Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 202/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Budowlano - Usługowego D.(...) S.A. w K.
przeciwko Gminie R.
o oznaczenie wysokości świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 17 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 13 października 2006 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowe Przedsiębiorstwo Budowlano-Usługowe „D.(...)” S.A. domagało się
oznaczenia sposobu wykonania zobowiązania wobec pozwanej firmy w ten sposób, aby
Sąd określił wynagrodzenie brutto powoda w kwocie 4.648.603,36 zł (w tym VAT
681.364,88 zł) w miejsce wymienionego w umowie wynagrodzenia brutto opiewającego
2
na kwotę 4.244.945,20 zł (w tym VAT 277.706,72 zł). Powód powoływał się na treść art.
3571
k.c. i podnosił, że w trakcie trwania stosunku umownego, łączącego strony od dnia
1 maja 2004 r., powiększona została stawka VAT (22%), czego wykonawca nie mógł
przewidzieć przy zwieraniu umowy z Gminą.
Sąd Okręgowy ustalił, że powód (wykonawca) zawarł z pozwaną Gminą w dniu 9
marca 2003 r. umowę o roboty budowlane obejmującą wykonywanie prac
wykończeniowych i instalacji budowlanych. Termin wykonania części robót ustalono na
dzień 31 sierpnia 2004 r., a pozostałych – do 30 czerwca 2005 r. W umowie
przewidziano wynagrodzenie ryczałtowe przy uwzględnieniu podatku VAT w wysokości
7% (łącznie brutto 4.244.952,20). W dniu zawierania umowy obowiązywał podatek 7%,
natomiast z dniem 1 maja 2004 r. znowelizowano ustawę o podatku od towarów i usług
z 1993 r. i wprowadzono stawkę 22%. Za roboty wykonane po dniu czerwca 2004 r.
strona powodowa (jako wykonawca) doliczał w wystawionych fakturach nowy, wyższy
VAT, ale pozwana nie zapłaciła różnicy zwiększonego podatku VAT. W razie zapłaty
przez pozwaną Gminę wynagrodzenia ryczałtowego zgodnie z umową, strona
powodowa poniosłaby stratę i nie uzyskałaby zakładanego zysku (opinia biegłej).
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo wykonawcy robót i oznaczył sposób
spełnienia świadczenia przez pozwaną Gminę na rzecz wykonawcy w przedmiocie
zapłaty wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane na podstawie umowy z dnia 9
października 2003 r. w ten sposób, że w § 5 ust. 2 z tej umowy nakazał oznaczyć
wynagrodzenie brutto na kwotę 4.446.774,20 zł zamiast wynagrodzenia w wysokości
4.244.945,20 zł. Oddalił powództwo w pozostałym zakresie. Uwzględnił zatem połowę
zwiększonego podatku VAT.
Apelacja powoda (wykonawcy) została oddalona jako nieuzasadniona.
Sąd Apelacyjny uwzględnił natomiast apelację strony pozwanej i zmienił zaskarżony
wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo w całości. Sąd ten podzielił ustalenia
faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji. Strony w umowie o roboty budowlane
nie zastrzegły tzw. klauzuli modyfikacyjnej, pozwalającej na dostosowanie rozmiaru
wynagrodzenia do odpowiednio zmienionej stawki podatku do towarów i usług.
