Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 123/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krystyna Bednarczyk (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa T. A.
przeciwko A. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w W.
o odszkodowanie,
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 8 stycznia 2008 r.,
na skutek skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w W.
z dnia 4 grudnia 2006 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w punktach I i II i oddala apelację;
2) uchyla zaskarżony wyrok w punkcie III i zasądza od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 1800 zł (jeden tysiąc
osiemset złotych) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego w postępowaniu apelacyjnym;
2
3) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 930 zł
(dziewięćset trzydzieści złotych) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 14 października 2005 r. Sąd Rejonowy zasądził od
pozwanego „A.” spółki z o.o. na rzecz powoda T. A. tytułem odszkodowania kwotę
32.010 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 października 2004 r. do dnia zapłaty
oraz kwotę 12.360 zł tytułem odprawy z uwagi na zwolnienie powoda z przyczyn
niedotyczących pracowników.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód był zatrudniony na czas nieokreślony na
stanowisku dyrektora ds. administracyjno-technicznych, a jednocześnie pracował w
„W.” spółce z o.o., pełniąc funkcję prezesa jej zarządu. „W.” spółka z o.o. jest
jednym z dwóch udziałowców „A.” sp. z o.o. i obie działają na tym samym terenie.
W dniu 17 czerwca 2004 r. odbyło się zebranie udziałowców, podczas którego
powoda nie wybrano do zarządu spółki „W.” na kolejną kadencję. Jednocześnie
wręczono mu wypowiedzenie umowy o pracę łączącej go z pozwaną, wskazując
jako jego przyczynę racjonalizację zatrudnienia.
Zdaniem Sądu Rejonowego, wskazana przyczyna nie była prawdziwa, gdyż
nie było żadnych kryteriów doboru pracowników do zwolnienia. W ocenie Sądu,
strona pozwana dla uniknięcia wypłaty świadczeń należnych powodowi
zwolnionemu z pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy, wskazała pozorną, tj.
nieistniejącą, a więc nieuzasadnioną, w rozumieniu art. 45 k.p., przyczynę
wypowiedzenia umowy o pracę. W odniesieniu do żądania odprawy pieniężnej, Sąd
pierwszej instancji stwierdził, że wyłączną przyczyną wypowiedzenia umowy była
racjonalizacja zatrudnienia, a więc przyczyna niedotycząca pracownika, co
uprawniało powoda do otrzymania odprawy na podstawie art. 8 ustawy z dnia 13
marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn niedotyczących pracowników.
3
Na skutek apelacji pozwanego, wyrokiem z dnia 4 grudnia 2006 r. Sąd
Okręgowy - Sąd Pracy zmienił wyrok Sądu Rejonowego w części zaskarżonej,
oddalając powództwo o odszkodowanie za nieuzasadnione rozwiązanie umowy o
pracę oraz znosząc wzajemnie koszty procesu między stronami.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, apelacja zasługiwała na uwzględnienie, gdyż
w sprawie doszło do naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 45 § 1 k.p. Wskazana
przez pozwaną przyczyna wypowiedzenia pod postacią „racjonalizacji zatrudnienia
dla dobra Firmy” jest bowiem wprawdzie pojęciem ogólnym, ale obejmuje również
likwidację stanowiska, co było powodem wypowiedzenia umowy o pracę T. A. Sąd
podkreślił, iż była to przyczyna rzeczywista, gdyż obowiązki powoda zostały
przekazane innym pracownikom, a w schemacie organizacyjnym pozwanego nie
występuje już takie stanowisko, jakie zajmował powód. Sąd Okręgowy podkreślił
ponadto, że sąd pracy nie jest uprawniony do badania, czy likwidacja stanowiska
pracy jest zasadna i celowa (teza IX uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca
1985 r., III PZP 10/85).
Według Sądu odwoławczego, Sąd Rejonowy dokonał ustaleń sprzecznych z
logiką i doświadczeniem życiowym, gdyż błędnie przyjął, iż likwidacja stanowiska
pracy powoda nie była przejawem racjonalizacji zatrudnienia u strony pozwanej.
Biorąc pod uwagę fakt, że z dwóch zgłoszonych przez powoda roszczeń
zasadnym okazało się jedynie żądanie odprawy, Sąd Okręgowy, na podstawie art.
100 zd. 1 k.p.c., wzajemnie zniósł koszty procesu między stronami.
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku wywiódł powód, zaskarżając go
tak w części dotyczącej oddalenia powództwa o odszkodowanie, jak i w zakresie
wzajemnego zniesienia kosztów postępowania pierwszoinstancyjnego oraz żądając
uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w W. lub innemu Sądowi równorzędnemu z pozostawieniem mu
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego albo ewentualnie o zmianę
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez zasądzenie na rzecz
powoda kwoty 32.010 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 października 2004 r. do
dnia zapłaty oraz kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych za
obie instancje i postępowanie kasacyjne.
