Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 327/07
POSTANOWIENIE
Dnia 24 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z wniosku K. T.
przy uczestnictwie P. T., G. M., J. S., i B. G. - kuratora nieznanych z nazwiska i miejsca
zamieszkania poprzednich właścicieli nieruchomości położonej w M. przy ul. C.
o uregulowanie własności nieruchomości,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 24 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w W. z dnia 9 lutego 2007 r., sygn. akt IV Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w W.
do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 22 listopada 2005 r. Sąd Rejonowy w W. stwierdził, że S.
T. nabył na podstawie ustawy z dnia 26 października 1971 o uregulowaniu własności
gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250 – dalej jako ustawa uwłaszczeniowa)
własność nieruchomości rolnej położonej w M. o pow. 4,4721 ha składającej się z
działek ewidencyjnych nr (…).
Za jego podstawę przyjął następujące ustalenia.
Nieruchomość stanowiąca przedmiotowe działki była własnością rodziny W. T.
żony S. T. W wyniku nieformalnych działów rodzinnych działkami tymi od czasów
2
przedwojennych zajmowała się W. T. Podjęta została próba uregulowania stanu
prawnego tych działek, jednak postanowienie działowe wydane w dniu 30 stycznia 1971
r. zostało uchylone i postępowanie w sprawie ostatecznie umorzone. Orzeczenie to nie
zostało nigdy wykonane w zakresie działek objętych niniejszą sprawą, zaś działki te
pozostawały w posiadaniu początkowo W. T., która uważana była przez członków jej
rodziny, także męża, za ich właścicielkę a następnie w posiadaniu jej męża.
Małżonkowie T. mieli dwoje dzieci córkę H. S.-S. (zmarłą w 1995 r.) i syna S. T.
(zmarłego w 1985 r.), którego spadkobiercami są K. T. i P. T.). Wspólnie z nimi
zamieszkiwali syn S. oraz wnuki – dzieci H. S.-S. – J. S. i G. M.. W. T. zmarła 23
kwietnia 1970 r. Wchodzące w skład spadku po niej gospodarstwo rolne nabyli jako
spadkobiercy ustawowi mąż i syn S. w udziałach po ½ części. Przedmiotowe działki były
wykorzystywane rolniczo, częściowo dzierżawione przez S. W., który w zamian za
możliwość dzierżawy pomagał małżonkom T. w uprawach. Decyzje odnośnie prac w
gospodarstwie podejmował S. T.. S. T. pracował zawodowo jako nauczyciel, dyrektor
szkoły, a od września 1970 r .pozostawał na emeryturze. W pracy na gospodarstwie
pomagali mu syn i wnuki, przy większych pracach i w polu pracowali wspólnie. W dniu
27 marca 1976 r. wydany został akt własności ziemi stwierdzający nabycie własności
działek objętych niniejszym postępowaniem przez S. T. na podstawie ustawy
uwłaszczeniowej. Decyzja ta został uchylona przez Wojewódzką Komisje
Uwłaszczeniową w dniu 25 kwietnia 1980 r.
Sąd Rejonowy wskazał, że dla nabycia własności w trybie art. 1 ust. 2 ustawy
uwłaszczeniowej spełnione muszą być następujące przesłanki: działki objęte wnioskiem
muszą być częścią gospodarstwa rolnego i być wykorzystywane rolniczo, osoba na
rzecz której ma nastąpić stwierdzenie własności może być uznana za rolnika, osoba ta
musi być posiadaczem samoistnym działek i musi je posiadać przez okres 5 lat w dobrej
wierze lub 10 lat w złej wierze.
W ustalonym stanie faktycznym przesłanki te uznał za spełnione w odniesieniu do
S. T. Stwierdził, że w dacie 4 listopada 1971 r. S. T. miał przymiot samoistnego
posiadacza, zajmował się przedmiotowymi działkami, do niego należały decyzje
dotyczące gospodarstwa, przez rodzinę i sąsiadów był uważany za jego właściciela po
swojej żonie. Nikt z rodziny nie negował prawa S. T. jako seniora do decydowania w
zakresie tego majątku, pozostali jej członkowie wykonywali jego polecenia, nie rościli
sobie żadnych praw własnościowych do przedmiotowych działek. Jego syn S. i wnuki
byli jedynie dzierżycielami tych działek. W. T. uznał w zakresie posiadania
3
przedmiotowych działek za poprzednika S. T. i okres jej posiadania doliczył do jego
posiadania. W związku z tym uznał, że S. T. zajmował się gospodarstwem rolnym przez
10 lat przed wejściem w życie ustawy.
