Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 257/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 stycznia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa G. T.
przeciwko G. G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 30 stycznia 2008 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 marca 2007 r., sygn.
akt I ACa (…),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
G. T. pozwem z dnia 20 września 2006 r. domagała się zasądzenia od syna G. G.
kwoty 80 903 zł, z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu, tytułem zwrotu
nakładów na remont budynku.
Wyrokiem z dnia 20 listopada 2006 r. Sąd Okręgowy w K. powództwo oddalił.
Ustalił, że małżonkowie G. T. i J. G. umową zawartą w formie aktu notarialnego z dnia
2
20 listopada 2000 r. wyłączyli łączącą ich wspólność majątkową małżeńską, a
rozwiązanie małżeństwa zawartego w dniu 21 lutego 1976 r. nastąpiło przez rozwód
wyrokiem Sądu Okręgowego w K. z dnia 22 stycznia 2002 r.
Umową zawartą w formie aktu notarialnego z dnia 20 grudnia 2002 r. J. G.
podarował synowi G. G. należący do jego osobistego majątku udział w spadkowym
gospodarstwie rolnym, który wynosił 5/8 części, zastrzegając sobie prawo bezpłatnego
dożywotniego zamieszkiwania w budynku mieszkalnym.
W postępowaniu o podział majątku dorobkowego Sąd ustalił, że część składową
nieruchomości wchodzącej w skład gospodarstwa rolnego stanowił ten budynek, który w
czasie trwania małżeństwa G. T. z J. G. był przez nich wielokrotnie remontowany.
Nakłady te, poczynione z majątku dorobkowego, zostały w postępowaniu działowym
oszacowane przez biegłego na kwotę 161 806 zł. Postanowieniem z dnia 16 listopada
2004 r. Sąd Rejonowy w K. dokonał podziału majątku dorobkowego w ten sposób, że na
rzecz J. G. przyznał maszyny rolnicze, a G. T. patelnię elektryczną, oraz zasądził od
uczestnika na rzecz wnioskodawczyni kwotę 21 728 zł tytułem dopłaty, ustalając
wartość majątku wspólnego na kwotę 40 478,64 zł. W tym orzeczeniu przyjął, że nie
było podstawy do rozliczenia nakładów na remont budynku poczynionych z majątku
wspólnego małżonków, albowiem darowizna udziału J. G. na rzecz syna stron
zabezpieczyła jego potrzeby i tym samym wyłączyła zastosowanie w sprawie art. 45
k.r.o. Chroniła majątek wspólny przed uszczupleniem i w konsekwencji rozliczenie tego
nakładu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.).
Sąd Okręgowy podzielił argumentację Sądu Rejonowego w sprawie o podział
majątku wspólnego, dotyczącą braku podstawy do rozliczenia wspólnych nakładów na
budynek stanowiący część składową siedliska gospodarstwa rolnego, którego udział w
5/8 częściach nabył w wyniku dziedziczenia były mąż powódki i ojciec pozwanego.
Zauważył, że Grażyna Tracz nie zaskarżyła postanowienia o podziale majaku
dorobkowego, gdyż apelację wniósł tylko uczestnik J. G., niemniej orzeczenie to
uprawomocniło się z dniem 22 czerwca 2005 r. Ocenił również, że powództwo było
nieuzasadnione ze względu na przedawnienie. Uznał, że roczny termin przewidziany w
art. 229 k.c. rozpoczął bieg z dniem 20 grudnia 2002 r., tj. z chwilą zawarcia umowy
darowizny przenoszącej własność nieruchomości na rzecz pozwanego.
Wyrokiem z dnia 20 marca 2007 r. Sąd Apelacyjny apelację powódki oddalił. Nie
kwestionując w zasadzie podstawy faktycznej zaskarżonego wyroku dodatkowo ustalił,
że powódka wiedziała o dokonanej darowiźnie na rzecz syna w grudniu 2002 r. i
3
mieszkając jeszcze w domu, który był przedmiotem spornych nakładów, do listopada
2004 r. nie zgłaszała do pozwanego żadnych roszczeń. Wyraził pogląd, że jeżeli sąd nie
orzekł o całości dopłaty zainteresowany powinien był wnieść apelację od postanowienia
o podziale majątku wspólnego. Skoro zainteresowany tego nie uczynił, to nie może już
po uprawomocnieniu się orzeczenia wytoczyć skutecznie powództwa o zasądzenie
roszczeń nieuwzględnionych w sprawie o podział majątku dorobkowego małżonków,
gdyż stoi temu na przeszkodzie zasada koncentracji i rozstrzygnięcia w jednym
postępowaniu wszelkich sporów pomiędzy uczestnikami działu (art. 567 § 1 k.p.c.).