4
Skarżący zarzucił naruszenie prawa materialnego - art. 45 § 1 k.p. w związku
z art. 30 § 4 k.p. przez ich błędną oraz sprzeczną z dotychczasową praktyką
wykładnię wskutek przyjęcia, że przyczyna tak ogólnikowa, jak „racjonalizacja
zatrudnienia dla dobra firmy” jest tożsama z likwidacją stanowiska i stanowi
uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia w świetle przywołanych przepisów.
Dodatkowo skarżący podniósł zarzut naruszenia przepisów postępowania – art.
233 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c. wskutek oparcia ustaleń tylko na podstawie
materiału dowodowego zgromadzonego w pierwszej instancji, z pominięciem
dodatkowego materiału dowodowego z dokumentów przedłożonych przed sądem
drugiej instancji i poprzez nieustosunkowanie się do faktu ich złożenia, ani tym
bardziej do ich treści, choć były to elementy postępowania dowodowego w drugiej
instancji. Skarżący wskazał także na naruszenia art. 102 k.p.c. poprzez stosunkowe
zniesienie kosztów postępowania pomiędzy stronami w pierwszej instancji, mimo
że powód słusznie wytoczył powództwo o odprawę z tytułu zwolnienia grupowego,
a jednocześnie wskutek nieuznania roszczenia przez pozwanego, musiał prowadzić
postępowanie dowodowe w pełnym zakresie także dotyczącym odprawy.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że przyczyna wypowiedzenia
ma być zrozumiała już w momencie wypowiadania umowy o pracę i może wynikać
z przyczyn podanych przy jej wypowiadaniu, choćby ustnie (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2005 r., II PK 392/04, OSNP 2006 nr 11 - 12, poz.
179). W trakcie sporu sądowego pracodawca nie ma prawa do interpretowania
nieprecyzyjnie podanych przyczyn wypowiedzenia (wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 11 kwietnia 2006 r., I PK 164/05, Gazeta Prawna 2006 nr 86, str. A8).
Tymczasem przyczyna określona jako „racjonalizacja zatrudnienia dla dobra firmy”
już nawet na gruncie semantycznych reguł językowych nie jest konkretna, bo nie
oznacza nic. Racjonalizacja to zbiorcza nazwa jakiegoś procesu, a zatem, aby
wskazać konkretnie na racjonalizację, trzeba wyjaśnić, na czym ona polega, a to w
sprawie nie nastąpiło.
Skarżący podkreślił także, iż Sąd Najwyższy wielokrotnie stwierdzał, że
przyczyna wypowiedzenia umowy musi być zrozumiała dla konkretnego
pracownika, któremu wręcza się to oświadczenie woli. Powód dowodził, że nie
zrozumiał podanej mu przyczyny wypowiedzenia i nie wie, na czym ona polegała.
5
Pracodawca nie przeprowadził dowodu przeciwnego, a Sąd Okręgowy zupełnie
dowolnie przyjął, że wystarcza, aby pozwana wykazała coś, co luźno łączy się z
przyczyną wypowiedzenia i mogłoby stanowić jej konkretyzację, choć nigdy nie
zostało powodowi przedstawione jako przyczyna wypowiedzenia.
Zdaniem skarżącego, za fikcyjnością przyczyny dokonanego mu
wypowiedzenia przemawia także to, że nie wykazano powodu i konieczności
dokonania zmian organizacyjnych i związku przyczynowego między taką
koniecznością, a zwolnieniem powoda (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29
czerwca 2005 r., I PK 262/04, OSNP 2006 nr 5 - 6, poz. 79).
W uzasadnieniu zarzutów sformułowanych w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej podniesiono, że przed rozprawą apelacyjną powód złożył do akt sprawy
dokumenty prezentujące sytuację finansową pracodawcy i prowadzoną przez niego
gospodarkę. Dokumenty te nie mogły zostać wcześniej przedłożone, gdyż nie
istniały, a zdaniem powoda, przeczyły one faktowi racjonalizacji zatrudnienia. Do
tego materiału dowodowego Sąd drugiej instancji jednak się nie odniósł, czym
naruszył przepisy postępowania wskazane w skardze kasacyjnej.
