (Dz.U.UE.L.79.6.24, Dz.U.UE-
sp.05-1-215). Zgodnie z art. 1 dyrektywy, jej celem jest „stopniowe
wprowadzenie w życie, w dziedzinie zabezpieczenia społecznego i
innych elementów ochrony socjalnej przewidzianych w art. 3, zasady
równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia
społecznego".
7. Zakres przedmiotowy dyrektywy wyznacza art. 3 ust. 1 lit. a). Z przepisu
tego wynika, iż stosuje się ją do „systemów ustawowych zapewniających
ochronę przed ryzykiem ... starości". W wyroku ETS z dnia 30 stycznia
1997 r. w sprawie C-139/95 Livia Balestra przeciwko Istituto Nazionale
Della Providenza Soziale (INPS) (Rec. 1997, s. I-00549) przyjęto, że
wcześniejsza emerytura mieści się w pojęciu ochrony przed ryzykiem
starości (pkt 29-31). Zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn
stosuje się zatem do przepisów państw członkowskich dotyczących
wcześniejszych emerytur ( emerytur z obniżonym wiekiem emerytalnym).
Nie ma również wątpliwości, że system emerytury w wieku niższym, taki
jak w prawie polskim, należy do systemów ustawowych zapewniających
ochronę przed ryzykiem starości, o których mowa w art. 3 ust. 1 lit. a)
dyrektywy.
8. Zgodnie z przepisem art. 4 ust. 1 dyrektywy zasada równego traktowania
oznacza brak jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na płeć, bądź
bezpośrednio, bądź pośrednio przez odwołanie, zwłaszcza do stanu
cywilnego lub rodzinnego, w szczególności jeżeli chodzi o (…) „zakres
9
stosowania systemów i warunki objęcia systemami". Nie ma wątpliwości,
że zastosowanie przez polskiego prawodawcę kryterium płci jako
jednego z warunków nabycia prawa do emerytury w wieku niższym przez
osobę wykonującą zawód dyrygenta należy do „zakresu stosowania
systemów i warunków objęcia systemami” w rozumieniu powyższego
przepisu dyrektywy.
9. Przepis art. 4 ust. 1 dyrektywy jest przepisem bezpośrednio skutecznym
(zob. powołany wyżej wyrok w sprawie C-139/95 Livia Balestra, pkt 32),
bowiem jako przepis wystarczająco precyzyjny i bezwarunkowy może
być powoływany przez jednostki przed sądami krajowymi w celu
wykluczenia zastosowania jakiegokolwiek przepisu prawa krajowego
niezgodnego z tym przepisem (sprawa 71/85 Niderlandy przeciwko
Federatie Nederlandse Vakbeweging, Rec. 1986, s. 3855, pkt 21; sprawa
286/85 McDermott i Cotter przeciwko Minister for Social Welfare i
Attorney-General, Rec. 1987, s. 1453, pkt 14; sprawa C-154/92 Remi
van Cant przeciwko Rijksdienst voor pensioenen, Rec. 1993 s. I-03811,
pkt 18).
10. Odstępstwo od zakazu dyskryminacji przewidziano w art 7. Stosownie do
wynikającej z niego derogacji dyrektywa 79/7 nie narusza prawa państw
członkowskich do wyłączenia z jej zakresu „ustalenia wieku emerytalnego
dla celów przyznania rent i emerytur oraz skutków mogących z tego
wypływać w odniesieniu do innych świadczeń". Odstępstwo to, jako
wyjątek od zasady musi być interpretowane wąsko. Obejmuje ono
jedynie możliwość zróżnicowania wieku emerytalnego. Tymczasem
w niniejszej sprawie przyczyną wykluczenia wnioskodawcy z
systemu emerytur z wiekiem niższym nie był wiek emerytalny
wnioskodawcy, lecz jego płeć.
10
11. Wykluczenie kobiet lub mężczyzn w oparciu o kryterium płci z
jakiejkolwiek części systemu zabezpieczenia społecznego objętego
zakresem zastosowania dyrektywy 79/7 traktowane jest jako naruszenie
zakazu dyskryminacji. W powołanej wyżej sprawie C-87/90 A. Verholen
ETS orzekł, że dyrektywę 79/7 należy interpretować w taki sposób, że po
upływu terminu implementacji zakazuje ona państwom członkowskim
utrzymywania w mocy skutków wcześniejszych przepisów prawa
krajowego, które w określonych okolicznościach wykluczałby zamężne
kobiety z systemu ubezpieczeń emerytalnych.
12. Z powyższego wynika, iż wykluczenie przez przepisy prawa polskiego
dyrygentów-mężczyzn z ustawowego systemu emerytur w wieku niższym
wyłącznie ze względu na płeć jest sprzeczne z zasadą równego
traktowania, o której mowa w art. 4 dyrektywy, i jako takie jest przejawem
bezpośredniej dyskryminacji ze względu na płeć, chyba że różne
traktowanie kobiet i mężczyzn wykonujących ten sam zawód dyrygentki
(dyrygenta) jest obiektywnie usprawiedliwione ze względu na inne niż
płeć kryteria, wartości lub dobra.
13. Ponadto, jak wynika to z utrwalonego orzecznictwa Trybunału,
w sprawach dotyczących dyskryminacji sprzecznej z prawem
wspólnotowym, dopóki nie zostaną przyjęte środki zmierzające do
przywrócenia równego traktowania, poszanowanie zasady równego
traktowania może zostać zapewnione jedynie w drodze przyznania
osobom należącym do grupy gorzej traktowanej tych samych korzyści,
jakie przysługują osobom uprzywilejowanym. W sytuacji tego rodzaju sąd
krajowy zobowiązany jest do niestosowania wszelkich dyskryminujących
przepisów krajowych bez konieczności żądania lub oczekiwania
uprzedniego uchylenia tych przepisów przez ustawodawcę oraz do
zastosowania wobec członków gorzej traktowanej grupy przepisów
11
obowiązujących wobec osób należących do tej drugiej kategorii (wyrok
z dnia 28 września 1994 r. w sprawie C-408/92 Avdel Systems, Rec.
str. I-4435, pkt 16 i 17; wyrok z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie
C-442/00 Rodríguez Caballero, Rec. str. I-11915, pkt 42 i 43; wyrok
z dnia 7 września 2006 r. w sprawie C-81/05 Cordero Alonso, Rec.
str. I-7569, pkt 45 i 46; wyrok z dnia 21 czerwca 2007 r. w sprawach
połączonych od C-231/06 do C-233/06, Yonkman Zbiory orzecznictwa
Trybunału Europejskiego 2007 Strona I-05149, pkt 39 ). Oznacza to, że
do czasu wprowadzenia odpowiednich, wynikających z niniejszego
wyroku, zmian ustawodawczych, w tym zmiany przepisu § 12 ust. 1 pkt
1 lit d) rozporządzenia, w sprawach dotyczących emerytury w wieku
niższym należy do mężczyzn-dyrygentów stosować wprost przepisy
dotyczące kobiet-dyrygentek, a w konsekwencji, że przesłanki nabycia
przez mężczyzn-dyrygentów prawa do emerytury w wieku niższym są te
same, które są wymagane w odniesieniu do kobiet – dyrygentek.
Oczekiwanie na zmianę przepisów przez sądy i odmawianie w tym
okresie prawa do emerytury w wieku niższym mężczyznom, którzy
spełniają lub spełnili przed datą niniejszego wyroku przewidziane dla
kobiet przesłanki nabycia prawa do emerytury w wieku niższym z tytułu
wykonywania zawodu dyrygenta, narusza prawo wspólnotowe.
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w
sentencji.