Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 371/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lutego 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa J. J.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 lutego 2008 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku
Sądu Okręgowego w W.
z dnia 8 marca 2007 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powoda kosztami
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód wniósł o uzgodnienie stanu prawnego nieruchomości ujawnionego
w założonej w 1983 r. księdze wieczystej KW Nr [...] poprzez nakazanie wpisania w
dziale II tej księgi wieczystej powoda w miejsce pozwanego Skarbu Państwa.
Sąd I instancji uwzględnił powództwo uznając, że w dacie wejścia w życie
dekretu PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej sporna nieruchomość nie była
nieruchomością ziemską z uwagi na brak użytków rolnych o powierzchni
przekraczającej 50 ha, a nadto uznał ją za nieruchomość rezydencjalną nie mającą
funkcjonalnego związku z innymi gospodarstwami rolnymi. Sąd Rejonowy
stwierdził, że nie została wydana decyzja administracyjna Wojewódzkiego Urzędu
Ziemskiego, a pismo tego Urzędu z dnia 6 sierpnia 1946 r. nie precyzuje, które
przepisy art. 2 ust. 1 dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej miały zastosowanie.
Dokonanie wpisu na podstawie takiej deklaracji ocenił Sąd I instancji jako przejęcie
nieruchomości bez podstawy prawnej.
Sąd II instancji uwzględnił apelację Skarbu Państwa i wyrokiem
reformatoryjnym oddalił powództwo. Nie podzielił oceny Sądu I instancji, że materiał
dowodowy dawał podstawę do ustalenia, iż rzeczywisty stan prawny nieruchomości
jest sprzeczny ze stanem prawnym ujawnionym w dziale II księgi wieczystej Kw Nr
[...]. O braku podstaw do uznania, że doszło do udowodnienia żądania pozwu
przesądza brak decyzji administracyjnej orzekającej o niepodpadaniu
przedmiotowej nieruchomości pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu dekretu
PKWN, jak też dokonanie przez Sąd Rejonowy ustaleń dotyczących powierzchni
użytków rolnych w przedmiotowej nieruchomości, w oderwaniu od pozostałego
majątku przejętego łącznie na cele reformy rolnej oraz o braku jej związku
funkcjonalnego z pozostałym majątkiem poprzednika prawnego powoda.
Sąd odwoławczy stwierdził, że podstawą wpisu Skarbu Państwa jako właściciela
była deklaracja Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego z dnia 6 sierpnia 1946 r.,
na mocy której wpisano pozwanego do księgi wieczystej pn. Dobra Ziemskie O. W
ocenie Sądu drugiej instancji, na podstawie § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i
Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia
6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej można było orzekać nie tylko
3
w zakresie norm obszarowych, o których mowa w art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu, ale
także o tym, czy nieruchomość jest nieruchomością ziemską o charakterze
rolniczym, ponieważ przepis dekretu uwzględniła i tę przesłankę, a nie tylko ogólną
powierzchnię gruntów. W konsekwencji Sąd odwoławczy stwierdził, że dopiero
istnienie decyzji administracyjnej wyłączającej przedmiotową nieruchomość spod
działania przepisów dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. stanowiłoby wiążący
Sąd dowód niezgodności rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości ze stanem
ujawnionym w księdze wieczystej.
Dokonując odmiennej oceny dowodu z zeznań śwd. S. S. Sąd Okręgowy
stwierdził, że powód nie udowodnił, iż przedmiotowa nieruchomość stanowiła
jedynie zespół parkowo-pałacowy nie związany funkcjonalnie z pozostałą częścią
majątku ziemskiego O. Podzielając wnioski wynikające z opinii biegłego M. Z. Sąd
Okręgowy uznał, że nie można jednoznacznie określić sposobu użytkowania
konkretnych fragmentów całego majątku w dacie wejścia w życie dekretu PKWN.
Uznał zarazem, że dokumenty będące podstawą wniosków inż. S. K. nie dają
podstawy do ustalenia, iż przedmiotowa nieruchomość stanowiła prawnie
wydzieloną nieruchomość z majątku O., i że jej wielkość oraz sposób
zagospodarowania powodowały, że nie podlegała przejęciu na mocy przepisów
dekretu PKWN.