Według skarżącego, Sąd odwoławczy ma nie tylko uprawnienie, ale i
obowiązek rozważenia na nowo całego zebranego w sprawie materiału oraz jego
własnej oceny, przy uwzględnieniu zasad wynikających z art. 233 § 1 k.p.c. (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2006 r., I PK 169/05). Zgodnie ze
stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyrażonym w wyroku z dnia 5 września 2002 r.,
II CKN 916/00, dla skuteczności zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. skarżący
musi wskazać w kasacji, jakich dowodów Sąd drugiej instancji nie ocenił, jakie fakty
pominął i jaki wpływ pominięcie faktów, czy dowodów miało na treść orzeczenia.
Skarżący w niniejszej sprawie wskazał pominięte przez Sąd dowody, które
świadczyły o sytuacji pracodawcy w roku zwolnienia i w roku następnym.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany podniósł, że powód przez całe
postępowanie nie uważał za wskazane dostrzec faktu likwidacji jego stanowiska
pracy, który ściśle wiązał się z przyczyną wypowiedzenia mu umowy o pracę.
Pozwany podkreślił, że doszło do rzeczywistej zmiany organizacyjnej przez
redukcję stanowisk pracy, zmianę struktury organizacyjnej oraz istotne
zmniejszenie funduszu płac.
6
Odnośnie złożonych przez skarżącego dokumentów, pozwany stwierdził, że
nie dowodziły one żadnych istotnych okoliczności, które mogłyby mieć wpływ na
wynik sprawy. Nie wykazały bowiem pogorszenia się bilansu pozwanej, a Sąd
Okręgowy mógł ocenić odmiennie od Sądu pierwszej instancji wyniki postępowania
dowodowego bez konieczności jego ponawiania lub uzupełniania dowodów w
przewodzie apelacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Konstruując skargę kasacyjną i nadając jej charakter nadzwyczajnego środka
zaskarżenia, ustawodawca dokonał istotnych zmian w stosunku do kasacji,
wprawdzie specjalnego, ale jednak zwyczajnego środka odwoławczego,
przysługującego w toku instancji od orzeczeń nieprawomocnych. Jedną z takich
zmian jest wyraźne ograniczenie podstaw, gdyż jakkolwiek - zgodnie z art. 3983
§ 1
k.p.c. - skarga kasacyjna może być oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie oraz na
podstawie naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienie mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy, to jednak podstawy te zostały w sposób doniosły
zreformowane. W stosunku do wszystkich podmiotów wnoszących skargę,
wyłączono możliwość oparcia jej na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub
oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.). W ten sposób doszło do ścisłego
zharmonizowania podstaw kasacyjnych z charakterem postępowania kasacyjnego i
zakresem rozpoznania skargi, oznaczonym w art. 39813
§ 2 k.p.c.
Treść i kompozycja art. 3983
k.p.c. wskazują więc, że jakkolwiek generalnie
dopuszczalne jest oparcie skargi kasacyjnej na podstawie naruszenia przepisów
postępowania, to jednak z wyłączeniem zarzutów dotyczących ustalenia faktów lub
oceny dowodów, choćby naruszenie odnośnych przepisów mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy. Inaczej mówiąc, niedopuszczalne jest oparcie skargi
kasacyjnej na podstawie, którą wypełniają takie właśnie zarzuty.
Przepis art. 3983
§ 3 k.p.c. wprawdzie nie wskazuje expressis verbis
konkretnych przepisów, których naruszenie, w związku z ustalaniem faktów i
przeprowadzaniem oceny dowodów, nie może być przedmiotem zarzutów
wypełniających drugą podstawę kasacyjną, nie ulega jednak wątpliwości, że
obejmuje on art. 233 k.p.c., bowiem właśnie ten przepis określa kryteria oceny
7
wiarygodności i mocy dowodów. Skarga kasacyjna powoda, w zakresie drugiej
podstawy kasacyjnej, zarzuca naruszenie art. 233 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c.
Zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach
zaskarżenia oraz w granicach podstaw. Jest więc związany granicami skargi
kasacyjnej wyznaczonymi jej podstawami, co oznacza, że nie może uwzględniać
naruszenia żadnych innych przepisów niż wskazane przez skarżącego. Sąd
Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do samodzielnego dokonywania
konkretyzacji zarzutów lub też stawiania hipotez co do tego, jakiego aktu prawnego
(przepisu) dotyczy podstawa kasacji. Nie może także zastąpić skarżącego w
wyborze podstawy kasacyjnej, jak również w przytoczeniu przepisów, które
mogłyby być naruszone przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia. Sąd Najwyższy
może zatem skargę kasacyjną rozpoznawać tylko w ramach tej podstawy, na której
ją oparto, odnosząc się jedynie do przepisów, których naruszenie zarzucono.
Skoro zatem skarga kasacyjna powoda w zakresie drugiej podstawy
kasacyjnej opiera się na podstawie naruszenia przepisów postępowania w postaci
art. 233 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c., to z przyczyn wskazanych wyżej, w tej
części nie może być uwzględniona.