Podwyższenie zatem w dniu 1 maja 2004 r. stawek podatku od towarów i usług za
roboty budowlane, dokonane zgodnie z ustawą z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od
towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 535 ze zm.), nie uzasadniało automatycznej zmiany
wysokości wynagrodzenia na rzecz wykonawcy bez zmiany umowy stron w tym
zakresie. Do zawartej w październiku 2003 r. umowy stosuje się przepis art. 76 ustawy z
3
dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 664
ze zm., cyt. dalej jako „ustawa z dnia 10 czerwca 1994 r.”). Rozważając subiektywną
przesłankę zastosowania art. 3571
k.c. w postaci nieprzewidywalności zdarzenia
przyjmującego postać nadzwyczajnej zmiany stosunków, Sąd Apelacyjny przyjął, że
powód (wykonawca) miał taką możliwość przewidywania w chwili zawarcia umowy
(w październiku 2003 r.), ponieważ jako podmiot profesjonalny, działający na rynku
budowlanym i analizujący przepisy prawa podatkowego, powinien był wiedzieć o treści
art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz
podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm., cyt. dalej jako „ustawa z dnia 8 lipca
1993 r.”). Zgodnie z tym przepisem, tylko do dnia 31 grudnia 2003 r. miała być
utrzymana stawka 7% podatku VAT dla materiałów budowlanych i usług wymienionych
w zał. nr 5 do tej ustawy.
W obszernej skardze kasacyjnej powoda wskazywano naruszenie art. 2
Konstytucji, art. 3571
k.c., art. 76 ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach
publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 664 ze zm.) i art. 51 ust. 1 pkt 2 lit. c ustawy z
dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku do towarów i usług oraz podatku akcyzowym (Dz. U.
Nr 11, poz. 50 ze zm.). Skarżący wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku, ewentualnie –
o jego zmianę i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Sposób argumentacji w zakresie zgłoszonych zarzutów kasacyjnych wskazuje
na to, że podstawowe znaczenie ma przede wszystkim zarzut naruszenia art. 3571
.
Skarżący bowiem tak formułuje te zarzuty, że stara się zakwestionować stanowisko
Sądu Apelacyjnego, który przyjął, że wykonawca (powód) w chwili zawierania umowy z
dnia 9 października 2003 r. „miał możliwość przewidywania stawki podatku VAT”. Taki
stan przewidywalności wykluczał możliwość zastosowania przepisu art. 3571
k.c. z racji
niespełnienia przesłanki subiektywnej. Przesłanka ta (verbe legis: „czego strony nie
przewidywały przy zawarciu umowy”) stanowi jeden z zasadniczych wymogów
aktualizujących przepis art. 3571
k.c. i zarazem – dopuszczalności spowodowania
zmodyfikowania treści zobowiązania (także – należnego wykonawcy robót
wynagrodzenia o charakterze ryczałtowym).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtowało się trafne stanowisko, zgodnie
z którym zmiana przepisów prawa podatkowego w czasie trwania stosunku umownego
(w tym – wynikającego z umowy o roboty budowlane) może być uważana za zdarzenie
wywołujące nadzwyczajną zmianę stosunków w rozumieniu art. 3571
k.c. (por. np.
4
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2006 r., III CZP 54/06 OSNC 2007, z. 5,
poz. 66; wyrok z dnia 16 maja 2007, III CSK 452/06 nieopubl., wyrok z dnia 20 lipca
2007, I CK 3/07, nieopubl.). Także w literaturze reprezentowana jest opinia, że
zasadnicze i zaskakujące zmiany stawek celnych i podatkowych mogą być
kwalifikowane jako nadzwyczajna zmiana stosunków. Zmiana stanu prawnego (w tym –
zasadnicza zmiana w zakresie stawek podatkowych w okresie trwania stosunku
obligacyjnego) mają z reguły cechy zdarzenia nadzwyczajnego, o charakterze
powszechnym, niezależnym od woli strony i nie mieszczą się w typowym ryzyku
kontraktowym stron. Zmiana taka w zasadniczy sposób może wpływać na sytuację
prawną stron, w tym, np. na sytuację wykonawcy robót budowlanych w związku z
cenotwórczym charakterem podatku VAT.