W konkluzji Sąd odwoławczy przyjął, że skoro cała nieruchomość pn. Dobra
O. w całości przeszła z mocy prawa na własność Skarbu Państwa, to również i
przedmiotowa w sprawie nieruchomość, jako część całego majątku ziemskiego,
przeszła z mocy dekretu PKWN na własność pozwanego.
Skarga kasacyjna powoda, zaskarżająca wyrok w części oddalającej
powództwo, oparta została na obu podstawach kasacyjnych.
W ramach pierwszej z podstaw skarżący zarzucił naruszenie:
- art. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece w zw.
z art. 2 ust. 1 dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. oraz z art. 1 dekretu
z dnia 24 sierpnia 1945 r. o wpisywaniu do ksiąg wieczystych prawa
własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej, poprzez ich
4
niewłaściwe zastosowanie i błędne przyjęcie nieobalenia domniemania
zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym;
- art. 3 k.c. w zw. z § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych
z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN, przez błędną
wykładnię pierwszego z nich i dopuszczenie do retroakcji oraz błędne
zastosowanie drugiego przepisu do okresu, w którym nie było go w obrocie
prawnym, tj. przed dniem 28 marca 1945 r.
- § 4 w/w rozporządzenia poprzez niezastosowanie tego przepisu do
ustalonego stanu prawnego, pomimo oczywistych podstaw do jego
zastosowania.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej powód zarzucił:
- rażące naruszenie art. 45 § 1 Konstytucji RP w zw. z art. 6 Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w zw. z art. 87 § 1
k.p.c. poprzez bezzasadne niedopuszczenie pełnomocnika powoda R. G. do
udziału w rozprawie przez Sądem II instancji, co pozbawiło powoda
możliwości obrony swych praw ze skutkiem przewidzianym w art. 379 pkt 5
k.p.c.;
- naruszenie art. 77 ust. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji poprzez uchylenie się
przez Sąd od rozpatrzenia sprawy w postępowaniu sądowym i wadliwe
skierowanie powoda na drogę postępowania administracyjnego;
- naruszenie art. 10 u.k.w.h. przez odmowę jego zastosowania pomimo
udowodnienia dokonania wpisu wbrew prawu, ponieważ nieruchomość nie
była nieruchomością ziemską;
- naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 233 w zw. z art. 244, art. 232,
art. 278, art. 227 k.p.c. oraz art. 6 k.c. i art. 1 ust. 2 lit. d) dekretu o reformie
rolnej, poprzez jednostronną ocenę materiału dowodowego i błędne
ustalenie, że nieruchomość przejęto w oparciu o art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu
o reformie rolnej;
- naruszenie art. 3701
k.p.c. poprzez jego niezastosowanie, pomimo, że
apelacja pozwanego nie zawierała wskazania zakresu żądanej zmiany lub
5
uchylenia wyroku, a wartość przedmiotu zaskarżenia określono kwotą 10 -
krotnie niższą od wartości przedmiotu sporu;
Powód wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części oddalającej
powództwo i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W obszernym uzasadnieniu skargi kasacyjnej powód m.in. akcentuje
stanowisko, że wielkość obszarowa przejętej nieruchomości nie miała żadnego
merytorycznego znaczenia, a liczyła się tylko wielkość powierzchni użytków rolnych
w rozumieniu § 4 rozporządzenia Ministra Rolnictwa z dnia 1 marca 1945 r.
Pozwany Skarb Państwa w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej
oddalenie w całości i o zasądzenie od skarżącego kosztów postępowania
kasacyjnego, twierdząc m.in., że kwestia prejudycjalna wyłączenia nieruchomości
spod działania dekretu o reformie rolnej mogła być rozstrzygnięta jedynie
w postępowaniu administracyjnym.
Z kolei powód w piśmie procesowym z dnia 16 października 2007 r.,
ustosunkowującym się do odpowiedzi pozwanego na skargę kasacyjną, podkreślił,
że rejestr pomiarowy znajdujący się w starej księdze wieczystej wymienia rodzaje
przejmowanych gruntów, których przejmowania nie przewidywał dekret o reformie
rolnej, a dowód w tym przedmiocie nie został przez Sąd Okręgowy dopuszczony.