Na skutek apelacji uczestniczki postępowania G. M. Sąd Okręgowy w W. zmienił
postanowienie Sądu Rejonowego i wniosek oddalił.
Sąd Okręgowy podzielił ustalenie, że S. T. był w dacie wejścia w życie ustawy
uwłaszczeniowej posiadaczem przedmiotowych działek, jednak stwierdził, że dowody z
dokumentów, od oceny których uchylił się Sąd Rejonowy obaliły wynikające z art. 339
k.c. domniemanie samoistnego charakteru jego posiadania. Za decydujący dla oceny,
że S. T. po śmierci żony nie uważał się za wyłącznego właściciela przedmiotowej
nieruchomości uznał fakt, iż w dniu 11 stycznia 1971 r. złożył on wniosek o stwierdzenie
nabycia spadku po W. T. i w postępowaniu tym dowodził, że zarówno on jak i dzieci
mają uprawnienia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni przytoczyła obie podstawy ustawowe
zarzucając:
1/ naruszenie prawa materialnego polegające na:
- błędnej wykładni art. 1 ust. 2 ustawy z 26 października 1971 r. w zw. z art. 336
k.c., a w konsekwencji ich niezastosowanie poprzez zanegowanie statusu posiadacza
samoistnego po stronie S. T., mimo jednoczesnego przyjęcia, że władał on
przedmiotowa nieruchomością i uważał się za współwłaściciela rodzinnego
gospodarstwa rolnego;
- niezastosowaniu art. 1 ust. 2 z dnia 26 października 1971 r. pomimo przyjęcia,
że w dacie wejścia jej w życie nieruchomość była przedmiotem współposiadania S. i S.
T., a wymienieni uważali się za właścicieli tej nieruchomości;
- naruszenie art. 339 k.c. poprzez niezastosowanie na skutek przyjęcia, wbrew
zgromadzonemu materiałowi dowodowemu, iż obala on domniemanie z tego przepisu.
2/ naruszenie przepisów postępowania, a to:
- art. 365 § 1 w. z art. 13 § 2 k.p.c. przez niezastosowanie i wbrew związaniu
wynikającemu z tego przepisu ustalenie, że S. T. nie był samoistnym posiadaczem
nieruchomości objętej wnioskiem, podczas gdy prawomocnym postanowieniem z dnia
28 czerwca 2002 r. stwierdzone zostało że wchodzące w skład spadku po W. T.
gospodarstwo rolne, na które składa się przedmiotowa nieruchomość nabył on w ½
części, a u podstaw tego stwierdzenia leżało ustalenie, że w dniu 23 kwietnia 1970
pracował w tym gospodarstwie i był jego samoistnym posiadaczem.
4
We wnioskach skargi kasacyjnej skarżąca wnosiła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania,
a w razie uznania za nieuzasadnioną podstawy naruszenia przepisów postępowania o
uchylenie postanowienia i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez stwierdzenie nabycia
własności przedmiotowej nieruchomości w drodze uwłaszczenia na rzecz S. T.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Ustawa uwłaszczeniowa nie określa pojęcia posiadacza samoistnego lub
posiadacza zależnego. Jest to posiadacz samoistny oraz posiadacz zależny w
znaczeniu tych pojęć przyjętych w kodeksie cywilnym. Posiadanie samoistne ma więc w
rozumieniu tej ustawy taki zakres pojęciowy jak wynika z art. 336 i 337 k.c. Posiadanie
może być wykonywane wspólnie przez kilka osób w ten sposób, że na podstawie
umowy między współposiadaczami każdy z nich włada określoną częścią rzeczy na
zasadzie wyłączności, albo wszyscy współposiadacze wykonują posiadanie rzeczy
wspólnej niepodzielnie.
W świetle ustaleń faktycznych, dokonanych przez Sąd Rejonowy, które
zaakceptował Sąd Okręgowy, przedmiotowa nieruchomość wchodząca w skład
gospodarstwa prowadzonego wspólnie przez małżonków T., będąca własnością osób
trzecich była przedmiotem ich wspólnego posiadania. Oboje oni wykonując posiadanie
nieruchomości niepodzielnie byli ich samoistnymi współposiadaczami. Wedle
stanowiska przyjętego przez Sąd Okręgowy S. T. utrzymał się w posiadaniu tej
nieruchomości po śmierci żony i był jej posiadaczem w dacie wejścia w życie ustawy
uwłaszczeniowej.