W niniejszym sporze powód mógł zatem domagać się zmodyfikowania
przysługującego mu wynagrodzenia ryczałtowego na podstawie art. 3571
k.c., gdyby
wykazał wszystkie przesłanki zastosowania tego przepisu. Należy stwierdzić to, że w
umowie o roboty budowlane z dnia 9 października 2003 r. nie przewidziano
odpowiedniej klauzuli umownej dopuszczającej możliwość odpowiedniej zmiany treści
umowy w zakresie wynagrodzenia należnego po dniu 1 maja 2004 r., a samo
powiększenie z tym dniem stawek podatku od towarów i usług za roboty budowlane,
dokonane ustawą z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54,
poz. 535 ze zm.), nie uzasadnia - bez zmiany umowy zawartej przed dniem 1 maja 2004
r. – obowiązku zamawiającego zapłaty wynagrodzenia powiększonego o podatek od
towarów i usług według podwyższonej stawki (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 31 lipca 200 r., III CZP 54/06).
2. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i w
kontekście tych ustaleń rozważał wystąpienie przesłanek zastosowania art. 3571
k.c. Z
ustaleń dokonanych przez Sąd Okręgowy wynika, że w postępowaniu przed tym Sądem
dopuszczono dowód z opinii biegłej i ustalono w niej, iż w związku z zapłatą przez
stronę pozwaną (inwestora) wynagrodzenia przewidzianego w umowie (§ 5 art. 2 tej
umowy), strona powodowa poniesie stratę w wysokości 446.977 zł zamiast
zakładowego zysku. Sąd Okręgowy przyjął, że chodzi tu o „rażącą stratę” w rozumieniu
art. 3571
k.c. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku brak odmiennej oceny w tym
zakresie, co należy tłumaczyć z pewnością tym, że Sąd Apelacyjny skoncentrował się
przede wszystkim na ustalaniu istnienia subiektywnej przesłanki zastosowania art. 3571
k.c. w postaci wspomnianego w tym przepisie stanu nieprzewidywalności.
5
W skardze kasacyjnej skarżący wykonawca starał się podważyć ocenę Sądu
Apelacyjnego co do tego, że wspomniana przesłanka subiektywna – rozumiana przez
ten Sąd jako „możliwość przewidywania wysokości stawki VAT” - nie została jednak
wykazana. Według tego Sądu, w chwili zawierania umowy obowiązywał przepis art. 51
ust. 1 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r., który utrzymywał do dnia 31 grudnia 2003 r.
stawkę 7% podatku VAT dla materiałów budowlanych i usług (wymienionych w zał. nr 5
do tej ustawy).
Ocenę Sądu Apelacyjnego w tym zakresie należy uznać za przedwczesną
przynajmniej z kilku powodów.
Po pierwsze, powstaje przede wszystkim kwestia, do czego należy odnosić
przesłankę przewidywalności, przewidzianą w art. 3571
k.c.: do samego zdarzenia
stanowiącego nadzwyczajną zmianę stosunków (tj. samej zmiany przepisów prawa
podatkowego), czy do następstw (konsekwencji) takiej nadzwyczajnej zmiany,
wymienionych w art. 3571
k.c. („nadmierna trudność” spełnienia świadczenia albo
groźba „rażącej straty” dla strony spełniającej świadczenie).
Mimo nie zawsze jednoznacznych wypowiedzi Sądu Najwyższego w tym zakresie
(por. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 2007 r. I CK 3/07
nieopubl.), w judykaturze wyraża się trafne stanowisko, zgodnie z którym subiektywną
przesłanką zastosowania art. 3571
k.c. w postaci nieprzewidywalności należy odnosić do
gospodarczych następstw nadzwyczajnej zmiany stosunków (por. np. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 2007 r., III CSK 452/06, nieopubl., i powołane
tam orzecznictwo). Stanowisko takie znajduje potwierdzenie w literalnej wykładni art.
3571
k.c. i samej konstrukcji klauzuli rebus sic stantibus przyjętej w przepisach k.c.
Po drugie, jeżeli przesłankę przewidywalności odnosi się do określonych w art.