Ponadto powód wywodził, że stwierdzona orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego
utrata mocy obowiązującej art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu skutkowała utratą mocy
obowiązującej § 5 rozporządzenia wykonawczego, który nie mógł być - wbrew
stanowisku Sądu Okręgowego - podstawą prawną postępowania administracyjnego
rozstrzygającego o stanie prawnym nieruchomości powstałym z mocy przepisu
ustawowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie wobec braku w niej
uzasadnionych podstaw.
Na wstępie odnieść się należy do zarzutu nieważności postępowania,
którego nie można było uznać za uzasadniony. Fakt niedopuszczenia R. G. do
udziału w rozprawie przed Sądem odwoławczym w charakterze pełnomocnika
6
powoda nie spowodował pozbawienia powoda możliwości obrony jego praw, a tym
samym nie skutkował nieważnością postępowania apelacyjnego na mocy art. 379
pkt 5 k.p.c. Zważyć bowiem należy, że także w postępowaniu odwoławczym powód
reprezentowany był przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego w osobie
adwokata A. H., uczestniczącego w rozprawie przed Sądem II instancji, co w tej
sytuacji wyłącza możliwość uznania, że doszło do zarzucanego w skardze
kasacyjnej pozbawienia powoda możliwości obrony jego praw w postępowaniu
apelacyjnym
Nietrafny okazał się również zarzut naruszenia art. 3701
k.p.c. wskutek
nieodrzucenia skargi kasacyjnej, jako pozbawionej – w ocenie powoda – jednego
z jej elementów konstrukcyjnych. Wskazany przepis jest źródłem określonego
w nim obowiązku Sądu pierwszej instancji, a zatem nie mógł zostać naruszony
przez Sąd drugiej instancji, do którego przepis ten nie jest adresowany.
Tymczasem skarga kasacyjna jest szczególnym instrumentem kontroli orzeczeń
Sądów drugiej instancji. Brak wskazania w apelacji zakresu żądanej zmiany lub
uchylenia wyroku uzasadnia obowiązek określonego w art. 373 k.p.c. zachowania
się Sądu drugiej instancji, ale ostatnio wymieniony przepis nie został objęty w
skardze kasacyjnej zarzutem jego naruszenia w ramach drugiej podstawy
kasacyjnej. W tej sytuacji niedopuszczalne było badanie zasadności samego
uzasadnienia sformułowanego zarzutu wobec ograniczeń, które na Sąd Najwyższy
nałożył ustawodawca w art. 39813
§ 1 k.p.c. Jedynie na marginesie można
stwierdzić, że zaskarżenie w całości wyroku Sądu pierwszej
instancji, uwzględniającego w całości powództwo o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, nie mogło nasuwać wątpliwości,
że wolą apelującego było jego uchylenie w całości, pomimo braku werbalnego
sformułowania w taki sposób wniosku apelacji.
Chybione okazały się zarzuty naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 233
k.p.c., w zw. z art. 244 k.p.c., art. 232, art. 278 i art. 227 k.p.c. Zarzuty
jednostronnej oceny materiału dowodowego i błędnych ustaleń nie uzasadniają
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., ponieważ wręcz przyznają dokonanie przez Sąd
odwoławczy oceny i ustaleń, a nie ich braku w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku.
Okoliczność, że zawarta w nim ocena i ustalenia nie satysfakcjonują skarżącego
7
nie dowodzi naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Natomiast zarzuty naruszenia
pozostałych przepisów procesowych, uzasadnione wadliwą oceną materiału
dowodowego i poczynieniem błędnych ustaleń nie mogły odnieść zamierzonego
przez powoda skutku, ponieważ podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczące ustalenia faktów i oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Natomiast zarzut naruszenia, poprzez odmowę zastosowania, art. 10 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, zamieszczony przez powoda
wśród zarzutów sformułowanych w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, okazał się
nietrafny, ponieważ jego uzasadnienie nie zarzuca błędnej wykładni tego przepisu
i w jej następstwie odmowy jego subsumpcji. Opiera się on na samodzielnej próbie
skarżącego kreacji własnego, odmiennego ustalenia w przedmiocie charakteru
nieruchomości ujawnionej w księdze wieczystej Kw Nr [...], a zabieg taki nie może
przynieść oczekiwanego przez skarżącego rezultatu w odniesieniu do zarzutu
naruszenia art. 10 ust. 1 u.k.w.h.
