Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 432/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. R.
przeciwko „D.(...)” - Spółce Akcyjnej w P.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanej - M. N.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 1 lutego 2007 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w pkt I (pierwszym) ppkt 1 (pierwszy), 3 (trzeci) i w pkt III
(trzecim) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 1 lutego 2007 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w P. w ten sposób, że zasądził na rzecz powoda Z. R. od pozwanej D.(...)
2
S.A. w P. kwotę 56665,45 zł z odsetkami tytułem wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z nieruchomości w zakresie służebności gruntowej.
Sąd ustalił, że ostateczną decyzją Zarządu Gospodarki Terenami w P. z dnia 22
maja 1979 r., działającego w imieniu i z upoważnienia Prezydenta Miasta P., wydaną na
podstawie art. 97 k.p.a. oraz art. 35 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości (Dz. U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64, dalej: „ustawy o
zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości”), zezwolono Zakładowi Inwestycji
Komunalnych w P. na czasowe zajęcie bliżej określonych nieruchomości na
prowadzenie robót związanych z budową magistrali cieplnej. Na podstawie decyzji z
dnia 22 maja 1979 r. nastąpiło zajęcie tych nieruchomości i pobudowanie na ich części
sieci cieplnej podziemnej oraz ciepłociągu naziemnego. Budowę zakończono 30
kwietnia 1984 r. W dniu 17 listopada 1984 r. inwestor – Dyrekcja Rozbudowy Miast P.
przekazał Wojewódzkiemu Przedsiębiorstwu Energetyki Cieplnej, poprzednikowi
prawnemu pozwanej, pobudowaną magistralę cieplną.
Na gruncie tych ustaleń Sąd Apelacyjny wyraził pogląd, że art. 35 i 36 ustawy o
zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości stanowią podstawę władczego działania
Państwa tylko w zakresie wstępu na nieruchomość niepaństwową z ewentualnością jej
wywłaszczenia, nie zaś w zakresie trwałego i nieodpłatnego obciążenia nieruchomości
prawem korzystania z niej przez inną osobę. W konsekwencji uznał, że strona pozwana
jest posiadaczem w złej wierze służebności gruntowej obejmującej powierzchnię
wykorzystywaną dla przeprowadzenia rurociągu wraz z pasem ochronnym, co
uzasadnia żądanie wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości w zasądzonej
wysokości (art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 230 i 352 § 2 k.c.).
Skarga kasacyjna pozwanej - oparta na podstawie pierwszej z art. 3983
k.p.c. –
zawiera zarzut naruszenia art. 35 i 36 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania
nieruchomości, a także art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 230 i 352 § 2 k.c., i zmierza do
uchylenia powyższego wyroku oraz przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skład Sądu Najwyższego rozpoznający skargę kasacyjną podziela wykładnię art.