Powódka w skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa
procesowego, które miało istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art. 567 § 1 k.p.c. i art. 328
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., oraz na naruszeniu prawa materialnego, a to art.
226 § 1 k.c., wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W judykaturze utrwalony jest pogląd, że obraza art. art. 328 § 2 w zw. z art. 391 §
1 k.p.c. tych przepisów może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej
tylko wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawiera wszystkich
koniecznych elementów, lub ma braki, które uniemożliwiają kontrolę kasacyjną (por. np.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1997 r., I CKN 312/97, z dnia 19
lutego 2002 r., IV CKN 718/00, z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 11862/00, z dnia 20
lutego 2003 r., I CKN 65/01, z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 121/01, niepublikowane i z
dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98,OSNC 1999, nr 4, poz. 83). Uzasadnienie
wyroku Sądu Apelacyjnego nie jest dotknięte uchybieniami tej rangi.
Sąd Apelacyjny powołał art. 567 § 1 k.p.c. nie jako materialną podstawę
oddalenia powództwa, lecz w kontekście zasady rozstrzygania w postępowaniu o
podział majątku wspólnego wszelkich spraw spornych między jego uczestnikami, a
pozwany w postępowaniu tym nie brał udziału. Wbrew zarzutowi skarżącego Sąd
Apelacyjny nie stosował tego przepisu, nie zachodziła więc podstawa określona w art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Skoro powódka wraz z mężem dokonali w czasie trwania wspólności ustawowej
remontów domu mieszkalnego będącego częścią składową siedliska gospodarstwa
rolnego nabytego w wyniku dziedziczenia przez małżonka w 5/8 częściach, to był to w
takim ułamku ich nakład z majątku wspólnego na majątek osobisty J. G. (art. 45 § 1
4
k.r.o.), a w pozostałym zakresie nakład z majątku wspólnego na nieruchomość
stanowiącą własność osoby trzeciej.
Roszczenie o zwrot nakładów dokonanych przez małżonków z majątku
wspólnego w czasie trwania wspólności ustawowej na nieruchomość stanowiącą
własność osoby trzeciej wchodzi w skład majątku wspólnego i jako prawo podmiotowe
(wierzytelność) powinno było być objęte postanowieniem o jego podziale (por. uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1970 r., III CZP 18/70, OSNCP 11197111, nr 2,
poz. 18 z dnia 19 grudnia 1973 r., III CZP 65/73, OSNCP 1974, nr 10, poz. 164 i z dnia
11 maja 1978 r., III CZP 103/77, OSNCP 1979, nr 1, poz. 4.). Nieobjęcie tego
roszczenia postanowieniem o podziale skutkuje utratą możliwości późniejszego
zgłoszenia tego roszczenia przez jedno z małżonków w stosunku do drugiego (art. 567 §
3 k.p.c. w zw. z art. 618 § 2 i 3 k.p.c., art. 686 k.p.c. i art. 688 k.p.c.).
Pominięcie w postępowaniu o podziale majątku wspólnego wierzytelności z tytułu
nakładów poczynionych z tego majątku w czasie trwania wspólności majątkowej na
nieruchomość stanowiącą własność osoby trzeciej nie pozbawia jednak żadnego z
byłych małżonków możliwości dochodzenia połowy tej wierzytelności w późniejszym
terminie od tej osoby trzeciej. Orzeczenie o podziale nie może rozstrzygać stosunku
między tą osobą i uczestnikami postępowania działowego, a osoba trzecia, niebędąca
uczestnikiem tego postępowania, nie może powoływać się na prekluzję wynikającą z art.
618 § 3 k.p.c. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1987 r., III CZP 3/87,
OSNCP 1988, nr 2-3, poz. 34).