W tej sytuacji oceny zarzutów naruszenia przepisów prawa materialnego,
zakwalifikowanych przez powoda jako mieszczących się w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej, należało dokonać z uwzględnieniem ustalonego stanu
faktycznego, będącego podstawą orzekania Sądu drugiej instancji.
Nietrafny okazał się zarzut naruszenia art. 3 u.k.w.h. w zw. z art. 2 ust. 1
dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. oraz z art. 1 dekretu z dnia 24 sierpnia
1945 r. o wpisywaniu do ksiąg hipotecznych prawa własności nieruchomości
przejętych na cele reformy rolnej. Zarzut ten bazuje na bezzasadnym twierdzeniu
strony powodowej, że doszło do obalenia przez nią domniemania wynikającego
z art. 3 u.k.w.h., a mianowicie takiego, że prawo własności pozwanego ujawnione
w księdze wieczystej zostało wpisane zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym.
Tymczasem w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, że jeśli zmiana
stanu prawnego (własności) nieruchomości nastąpiła z mocy prawa, wpis do księgi
wieczystej ma jedynie charakter deklaratoryjny, zmiana własności następuje z mocy
samego prawa i jest ona skuteczna wobec wszystkich, niezależnie od treści wpisu
w dziale drugim księgi wieczystej. Dotyczy to w szczególności przejścia własności
nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa na mocy ustaw nacjonalizacyjnych, które
8
następowało z mocy samego prawa bez względu na treść wpisu w dziale drugim
księgi wieczystej oraz treść domniemania z art. 3 ustawy o księgach wieczystych
i hipotece i może być podniesione w każdej sprawie (zob. postanowienie SN z dnia
10 maja 2002 r., IV CKN 1024/2000, LEX nr 271657; wyrok SN z dnia 25 marca
1999 r., III RN 165/98, OSNP 2000/3/90). Oznacza to, że rzeczywisty stan prawny,
ukształtowany przepisami dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r.
o przeprowadzeniu reformy rolnej, wynika z mocy tego aktu prawnego, a nie
z dokonania wpisu w księdze wieczystej, niezależnie od tego czy ten wpis
dokonany został na wadliwej czy niewadliwej podstawie. Przepis art. 3 u.k.w.h. jest
natomiast źródłem domniemania zgodności ujawnionego w księdze wieczystej
prawa (prawdziwości wpisu) z rzeczywistym stanem prawnym, a skutki prawne
tego ustawowego domniemania trwają aż do chwili ewentualnego skutecznego jego
obalenia. W orzecznictwie prezentowany jest także pogląd, że domniemanie
zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3 u.k.w.h.) może być
obalone przez przeprowadzenie dowodu przeciwnego albo w procesie
o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym albo w każdym innym postępowaniu, w którym ocena
prawidłowości wpisu ma istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu. Warunkiem
sine qua non skutecznego zwalczenia wiarygodności wpisu w księdze wieczystej
jest legitymowanie się interesem prawnym w uzyskaniu oceny zgodnej z żądaniem
(wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2006 r., IV CSK 177/2005, LEX nr 301835).
Bezspornym jest, że przedmiotem osądu w niniejszej sprawie jest żądanie
powoda usunięcia niezgodności między stanem prawnym nieruchomości
ujawnionym w dziale II Księgi wieczystej KW Nr [...], założonej w 1983 r. dla
nieruchomości o pow. przekraczającej 80 ha, a rzeczywistym stanem prawnym.
Żądanie to sprowadza się do wykreślenia wpisu pozwanego w dziale II i wpisanie
w tej księdze wieczystej powoda w jego miejsce. Bezspornym jest również,
że z odpisu z dnia 15 października 2002 r. z księgi wieczystej Kw Nr [...] (k. 78 akt)
wynika, że podstawą dokonania w dniu 9 lutego 1983 r. wpisu pozwanego w dziale
II była decyzja Powiatowego Urzędu Ziemskiego w W. z dnia 20 lipca 1945 r. w
przedmiocie zatwierdzenia klasyfikacji i szacunku działek i inwentarza majątku O.