35 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości, którego naruszenie
zarzuca zasadnie skarżąca, dokonaną w wyroku z dnia 9 marca 2007 r. w sprawie II
CSK 457/06 (niepubl.). Zgodnie z tym przepisem w brzmieniu obowiązującym w okresie,
którego dotyczy spór, organy administracji państwowej, instytucje i przedsiębiorstwa
państwowe mogą za zezwoleniem naczelnika gminy - a w miastach prezydenta lub
3
naczelnika miasta (dzielnicy), zakładać i przeprowadzać na nieruchomościach - zgodnie
z zatwierdzoną lokalizacją szczegółową - ciągi drenażowe, przewody służące do
przesyłania płynów, pary, gazów, elektryczności oraz urządzenia techniczne łączności i
sygnalizacji, a także inne podziemne lub nadziemne urządzenia techniczne niezbędne
do korzystania z tych przewodów i urządzeń. Przepis ten we wskazanych w nim
okolicznościach dawał więc podstawę do ograniczenia własności nieruchomości,
mieszczącego się w granicach szeroko rozumianego pojęcia wywłaszczenia. Skutkiem
ostatecznej decyzji administracyjnej wydanej na podstawie tego przepisu było
ograniczenie prawa własności nieruchomości przez ustanowienie trwałego obowiązku
znoszenia przez właściciela w sferze, w której może być wykonywana własność
nieruchomości, stanu ukształtowanego przebiegiem zainstalowanego urządzenia
przesyłowego (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 20 marca 2002 r., V CKN
1863/00, niepubl., z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 679/04, niepubl., z dnia 8 czerwca
2005 r., V CK 680/04, niepubl., i z dnia 10 listopada 2005 r., III CZP 80/05, OSNC 206,
nr 9, poz. 146; odmiennie - jednak bez bliższego uzasadnienia - wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 139/05, niepubl.). W niektórych
wypowiedziach piśmiennictwa oraz judykatury ograniczenie własności nieruchomości
ustanowione na podstawie art. 35 ust. 1 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania
nieruchomości jest ujmowane jako swojego rodzaju służebność (nazywana służebnością
publiczną lub służebnością przesyłową; por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10
lipca 2002 r., II CKN 1316/00, niepubl.). W każdym razie nie budzi wątpliwości ze
względu na funkcje przewidzianego w tym przepisie ograniczenia własności
nieruchomości, że należące do istoty tego ograniczenia obowiązki ciążą na
każdoczesnym właścicielu nieruchomości wobec każdoczesnego przedsiębiorcy
przesyłowego (podmiotu, w skład którego przedsiębiorstwa wchodzi dane urządzenie
przesyłowe). Właścicielowi, jeżeli poniósł na skutek ograniczenia własności
nieruchomości straty, należało się od tego, na czyj wniosek nastąpiło ograniczenie,
odszkodowanie w granicach tych strat. Jego wysokość, o ile nie doszło do jej określenia
w drodze wzajemnego porozumienia stron, ustalał organ, który wydał decyzję
zezwalającą na ograniczenie własności nieruchomości (art. 36 ustawy o zasadach i
trybie wywłaszczania nieruchomości). Ponadto art. 35 ust. 3 tej ustawy postanawiał, że
jeżeli założenie i przeprowadzenie przewodów i urządzeń powoduje, iż nieruchomość
nie nadaje się do dalszego racjonalnego jej użytkowania przez właściciela na cele
dotychczasowe, nieruchomość podlega wywłaszczeniu w trybie i według zasad
4
przewidzianych w niniejszej ustawie dla wywłaszczenia nieruchomości. Wymieniona w
tym przepisie okoliczność stanowiła więc szczególną podstawę wywłaszczenia
nieruchomości.
Podobną regulację do wynikającej z art. 35 i 36 ustawy o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości zawierała ustawa o gospodarce gruntami, (art. 75 i 80 w
Dz. U. z 1985 r. nr 22, poz. 99 ze zm. i w Dz. U. z 1989 r. nr 14, poz. 74 ze zm., a
później, w Dz. U. z 1991 r. nr 30, poz. 127 ze zm., art. 70 i 74). Wprawdzie według
stanowiska wyrażonego w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 marca
1994 r., SA/Kr 1128/93 („Prokuratura i Prawo” 1995, nr 5, poz. 59), odszkodowanie
należne właścicielowi nieruchomości na podstawie art. 74 ust. 1 i 2 obejmowało, oprócz
strat, także korzyści, jakie mógłby on osiągnąć gdyby mu szkody nie wyrządzono, ale
tego stanowiska nie sposób aprobować.