W judykaturze przeważa, podzielany przez obecny skład Sądu Najwyższego
pogląd uznający dziedziczność posiadania (uchwała SN z dnia 26 stycznia 1968 r., III
CZP 100/67, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 134, postanowienie SN z dnia 28 kwietnia 1999
r., I CKU 105/98, OSNC 1999, nr 11, poz. 197). Wynika stąd, że o dziedziczeniu
gospodarstwa rolnego sąd orzeka także gdy w skład spadku wchodzi samoistne
posiadanie takiego gospodarstwa nabytego nieformalnie przez spadkodawcę.
Do okresów posiadania, od których uzależnione jest nabycie własności
nieruchomości rolnych na podstawie art. 1 ust. 2 ustawy uwłaszczeniowej dolicza się
okres posiadania jego poprzednika postanowienie SN z dnia 25 października 1983 r., III
CRN 233/83, nie publ.). Dotyczy to także sytuacji gdy, gdy obecny posiadacz jest
spadkobiercą poprzedniego posiadacza (art. 176 § 2 k.c.).
5
Przedmiotem dziedziczenia po W. T., która nie była właścicielką przedmiotowych
nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego było ich posiadanie, które
przypadło jej spadkobiercom w osobach męża i syna w udziałach wynikających z
postanowienia Sądu Okręgowego w W. z dnia 28 czerwca 2002 r.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w powołanym wcześniej postanowieniu z dnia 28
kwietnia 1999 r. dziedziczenie posiadania rzeczy polega na przejściu na spadkobierców
– z mocy prawa, z chwilą otwarcia spadku – wszystkich skutków prawnych, jakie
wynikały z jej posiadania przez spadkodawcę, nie zależy natomiast od tego, czy
spadkobiercy objęli w faktyczne władztwo rzecz znajdującą się dotychczas w posiadaniu
spadkodawcy, a więc kontynuują jego posiadanie.
Zgodnie jednak z art. 1 ust. 2 ustawy uwłaszczeniowej przesłanką nabycia
nieruchomości na własność było samoistne jej posiadanie w dniu 4 listopada 1971 r.
Powoływane przez skarżącą ustalenia dotyczące dziedziczenia gospodarstwa
rolnego po W. T., w sprawie zakończonej postanowienia z dnia 28 czerwca 2002 r.,
które odnoszą się do chwili otwarcia spadku i nie obejmują tej daty pozbawione są
przypisywanej im w skardze kasacyjnej, w zakresie tam wskazanym, doniosłości dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. Nie zachodzi tym samym zarzucane w skardze
naruszenie art. 365 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Zasadnie natomiast podnosi skarżąca w ramach zarzutów naruszenia art. 336
k.c. w zw. z art. 1 ust. 2 ustawy uwłaszczeniowej i art. 339 k.c., że fakt, iż S. T. uznawał
wynikające z dziedziczenia współuprawnienie swojego syna do przedmiotowej
nieruchomości, nie przekreśla samoistnego charakteru jego posiadania. Posiadanie nie
traci cech samoistności wskutek tego, że posiadacz wie, że nie jest właścicielem, jeżeli
tylko posiada tak jakby był właścicielem. Świadomość posiadacza co do
przysługującego mu prawa do posiadania nie decyduje bowiem o jego samoistnym czy
zależnym charakterze, ma natomiast znaczenie przy ocenie dobrej lub złej wiary.
Podzielić należy także pogląd skarżącej odnośnie do wykładni art. 1 ust. 2 ustawy
uwłaszczeniowej, zgodnie z którym przepis ten nie wyłącza możliwości uwłaszczenia w
sytuacji, gdy warunki w nim wskazane spełniało kilka osób. Stan ustaleń faktycznych w
sprawie nie jest jednak dostateczny dla jego zastosowania przez stwierdzenie – jak
postuluje się to w uzasadnieniu skargi - że własność nieruchomości objętej wnioskiem
nabyli w drodze uwłaszczenia w równych częściach S. T. i S. T. Poza tymi ustaleniami
pozostaje w szczególności kwestia samoistnego posiadania nieruchomości przez S. T.
w dacie 4 listopada 1970 r.
6
Ewentualnemu wydaniu takiego orzeczenia nie stoi na przeszkodzie treść
wniosku, albowiem w sprawach o uwłaszczenie na podstawie ustawy z dnia 26
października 1970 r. ma zastosowanie w drodze analogii art. 610 k.p.c., a poprzez
zawarte w nim odesłanie art. 670 k.p.c. (powołane wcześniej postanowienie SN z dnia
25 października 1983 r.).
Z tych względów, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.