Decyzja ta nie może być uznana za prawidłową podstawę dokonanego wpisu,
9
ponieważ z mocy art. 1 ust. 1 dekretu z dnia 24 sierpnia 1945 r. o wpisywaniu do
ksiąg hipotecznych(gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele
reformy rolnej (Dz.U. Nr 34, poz. 204), tytułem do wpisania na rzecz Skarbu
Państwa prawa własności nieruchomości ziemskich wymienionych m.in. w art. 2
ust. 1 lit.e) dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy
rolnej było zaświadczenie wojewódzkiego urzędu ziemskiego stwierdzające, że
nieruchomość ziemska podpada pod działanie m.in. wyżej wymienionego przepisu.
Nie oznacza to jednak, że prawo pozwanego, wpisane na powołanej, wadliwej
podstawie nie korzysta z domniemania jego zgodności z rzeczywistym stanem
prawnym dopóty, dopóki domniemanie wynikające z treści wpisu nie zostanie
obalone. Instrumenty prawne i tryb ich realizacji zmierzające do obalenia tego
domniemania nie są dowolne i podlegają ograniczeniom zależnym od przedmiotu
dochodzonego roszczenia. W orzecznictwie zaprezentowano trafny pogląd, że
przyjęcie wadliwej podstawy wpisu do księgi wieczystej z reguły ma istotne
znaczenie w postępowaniu odwoławczym od orzeczenia – wpisu, natomiast nie
determinuje wyniku procesu z powództwa o uzgodnienie stanu wynikającego
z takiego wadliwego wpisu ze stanem rzeczywistym. Stan rzeczywisty może
bowiem wynikać z innych zdarzeń prawnych, w tym z przepisów ustawy.
Ze względu na przewidziany szczególny tryb postępowania, w którym można
wykazać, że nieruchomość ziemska nie podlegała, np. ze względu na obszar,
przepisom dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, uwzględnienie powództwa
przez sąd powszechny, a więc orzeczenie, że według rzeczywistego stanu
prawnego powód jest właścicielem i należy go wpisać do księgi w miejsce Skarbu
Państwa wymagałoby wpierw wyłączenia nieruchomości w postępowaniu
administracyjnym spod działania dekretu, przeprowadzonym na podstawie
przepisów § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca
1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r.
o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. Nr 10, poz. 51), który to przepis
powołanego § 5 wyłączył w przedmiocie w nim uregulowanym drogę sądową.
W § 5 ust. 1 tego aktu stwierdzono bowiem, że orzekanie w sprawach, czy dana
nieruchomość podpada pod działanie przepisów art. 2 ust. 1 lit. e należy w I
instancji do kompetencji wojewódzkich urzędów ziemskich. Kompetencje te
10
przeszły następnie na wojewodów z mocy art. 3 lit. a dekretu z dnia 12 sierpnia
1946 r. o zespoleniu urzędów ziemskich z władzami administracji ogólnej (Dz.U. nr
43, poz. 248). W związku z takim uregulowaniem tylko ostateczna decyzja
administracyjna może być podstawą ustalenia w procesie cywilnym, że
nieruchomości wymienione w art. 2 ust. 1 lit. e nie przeszły na własność państwa.