Zbliżona regulacja znalazła się również w ustawie o gospodarce
nieruchomościami (art. 124, 128 ust. 4, art. 129 i 132 ust. 6; z orzecznictwa por. np.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2004 r., II CK 255/04, niepubl.). Nie ma w
niej jednak odpowiednika art. 35 ust. 3 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania
nieruchomości, natomiast - niejako w miejsce unormowania zawartego w tym przepisie -
art. 124 ust. 5 przewiduje, że jeżeli założenie lub przeprowadzenie ciągów, przewodów i
urządzeń, o których mowa w ust. 1, uniemożliwia właścicielowi albo użytkownikowi
wieczystemu dalsze prawidłowe korzystanie z nieruchomości w sposób dotychczasowy
albo w sposób zgodny z jej dotychczasowym przeznaczeniem, właściciel lub użytkownik
wieczysty może żądać, aby odpowiednio starosta, wykonujący zadanie z zakresu
administracji rządowej, lub występujący z wnioskiem o zezwolenie, o którym mowa w
ust. 2, nabył od niego na rzecz Skarbu Państwa, w drodze umowy, własność albo
użytkowanie wieczyste nieruchomości. Poza tym art. 128 ust. 4 nie ogranicza
odszkodowania do strat, może ono zatem obejmować także szkodę w postaci
utraconych korzyści (por. powoływane wyżej postanowienia Kolegium Kompetencyjnego
przy Sądzie Najwyższym).
W świetle powyższej wykładni art. 35 ust. 1 ustawy o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości i przepisów z nim związanych oraz dokonanych
w sprawie ustaleń faktycznych, decyzję Zarządu Gospodarki Terenami w P. z dnia 22
maja 1979 r., działającego w imieniu i z upoważnienia Prezydenta Miasta P.,
zezwalającą Zakładowi Inwestycji Komunalnych w P. na podstawie wymienionego
przepisu na czasowe zajęcie nieruchomości objętych tą decyzją w zakresie jak w
5
dokumentacji technicznej dotyczącej budowy magistrali ciepłowniczej, należy uważać za
decyzję o skutkach zgodnych z tym przepisem, tj. ustanawiającą przewidziane w nim,
omówione wyżej, ograniczenie własności nieruchomości.
Niepodobna podzielić poglądu Sądu Apelacyjnego, że owa decyzja nie
ustanawiała przewidzianego w art. 35 ust. 1 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania
nieruchomości ograniczenia własności nieruchomości. Gdyby w decyzji tej rzeczywiście
chodziło o możliwość zajęcia nieruchomości w pewnym tylko, ograniczonym czasie, jak
to przyjął Sąd Apelacyjny, czas ten powinien być oznaczony. Sąd Najwyższy w
powołanym wyroku z dnia 9 marca 2007 r. w sprawie II CSK 457/06 stwierdził, że w art.
35 ust. 1 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości chodziło o zajęcie
nieruchomości pod budowę trwałych urządzeń, i dlatego przepis ten – konsekwentnie -
nie przewidywał czasowego ograniczenia zajęcia nieruchomości na jego podstawie. W
przedstawionych okolicznościach za element rozstrzygający o charakterze decyzji z dnia
22 maja 1979 r. należy zatem uznać podstawę prawną tej decyzji, nie zaś niemające
uzasadnienia w jej podstawie prawnej zastrzeżenie o bliżej nieokreślonym czasowym
zajęciu nieruchomości, pozostające w sprzeczności z przeznaczeniem urządzeń, pod
których budowę zajęcie nastąpiło. Można przypuszczać, że wspomniane zastrzeżenie
było niefortunną próbą podkreślenia różnicy między częściowym wywłaszczeniem na
podstawie art. 35 ust. 1, a całkowitym wywłaszczeniem na podstawie art. 35 ust. 3
ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości.
Legalne korzystanie przez pozwaną z nieruchomości powoda w zakresie
wynikającym z decyzji z dnia 22 maja 1979 r. przesądziło o bezzasadności powództwa
w części dotyczącej wynagrodzenia za bezumowne z niej korzystanie, a tym samym, już
tylko z tej przyczyny, o zasadności podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu
naruszenia art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 230 i 352 § 2 k.c.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w wyroku.