Przedmiotem sprawy nie było jednak roszczenie o zwrot nakładów dokonanych
przez małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej na nieruchomość osoby
trzeciej, lecz żądanie zwrotu połowy z 5/8 części nakładów na remont domu, czyli w
ułamku, w jakim siedlisko gospodarstwa rolnego stanowiło majątek osobisty drugiego z
małżonków J. G. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1981 r.,
OSNCP 1981, nr 11, poz. 220). Udział ten, w dniu 20 grudnia 2002 r., jak już wyżej
zasygnalizowano, podarował ojciec synowi stron w toku postępowania o podział majątku
dorobkowego, a więc po ustaniu wspólności ustawowej lecz przed dokonaniem jego
działu. W tej sytuacji należało rozważyć kwestę, czy legitymowany biernie w sprawie o
rozliczenie spornego nakładu był były małżonek powódki, czy też w wyniku dokonanej
darowizny zobowiązanym stał się obdarowany G. G.
Stosunki majątkowe wynikające ze wspólności ustawowej zostały unormowane w
przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, która to regulacja stanowi lex specialis
5
w stosunku do kodeksu cywilnego. Artykuł 45 k.r.o., w zakresie objętym zawartymi w
nim unormowaniami, jest więc przepisem szczególnym, także w odniesieniu do art. 226
§ 1 k.c. Został on wprawdzie zmieniony od dnia 20 stycznia 2005 r. ustawą z dnia 17
czerwca 2004 r., o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych
ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691), niemniej zgodnie z art. 5 ust. 5 pkt 3 tej ustawy
przepisy dotychczasowe stosuje się miedzy innymi do zwrotu nakładów, jeżeli
wspólność ustawowa - jak w rozpoznawanym wypadku - ustała przed dniem wejścia jej
w życie.
Jest zasadą, że podział majątku wspólnego obejmuje składniki należące do tego
majątku w czasie ustania wspólności majątkowej oraz istniejące w chwili dokonywania
podziału. Rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych między małżonkami
według stanu na dzień ustania wspólności, natomiast przedmiotem podziału pozostaje
stan czynny masy majątkowej w czasie orzekania o podziale (por. np. uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1989 r., III CZP 52/89, OSNC 1990, nr 4-5,
poz. 60 i postanowienie Sądu Najwyższego dnia 7 kwietnia 1994 r., III CZP 411/91, Biul.
SN 1994, nr 5, s 22). Budynek, na który zostały dokonane sporne nakłady, nie mógł być
traktowany jako odrębny od gruntu przedmiot majątku wspólnego, gdyż stosownie do
art. 46 k.c. i art. 48 k.c., współwłasność nieruchomości dotyczy także jej części
składowych, niezależnie od źródeł pochodzenia środków na jego remont. Specyfika
nakładu pochodzącego z majątku wspólnego na nieruchomość, która nie należy do tej
masy majątkowej, polega na tym, że do majątku wspólnego wchodzi tylko wierzytelność
pieniężna stanowiąca jego równowartość.
Z konstrukcji, oraz treści art. 45 k.r.o. wynika założenie, że każdy z małżonków
powinien w zasadzie zwrócić przypadający na drugiego małżonka udział w nakładach
poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny drugiego małżonka, bez
względu na to, czy składnik objęty nakładami po ustaniu wspólności majątkowej
małżeńskiej został zbyty. Porównanie art. 45 § 1 k.r.o. i 226 § 1 k.c. wskazuje, że
przepisy te znacząco różnią się. Artykuł 45 § 1 k.r.o. nie uzależnia powstania roszczenia
od posiadania, lub wydania rzeczy, na którą nakłady zostały dokonane; źródłem
roszczenia jest nakład z majątku wspólnego na majątek odrębny (obecnie osobisty) w
czasie istnienia ustawowej wspólności ustawowej, a więc stosunek rodzinny, a stosunek
wynikający z prawa własności, ma znaczenie wtórne, przy czym omawiane roszczenie
może być wymagalne wyjątkowo nawet przed podziałem majątku wspólnego. Te
odrębności prowadzą do wniosku, że zakres podmiotowy roszczenia wynikającego z art.