Rozstrzygnięcie wydane przez właściwy organ w zakończonym prawomocnie
postępowaniu administracyjnym, odmawiające stwierdzenia, że nieruchomość nie
podpada pod działanie dekretu, wyłącza możliwość wykazania w procesie cywilnym
przeciwnego stanu prawnego (por. wyrok SN z dnia 4 października 2001 r., II CKN
609/00, niepubl.). Zaprezentowane stanowisko, potwierdzone następnie w wyroku
SN z dnia 16 listopada 2004 r., III CK 322/04 (niepubl.), jest kontynuacją
wcześniejszej linii orzecznictwa, a mianowicie, że w sprawach z powództwa o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym sądy
powszechne nie są uprawnione do samodzielnego rozstrzygania sporu czy
nieruchomość podpadała pod działanie przepisów dekretu PKWN o
przeprowadzeniu reformy rolnej (uchwała SN z dnia 27 września 1991 r., III CZP
90/91, OSNC 1992, nr 5, poz. 72). Tymczasem w niniejszej sprawie powód nie
skorzystał z trybu postępowania administracyjnego, co jednoznacznie wynika z
oświadczenia jego pełnomocnika procesowego (v. tom V akt, k. 839 i k. 851). W tej
sytuacji nietrafny okazał się sformułowany w skardze kasacyjnej zarzut uchylenia
się przez Sąd od rozpatrzenia sprawy w postępowaniu sądowym i błędnego
skierowania powoda na drogę postępowania administracyjnego. W niniejszej
sprawie, będącej sprawą o uzgodnienie stanu prawnego nieruchomości –
ujawnionego w księdze wieczystej na podstawie ostatecznej decyzji
administracyjnej – z rzeczywistym stanem prawnym, Sąd był związany tą decyzją
(por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia 9 października 2007, III CZP
46/07, OSNC 2008, nr 3, poz. 30) dopóty, dopóki nie wykazano późniejszą decyzją
wydaną w postępowaniu administracyjnym, że decyzja będąca podstawą
dokonania kwestionowanego wpisu była wadliwa i nie uzasadniała jego dokonania.
Nieuzasadniony okazał się również zarzut skargi kasacyjnej sformułowany
w postaci błędnej wykładni art. 3 k.c., mającej skutkować dopuszczeniem do
retroakcji polegającej na błędnym zastosowaniu § 5 rozporządzenia Ministra
11
Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. do okresu, w którym nie było go
jeszcze w obrocie prawnym. Przepis § 5 wspomnianego rozporządzenia wszedł
w życie, z mocy § 46 tego rozporządzenia, z dniem jego ogłoszenia, tj. z dniem
29 marca 1945 r. Nastąpiło to więc zarówno przed datą wydania decyzji z dnia
20 lipca 1945 r. Powiatowego Urzędu Ziemskiego (k. 78 akt), będącej powołaną
podstawą dokonania wpisu kwestionowanego w niniejszym postępowaniu, a tym
bardziej przed wydaniem w dniu 6 sierpnia 1946 r. decyzji Wojewódzkiego Urzędu
Ziemskiego (k. 35 akt). Przepis § 5 powołanego wyżej rozporządzenia mógł więc
być podstawą wszczęcia administracyjnego postępowania odwoławczego
w odniesieniu do decyzji wydanych po jego wejściu w życie, a zatem wskazanie
powodowi przez Sąd odwoławczy na możliwość jego wykorzystania nie stanowiło
naruszenia zakazu retroakcji wynikającego z art. 3 k.c.
Chybione są również argumenty powoda odwołujące się do postanowienia
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 listopada 2001 r., SK 5/01 (OTK 2001/8/266),
którym to orzeczeniem stwierdzono utratę mocy obowiązującej przepisu art. 2 ust. 1
lit. e) dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 o przeprowadzeniu reformy rolnej.
Utrata mocy obowiązującej tego przepisu oznacza tylko tyle, że obecnie nie może
on już być podstawą wydawania decyzji w przedmiocie stwierdzenia przejęcia na
rzecz Skarbu Państwa określonych w nim nieruchomości. Natomiast nie może to
zarazem oznaczać utraty mocy obowiązującej przepisu § 5 ust. 2 rozporządzenia
wykonawczego jako podstawy prawnej wszczynania administracyjnego
postępowania odwoławczego w odniesieniu do decyzji wydanych wcześniej
i stanowiących podstawę dokonanych wpisów w księgach wieczystych
(por. uchwałę NSA w Warszawie z dnia 5 czerwca 2006 r., sygn. I OPS 2/06,
ONSAiWSA 2006/5/123). Brak jest bowiem jakichkolwiek podstaw do wyłączenia
możliwości korzystania z właściwego trybu odwoławczego, pozwalającego na
podważanie zasadności decyzji stwierdzającej przejęcie nieruchomości
i umożliwiającego nadal ubieganie się w tym trybie o uznanie, że nieruchomość
była wyłączona spod działania przepisu art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu o reformie rolnej.