3571
k.c. konsekwencji nadzwyczajnej zmiany stosunków (zmiany przepisów prawa
podatkowego) powstaje kwestia, jak należy rozumieć stwierdzenie Sądu Apelacyjnego,
że powód (wykonawca) mógł przewidzieć zmianę stawki podatku VAT i nawet jej
rozmiar, skoro w czasie zawierania umowy o roboty budowlane expressis verbis
statuowano czas utrzymywania stawki VAT na poziomie 7%. Chodzi mianowicie o to,
czy właśnie ze względu na tę regulację prawną Sąd Apelacyjny przyjął, iż powód
(wykonawca) mógł już przewidywać groźbę poniesienia rażącej straty w rozumieniu art.
3571
k.c. Czym innym jest bowiem możliwość przewidywania zmiany stawki podatkowej
(i to w określonym rozmiarze), a czym innym – przewidywalność groźby poniesienia
rażącej straty, będącej wynikiem zmian ustawodawczych stanowiących nadzwyczajną
6
zmianę stosunków. W każdym razie w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego brakuje
odpowiednio pogłębionego wywodu w tym zakresie, skoro powód utrzymuje
konsekwentnie stanowisko o istnieniu stanu nieprzewidywalności po jego stronie.
Element przewidywania konsekwencji gospodarczej zmiany stanu prawnego w postaci
groźby poniesienia rażącej straty pojawić mógłby się, oczywiście, wówczas, gdyby
ewolucja stanu prawnego miała charakter oczywisty, odpowiednio stabilny, odnosiła się
odpowiednio do przedmiotu umowy inwestycyjnej (postaci wykonanych usług) i pozwala
stronom skalkulować ewentualne, przyszłe ryzyko kontraktowe w odpowiednim
horyzoncie czasowym. Nawet gdyby podzielić wywód prawny zawarty w piśmie
Prokuratora Generalnego z dnia 8 listopada 2007 r., zgodnie z którym przepisem
właściwym dla oceny charakteru usług wykonawcy nie był jednak – wbrew wywodom
skarżącego – art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r., to zmiany prawa
podatkowego w omawianym zakresie (w tym m.in. aktu wykonawczego, wydanego na
podstawie art. 50 ust. 1 tej ustawy), po zawarciu umowy przez strony, nie pozwalają
przyjąć z całą pewnością tego, że chodzi tu jednak o modyfikacje dostatecznie stabilne,
pozwalające stronom na dostatecznie pewną kalkulację ryzyka związanego z zawieraną
umową o roboty budowlane.
Po trzecie, na podstawie tych samych ustaleń faktycznych Sąd Okręgowy
doszedł jednak do wniosku o braku możliwości przewidywania, określonego w art. 3571
k.c. Jednocześnie oparł swoje stanowisko na zdecydowanie szerszej podstawie
faktycznej.
Jeżeli powstaną przesłanki zastosowania art. 3571
k.c., to przepis ten może być
zastosowany także do umów o roboty budowlane zawartych w trybie przetargu (art. 76
ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r.; zob. też uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 21 lipca 2006 r., III CZP 54/06). Podstawowe znaczenie ma zatem zarzut
naruszenia art. 3571
k.c., a nie zarzut obrazy przepisu art. 76 ustawy z dnia 10 czerwca
1994 r., jeżeli weźmie się pod uwagę uzasadnienie tego ostatecznego zarzutu
prezentowane w skardze kasacyjnej.
Z przedstawionych względów należało uznać za uzasadniony zarzut naruszenia
art. 3571
k.c., aczkolwiek przy odmiennej niż podnoszono w skardze kasacyjnej
argumentacji prawnej. Sąd Apelacyjny przedwcześnie bowiem stwierdził brak podstaw
do zastosowania tego przepisu, przyjmując możliwość przewidywania przez wykonawcę
określonych zmian przepisów podatkowych. Uzasadniało to uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art.
7
39815
§ 1 k.p.c.). Zbędne zatem stało się rozważanie pozostałych zarzutów
podnoszonych w skardze kasacyjnej.