W całości usprawiedliwiony okazał się jednak zarzut naruszenia prawa
materialnego w postaci art. 45 § 1 k.p. w związku z art. 30 § 4 k.p.
Wskazanie na „racjonalizację zatrudnienia dla dobra firmy” w sposób
oczywisty nie wypełniało sprecyzowania konkretnej, a przeto weryfikowalnej
przyczyny wypowiedzenia powodowi umowy o pracę. Było to widoczne prima facie i
to bez wnikania w szczegóły sprawy, a w szczególności bez potrzeby ustalania,
jakie ewentualnie inne (niewskazane w piśmie wypowiadającym umowę o pracę)
okoliczności mogłyby ewentualnie świadczyć o istnieniu konkretnej przyczyny
wypowiedzenia. Wskazana w piśmie pracodawcy, zawierającym oświadczenie woli
o wypowiedzeniu pracownikowi umowy o pracę, przyczyna powinna być konkretna i
jasno sprecyzowana przede wszystkim dla adresata tej czynności prawa pracy, tj.
dla powoda. Braku w tym zakresie nie można uzupełnić w trakcie postępowania
sądowego, ani przez przytoczenie zdarzeń ją konkretyzujących, ani tym bardziej,
przez wskazanie innej przyczyny decyzji pracodawcy, a mianowicie likwidacji
stanowiska pracy powoda, jak to miało miejsce w sprawie niniejszej. W takich
8
okolicznościach sprawy, całkowicie uprawnione jest uznanie, że wskazana
powodowi przyczyna wypowiedzenia umowy o pracę nie wypełniała wymagania z
art. 30 § 4 k.p., co nie mogło być konwalidowane przez następcze sprecyzowanie
ogólnikowo określonej przyczyny, które ponadto w istocie rzeczy sprowadzało się
do wskazania innej (niż pierwotna) przyczyny wypowiedzenia, tj. likwidacji
stanowiska pracy powoda. W ocenie Sądu Najwyższego, brak precyzyjnego,
zrozumiałego i odpowiadającego prawu (art. 30 § 4 k.p.) wskazania pracownikowi
przyczyny wypowiedzenia, stanowił wadę dokonanego mu wypowiedzenia i
prowadził do usprawiedliwionego wniosku, że taka czynność pracodawcy naruszała
przepisy o wypowiadaniu umów o pracę (art. 45 § 1 k.p. w związku z art. 30 § 4
k.p.). W takiej sytuacji, dla rozstrzygnięcia roszczenia o odszkodowanie, nie było
potrzeby ani konieczności badania, jakie ewentualnie inne okoliczności, w tym
później nazwane (dookreślone) przez pozwaną (likwidacja stanowiska pracy),
mogły uzasadniać wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracę. Choć bowiem
przyjmuje się za dopuszczalne ustalanie, że pracownik znał rzeczywiste powody
decyzji pracodawcy, mieszczące się w ramach wskazanej na piśmie przyczyny
wypowiedzenia, to jednak, jak słusznie podnosi skarżący, ciężar dowodu w tym
zakresie spoczywa na składającym oświadczenie woli, zaś pozwana nie wykazała
takich okoliczności. Sądy pracy nie mogą i nie powinny natomiast wyręczać
pracodawcy w jego obowiązkach procesowych, jak również poszukiwać za
pozwaną innych przyczyn wypowiedzenia umowy o pracę, niż wskazane w
pisemnym oświadczeniu, złożonym pracownikowi.
Powyższe prowadzi do wniosku, iż Sąd Okręgowy, zmieniając wyrok Sądu
pierwszej instancji poprzez oddalenie powództwa T. A. o odszkodowanie za
niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę, naruszył prawo materialne
(art. 45 § 1 k.p. w związku z art. 30 § 4 k.p.), co prowadzi do uwzględnienia skargi
kasacyjnej na podstawie art. 39816
k.p.c., to jest poprzez uchylenie zaskarżonego
wyroku i oddalenie apelacji pozwanej od wyroku Sądu Rejonowego (tak w zakresie
odszkodowania, jak i kosztów procesu w postępowaniu piewszoinstancyjnym, co
czyni bezprzedmiotowym kasacyjny zarzut naruszenia art. 102 k.p.c.), a w
konsekwencji, uchylenie zaskarżonego wyroku także w części rozstrzygającej o
9
kosztach postępowania apelacyjnego i obciążenie pozwanej kosztami zastępstwa
procesowego powoda przed Sądem drugiej instancji.
O kosztach postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy orzekł na podstawie
art. 39821
k.p.c. w związku z art. 108 § 1 k.p.c. i w związku z art. 98 k.p.c.