Ponadto, o istnieniu nadal takiej możliwości stanowi jednoznacznie § 6
rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r.,
12
obowiązywania którego to przepisu nie zakwestionowano w skardze kasacyjnej
powoda.
Nie zasługuje na uwzględnienie ostatni z zarzutów sformułowanych
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej, a mianowicie zarzut niezastosowania § 4
powołanego ostatnio rozporządzenia, pomimo istnienia – w ocenie skarżącego –
oczywistych podstaw do jego zastosowania. Przepis ten zawiera jedynie
normatywną definicję pojęcia „użytki rolne”, którego wykładni nie dokonywał Sąd
odwoławczy, a który stwierdził jedynie, że szerszym pojęciem było użyte w dekrecie
sformułowanie „nieruchomość ziemska o charakterze rolniczym”, obejmujące swym
zakresem, oprócz użytków rolnych w rozumieniu § 4 rozporządzenia, także inne
tereny (grunty). Taka ocena Sądu odwoławczego wzajemnej relacji obu pojęć
używanych w przepisach dekretu nie nasuwa zastrzeżeń. Okoliczność, że wolą
powoda było wykazanie, iż nieruchomość objęta kwestionowanym wpisem
w księdze wieczystej obejmowała mniej niż 50 ha użytków rolnych nie może
odnieść zamierzonego przez skarżącego skutku i to z dwóch powodów.
Po pierwsze, zarówno ocena wielkości norm obszarowych jak i kwalifikacji
charakteru gruntów w kontekście wymogów art. 2 ust. 1 dekretu może być
przedmiotem badania w postępowaniu administracyjnym rozstrzygającym kwestię
podpadania nieruchomości pod działanie przepisów art. 2 ust. 1 lit. e) dekretu.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego stwierdzono, że nawet w postępowaniu
wieczystoksięgowym (a więc tym bardziej w postępowaniu wszczętym na mocy art.
10 ust. 1 u.k.w.h.) sąd nie jest władny zakwestionować zasadności kwalifikacji
nieruchomości - jako przeznaczonej na cele reformy rolnej – przyjętej
w zaświadczeniu wojewódzkiego urzędu ziemskiego, chyba że dysponuje
późniejszą decyzją administracyjną odmiennie rozstrzygającą o charakterze
nieruchomości w stosunku do przyjętej w zaświadczeniu (por. postanowienie SN
z dnia 3 sierpnia 2004 r., II CK 448/03, nieopubl.). Po wtóre, kwestia prawidłowej
kwalifikacji użytków rolnych i w konsekwencji badanie ich obszaru w ramach
nieruchomości będącej przedmiotem kwestionowanego wpisu jest w tej sprawie
okolicznością indyferentną, ponieważ nieruchomość ta wcześniej nie była
samodzielną nieruchomością ziemską przejętą na cele reformy rolnej, a stanowiła
jedynie część całej przejętej nieruchomości pod nazwą Dobra O. o powierzchni
13
ogólnej przekraczającej 270 ha. Przesłanki przepisu dekretu przesądzające o
przeznaczeniu nieruchomości ziemskiej o charakterze rolniczym na cele reformy
rolnej były warunkowane łącznym rozmiarem nieruchomości i jeśli przekraczał on
100 ha powierzchni ogólnej, to wówczas o przejęciu nie rozstrzygała wielkość
obszarowa użytków rolnych. Kwestionowany w niniejszym procesie wpis w księdze
wieczystej założonej w 1983 r. nie może więc być oceniany w oderwaniu od wpisu
w dziale II macierzystej księgi wieczystej dotyczącej całej nieruchomości Dobra O.,
z której później wyodrębniona została nieruchomość określana mianem zespołu
pałacowo – parkowego. Przedmiotem niniejszego procesu nie jest jednak żądanie
usunięcia niezgodności z rzeczywistym stanem prawnym wpisu dokonanego w
macierzystej księdze wieczystej założonej dla całej nieruchomości pod nazwą
Dobra O., której łączny obszar przekraczał w dacie przejęcia 270 ha powierzchni
ogólnej.
W tym stanie rzeczy skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art.
39814
k.p.c. wobec braku w niej uzasadnionych podstaw.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 102
k.p.c.