6
45 k.r.o. jest ograniczony tylko do małżonków. Zbycie przez małżonka nieruchomości z
przedmiotowymi nakładami po ustaniu wspólności ustawowej nie wywołuje przejścia ex
lege tego zobowiązania na nabywcę. Innymi słowy wynikające z art. 45 § 1 k.r.o.
roszczenie o zwrot nakładów na remont budynku z majątku wspólnego na nieruchomość
stanowiącą majątek osobisty drugiego z małżonków ma więc charakter czysto
obligacyjny, a zatem pozwany nie miał w rozpoznawanej sprawie legitymacji biernej;
mógłby ją uzyskać tylko w drodze zawarcia stosownej umowy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 grudnia 2005 r., V CSK 8/05, nie publ.), lub na podstawie
przepisu szczególnego.
Trzeba też zauważyć, że nakłady na remont budynku dokonywane są zwykle
przez byłych małżonków wiele lat przed ustaniem wspólności małżeńskiej i na podstawie
ich wspólnej decyzji. Nabywca nie ma na tę dyspozycję nie tylko żadnego wpływu, ale
może nawet nie wiedzieć o nakładzie, i zaniechaniu jego rozliczenia. W praktyce,
odmienne niż w tej sprawie, dochodzi zazwyczaj do sprzedaży nieruchomości z tymi
nakładami; zbywca nieruchomości z reguły określa cenę nieruchomości uwzględniającą
dokonane nakłady, a nabywca nabywa nieruchomość za obejmującą je cenę rynkową.
Obciążanie nabywcy obowiązkiem zwrotu udziału w nakładach na rzecz byłego
małżonka zbywcy podważałoby pewność i bezpieczeństwo obrotu nieruchomościami.
Zarzut obrazy art. 226 § 1 k.c. był nietrafny już z tego względu, że został wadliwie
uzasadniony. Posiadanie jest stanem faktycznym obejmującym rzeczy (art. 336 k.c.).
Budynek mieszkalny, w którym zostały wykonane remonty, stanowił część składową
nieruchomości siedliskowej, można więc było władać nieruchomością siedliskową np.
przez zamieszkiwanie w budynku. Przedmiotem posiadania nie mógł być sporny nakład,
który od chwili jego dokonania stanowił wraz z budynkiem część składową
nieruchomości siedliskowej (art. 47 k.c.), tymczasem skarżąca podniosła zarzut
polegający na błędnym przyjęciu „iż powódka nie jest samoistną posiadaczką
przedmiotowego nakładu”.
Roszczenie oddalone w niniejszej sprawie w stosunku do pozwanego G. G. nie
zostało też uwzględnione w stosunku do J. G. w postępowaniu o podział majątku
dorobkowego, co wynika z uzasadnienia postanowienia Sądu Rejonowego w K. z dnia
16 listopada 2004 r. Nakład z majątku dorobkowego na majątek odrębny jednego z
małżonków jest źródłem prawa majątkowego, tj. roszczenia o ich zwrot, wchodzącego w
skład majątku dorobkowego, którego skład i wartość ustala sąd (art. 684 w zw. z art. 567
§ 3 k.p.c.). Znaczenie art. 684 k.p.c. dla postępowania o podział majątku wspólnego
7
polega na tym, że sąd nie jest związany wnioskiem małżonków. Jeżeli z ich oświadczeń
wynika, że istnieje jeszcze inny składnik to sąd obejmuje go podziałem. Z tego względu
sąd w tym zakresie nie oddala wniosku o dokonanie rozliczenia nakładu z majątku
dorobkowego na majątek odrębny, a jedynie omawia brak podstawy do takiego
rozliczenia w uzasadnieniu orzeczenia o podziale majątku wspólnego. Negatywne
rozstrzygnięcie jest natomiast konieczne, jeżeli w postępowaniu działowym sąd orzeka
na wyraźny wniosek, np. o zwrocie wydatków i nakładów poczynionych z majątku
osobistego na majątek wspólny (por. np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 września
1969 r., III CZP 70/69, OSNCP 1970, nr 6, poz. 96).
Z tych względów skarga kasacyjna uległa oddaleniu (art. 39814
k.p.c.).